Қора металлар металлургияси - Materialshunoslik - Referatlar

Қора металлар металлургияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

271.5 KB

Ko'chirib olish

Қора металлар металлургияси Режа: 1.Чўян олиш учун ишлатиладиган материаллар. 2.Домна печини тузилиши ва иши. 3. Домна печда содир бўладиган физик-химик жараёнлар. 4.Домна печини махсулотлари 5.Домна печининг иқтисодий кўрсаткичлари.

Таянч иборалар: Темир рудалари, рудани саралаш, майдалаш,ювиш,ғалвирлаш, электромагнит сепарация, домна печи, печни қисмлари, колошник, печни ёрдамчи ускуналари, печни ўлчамлари, печдаги физик жараён, печни ҳажми, печдаги химик жараён, S тикланиши , Si тикланиши, Р тикланиши печ махсулотлари, оқ чўян, кул ранг чўян, легирланган чўян,ферроқотишмалар,печни иқтисодий кўрсаткичлари. Чуян олиш учун ишлатиладиган материаллар Табиий бирикмалардан металлни ажратиб олиб, уни ишлаб, аниқ зарурий хусусиятли металл олиш технологик жараёнига металлургия деб айтилади. Машиналарни, ҳар хил қурилмаларни тайёрлашда саноатда асосан техник темир қотишмаларидан фойдаланилади. Шунинг учун рудалардан темирни ажратиб олишни билмоқ керак. Қора металлар (чўян, пўлат) асосан тоғ жинслари-рудаларни печларда эритиш йўли билан олинади. Рудаларни асосий қисмини темир ташкил қилади. Темир табиатда энг кўп тарқалган элемент ҳисобланиб, ер қатламини оғирлигини 4,7% ташкил этади. Химиявий тоза темир кумишсимон оқ рангда бўлиб, болғаланувчан юмшоқ металлдир. Маpлумки табиатда соф темир камдан кам учрайди. Шунинг учун табиий шароитда доим бирикма шаклида учрайди. Металлургияда Fе ни ажратиб оладиган бирикмаларни темир рудалари деб аталади. Fе рудаларида темир оксидлари билан бирга кремний оксиди SiО 2 , СаО, МgО ва бошқалардан ташқари темир рудаларида S, Р, мишpяк ва бошқалар учрайди. Чуян ишлаб чиқариш учун таркибида камида 23-25% темири бўлган рудадан фойдаланилади. Рудани фойдаланмайдиган қисми бекорчи жинс ташкил этади. Темир рудасида бекорчи жинсларни кўп ҳолларда қум, тупроқ, охак ташкил этади. Кераксиз бекорчи жинсни ташкил этган S , P ва бошқалар бирикмалар

ҳолида бўлиб, бу аралашмалар рудани сифатини бузади, ёмонлаштиради. Баpзи рудаларда темирдан ташқари никел,хром, ваннадий каби элементлар ҳам бўлади. Булар чуян таркибига ўтиб, уни хусусиятини яхшилайди. Чўян олишда асосий хом-ашё бўлган темир рудаси таркиби бўйича ер қатламида 200дан ортиқ бўлиб улардан саноат аҳамиятига эга бўлганлари қуйидагилардир : Магнит темиртоши. Fe 3 О 4 Темир бу минералда темир оксиди ҳолида бўлади. Бунда тоза темир миқдори 55-65% ва қолгани кислороддир. Рудада бекорчи жинсни қум тупроқ ташкил этади. Ранги қорамтир бўлиб солиштирма оғирлиги 5 га тенг. Бундай темир магнит хоссасига эга бўлгани учун магнит темир тоши деб юритилади. Қизил темиртош Темир бу рудаларда темир оксиди Fe 2 О 3 ҳолида бўлади. Темирни ўртача миқдори 55-60% га тенг. Руданинг ранги унинг химиявий таркибига кўра оч қизилдан тўқ қизилгача ўзгаради. Бекорчи жинсларни қум, тупроқ ташкил этиб, Р жуда кам миқдорда бўлади. Қизил темиртош Россиянинг Урал, Узоқ Шарқ ва бошқа жойларида учрайди. Қўнғир темир тош Қўнғир темир тош темирнинг сувли оксидидир. Гетит Fe 2 О 3 *Н 2 О бундаги темирни миқдори 57, 6%. Лимонит 2 Fe 2 О 3 *3Н 2 О унда 59.8 % темир бор. Бу рудалар таркибида бекорчи жинслар кўп бўлганлиги учун темирни миқдори 30-50% ўртасида бўлади. Бекорчи жинсларни ташкил этувчилар гил,қум ва бошқалар. Бу рудада темирдан ташқари хром,никел ва ваннадий ҳам мавжуд.

Темир шпати Бу минералда темир FeСО 3 ҳолида бўлиб, темирнинг миқдори 35-45% ўртасида бўлади. Минерални таркибида гил,қум ва охактош бор. Ранги тиниқ кул ранг , солиштирма оғирлиги 3,8 га тенг. Россиянинг Урал, Киров ва Свердлов областларида учрайди. Ҳар қандай руданинг саноат аҳамиятига эга эканлигини қуйидагилар билан ифодаланади ва аниқланади: 1.Рудадаги темирнинг миқдори. 2.Рудадаги қўшимчаларни тури ва химиявий таркиби, уларни миқдори. 3.Рудани қазиб олишни орзон ёки қимматлиги. 4.Рудани кондаги бойлиги ва уни қайта ишлаш ва жойига ташиш имконияти. Рудани домна печларига олиб киришдан олдин, кераксиз жисмлардан қисман тозалаб, ундаги металлни миқдорини су o ний ошириш жараёнига рудани бойитиш деб аталади. Рудаларни бойитиш ёки эритишга тайёрлаш қуйидаги операциялардан иборат: Майдалаш Катта ҳажмдаги рудаларни домна печларига тўлдиришдан олдин махсус майдалагич машиналарида майдаланиб, уларни маpлум ўлчамга келтирилади.(1-расм)

1.ҳаракатсиз жағ 2-ҳаракатланувчи жағ 3-Кривошин Ьалвирлаш. Майдаланган рудаларни ғалвирлаш услуби билан сараланади. Саралаш натижасида, руда бекорчи жисмдан бир мунча тозаланади. Бунда ғалвирлар 45-50 0 бурчак остида ўрнатилади.(2-расм) Рудани ювиш Рудада бекорчи жинс ва зарарли аралашмалар кўп бўлса рудани ювилади. Рудани ювилганда кераксиз жинслар сув билан оқиб, темир миқдори 5-20% гача кўпайиши мумкин.(3-расм) Рудани электро магнит усули билан бойитиш. 3 1 2 1-расм.Рудани майдалаш машинасини схемаси.ьалвир 45-50 0 2-расм. Рудани ьалвир 3-расм. Рудани ювиш схемаси

Бунда электро магнит сеператорларидан ўтказилади. Бу усул билан ишланса, руда 5-15 % га бойиши мумкин.(4-расм) Рудани қиздириш Рудани қиздириш натижасида рудадаги карбонат ангидрид ва қисман олтингугуртдан тозаланади. Турли конструциядаги печларда рудалар 600-800 0 С температура орасида қиздирилади.электромагнит 4-расм.Электро магнит усулда бойитиш схемаси.

Рудани агломерация йўли билан бойитиш Агломерация дегани майдани йириклаш деганини тушиниш керак. Маpлумки табиатда рудалар зичмас, майда ҳолида учрайди. Бундай рудаларни қазиш ва ташиш натижасида майдаланиб кетади. Бундан ташқари домна печларида рудани эритаётган пайтда майда заррачалар чиқаётган газни оқими билан ташқарига чиқиб кетади. Майда рудалардан фойдаланиш учун махсус агломерация машиналарида йириклаштирилади.(5-расм) 1-Бункер 2-Дозатор 3-аралаштиргич 4-намлагич(шихтани ) 5-аралашмага шакл берувчи агломератга айлантирадиган шихта. 6-горелка(аралашмани ёндирувчи) 7-транспортёр Аралашмани таркибидаги ёнилғини ёниши натижасида температура 1100-1200С кўтарилади. Конвейрни айланиши натижасида горелка ёрдамида ёндирилади. 2 Fe Қ Si О 2 қ Fe 2 Si О 4 Fe 2 Si О 4 бу бирикма эриб ва майда шихта материаллари билан ўзаро брикиб ғовакли агломерат ҳосил қилади ва уни печга шихта сифатида юкланади. Ёнилғи ва ўтга чидамли материаллар5-расм. Агломерация машинасини схемаси .

Ёнилғи деб, иссиқлик энергияси берадиган ёнувчи органиқ моддаларга айтилади. Металлургияда ёқилғи сифатида ишлатиладиган углерод юқори даражада иссиқлик бериши билан бирга, ёниш жараёнини боришида, химиявий реакцияларда ҳам актив иштирок этадиган мухим элементдир. Металлургияда ишлатиладиган ёнилғиларга асосий талаб шуки, улар уқаланиб кетмайдиган, ёнганда оз кул қолдирадиган, юқори энергия берадиган ва таркибида S , Р каби зарарли аралашмалар мумкин қадар кам бўлиши керак. Металлургияда мухим аҳамиятга эга бўлган ба p зи ёнилғиларни ҳарактерлаб ўтамиз. Қазилма кўмир (тош кўмир). Ўсимликлардан ҳосил бўладиган махсулот. Қўнғир кўмир деб аталувчи кўмирни 1кг ёнганда 2500-4000 к кал иссиқлик беради. Таркибида 0,5-4% S намлиги, 20-40% дан кўпроқ саноатда ишлатилади. Қора кўмир таркибида 75-90% углерод бўлиб, 1кг ёнганда 4500-6000 к кал иссиқлик чиқаради. Кокс коксланувчи тошкўмирлардан махсуспечларда хавасиз шароитда 1000- 1100 гача қиздириш йўли билан олинади. Коксни иссиқлик бериш даражаси 7000-8000 к кал Ғкг Кокс печларда 12-18 соат давомида махсус камераларда қиздириш йўли билан олинади. Ёнувчи сланецлар- ўсимлик ёки жониворларни чиқиндиларидан ҳосил бўлувчи смоласимон лойли жинс. Ба p зи ҳолларда ёнилғи сифатида ишлатилади. Табиий суюқликлардан нефт ва унинг бирикмалари энг яхши ёнувчи ёнилғи 9500-10000 к калҒкг энергия беради. Писта кўмир. Ёғочни 400-600 0 С ҳавосиз мухитда қиздириш йўли билан олинади. Писта кўмир энг яхши ёнилғи, чунки таркибида 0,8% кул бўлади. Кокс гази

Тошкўмирдан кокс олишда кокс гази ҳосил бўлади ва таркиби водород (50- 60%), метан(20-34%), углерод оксиди СО (3-4%), СО 2 2-3% ва азот бўлади. 1 м 3 кокс гази ёнганда 4000-4500 к кал иссиклик ажралади.1 тонна кўмир ёнганда 300-320 м 3 газ ҳосил бўлади. Домна печларида иш жараёнини бориши натижасида газ ажралади. Бу газни тозалаб кокс гази билан аралаштириб ишлатилади.Бу газ билан Мартен печларини, қиздиргич печларини қиздиришда ишлатилади, ёнганда 1150- 1500 к кал иссиқлик ажралиб чиқади. Ўтга чидамли материаллар Чўян ва пўлатни юқори температурада эритиб олинади. Шунинг учун печнинг ички деворлари, айниқса, унинг эриган металл ва шлак тегадиган юзаларига ишлатиладиган материаллар ўтга чидамли бўлиши керак. Ўтга чидамли материаллар печдаги юқори температурада парчаланмаслиги, юмшамаслиги, металл ва печдаги газлар та p сирида шаклини ўзгартирмаслиги, қизиганда шаклини ўзгартирмайдаган бўлиши керак. Ўтга чидамли материаллар кукун, ғишт ва ҳар-хил буюмлар кўринишида бўлади. Химиявий таркибига кўра ўтга чидамли материаллар: 1.Кислотали. 2.Асосли. 3.Нейтрал Печ девори материалини танлаш учун печдан чиқадиган шлакни ҳарактерини билиш керак. Агар печда кислота ҳарактерли шлак ҳосил бўлса печ деворига ишлатиладиган материаллар ҳам кислота ҳарактерига эга бўлиши керак ва аксинча. Ўтга чидамли кислота ҳарактерли материалларга динас ғишти, кварц ва бошқалар киради.

Динас ғиштни таркибида 92-96% кварцит бўлади,боғловчи материал сифатида гил тупроқ ишлатилади ва шакл бериб 1400-1600 0 да махсус печларда қиздирилади. Ўтга чидамли асосли материалларга магнезит (М g СО 3 ) ва хакозолар киради. Магнезитни эриш температураси 2000-2400 0 С Доломит кукун ва ғишт шаклида пўлат эритадиган печларда ишлатилади. Mg СО 3 майдаланиб, озроқ гил тупроқ қўшилади ва керакли буюм олинади ва 1400 гача печда қиздирилади. Бу ғишт Мартен ва электир печларини деворларини коплашда ишлатилади. Магнезит кукуни эса, печларни та p мирлашда ишлатилади. Ўтга чидамли нейтрал материаллар металлургия печларида энг кўп ишлатиладиган материаллардир. Бу материалларга гил тупроқ билан қум тупроқ киради. Флюс. Юқорида айтилганидек рудани домна печларда эритишдан олдин бойитилади. Лекин бойитилган рудада барибир кераксиз жисмлар мавжуд. Руда эритилаётган вақтда ёнилғидан ҳосил бўлган кул ва бекорчи жинслар печда металлни эришига тўсқинлиқ қилади ва бундай бекорчи жинслардан қутилиш учун махсус модда солинади. Бу моддани флюс деб аталади. Флюс бекорчи жинс таркибига ва миқдорига қараб белгиланади. Кераксиз жинс кислотали бўлса, флюс сифатида бирор асосли оксид, кераксиз жинс асосли бўлса, аксинча флюс сифатида кислотали ҳарактерли флюс солинади. Домна печини тузилиши ва иши Ма p лумки чўянларни домна печларида эритилиб олинади. Домна печини ички деворлари ўтга чидамли шамот ғиштидан қурилган. Устки қисми Пўлат листлардан қопланган. Домна печлари шахта типида бўлиб, қуйидагича тузиган. (6-расм)

Домна печининг асосий қисмлари: колошник, шахта,распар ва горн.Печга тўлдирилган руда,ёнилғи ва флюсни шихта деб айтилади.Шихта печга порциялаб ташланади, шихтанинг ҳар бир порциясини колош деб юритилади. Печни распар қисми яқинида диаметри dқ150-225 мм труба халқа ўрнатилган бўлиб, ундан печга 1000-1100 0 С га қизитилган ҳаво келади ҳаво каупер деб аталувчи қурилмаларда қиздирилади 1-чўян чиқариладиган нов. 2-Ҳаво хайдайдиган тешик –фурмалар(бронзадан) 3-Шлак чиқарадиган тешик ва нов 4- Суюқ чўян 5- суюқ шлак 6- газлар чиқиб кетадиган канал Горн Қ заплечик Қ распарҚ шахтани ҳажмларини йиғиндиси печни фойдали ҳажми деб айтилади. расм. Домна печининг кўндаланг кесим схемаси.

Домна печини асосий ҳарактерловчи кўрсатгич бу унинг фойдали ҳажмидир. Домна печларини фойдали баландлиги деб, солинган шихтани юқори қисмидан, чўян чиқадиган тешиккача бўлган оралиққа айрилади.Коксда ишлайдаиган печларнинг фойдали баландлиги 30-32 мни ба o зан 40 метрни ташкил этади. Фойдали ҳажм 1300 м 3 бўлган печларда суткасига 1800-2000 т чуян ишлаб чиқарилади. Катта домна печларни қуриш иқтисодий жиҳатдан фойдали, чунки олинадиган чуянни таннархи кичик чуянларникига қараганда 3-4 марта арзон.(7-расм) Металлургия заводларида бир вақтда ишловчи бир нечта домна печлари бўлиб, улар бирин кетин ишлайдилар. Печни тўлдириш учун жуда катта ҳажмдаги юкни домни юқори қисмига олиб чиқиб, уни печга ташлаш керак. Бу жуда оғир иш бўлиб, бу ишлар механизациялашган. Печга борадиган ҳавони каупер деб аталадиган қиздиргичлар ёрдамида бажарилади. Каупер шамот ғиштларидан катак-катак қилиб қурилган ва сирти Пўлат листлар билан қопланган минорасимон гумбазли қурилма бўлиб,диаметри d қ6-8м, баландлиги h қ20-40 м. Каупер домна печидан бироз кичикроқ бўлиб, терилган ғиштлар орасида жуда кўп каналлар ҳосил бўлади ва тозаланган домна гази билан қиздирилади. Домна печида ҳосил бўладиган физик – химик жараёнлар Янги қурилган печ бир неча кун қуритилгандан сўнг, ишга туши-рилади. Биринчи 3-5 кун колошда шихтани миқдори озроқ, кейин нормал ишлайдиган режимга ўтилади.расм. Домна печи ва унинг ёрдамчи қурилмалари.

Печ бир неча йил тўхтовсиз ишлайди, базан қисқа вақт та p мирлаш бўлиши мумкин.Домна печида 2 та қарама қарши оқим мавжуд: Юқоридан пастга аста –секин тушадиган шихта ва юқорига ёнгандан ҳосил бўладиган газлар оқими. Печда қуйидаги жараён боради. Печга солинган ёнилғи пастга тушган сари таркибидаги углерод кислород билан карбонат ангидрид ҳосил қилади. СҚО 2 қСО 2 Бундай ёниш 1600-1750 0 С иссиқлик ажратади. Ҳосил бўлган СО 2 юқорига кўтарилиб,печдаги қизиган ёқилғини углерод билан тўқнашади ва углерод 2 оксидига айланади. СО 2 ҚСқ2СО Углерод 2 оксид яна юқорига кўтарилиб, печни камроқ қизиган жойларида қуйидагича реакция бўйича карбонат ангидридга ва углеродга айланади. 2СОқСО 2 Қ С Темирни темир рудасидан қайтарилиши 500 0 Сда аста секин бошланиб, температураси ошиши билан тезлашади ва 900-1000 0 С да тугайди. Темирни оксидларидан қайтарилиши қуйидагича риакция билан боради. 3 Fe 2 О 3 Қ C Оқ2 Fe 3 О 4 ҚСО 2 Қ Q Fe 3 О 4 Қ C Оқ3 Fe ОҚ C О 2 Қ Q Fe ОҚСО— Fe ҚСО 2 Қ Q Демак, темирни темир рудасидан қайтарилиши, асосан паст температурада (950-1000) зонасида СО ҳисобига борса, юқори температура зонасида қаттиқ углерод ҳисобига боради ва нормал печларда 40% га яқин темир қаттиқ углерод ҳисобига қайтарилади. Углерод 2 оксиди домна печларида темирни тикловчи асосий моддадир.

Шлакни ҳосил бўлиши Шихта материаллари печни температураси катта қисмига тушган сари кераксиз жинс, флюслар билан эриб, ёқилғини кули, ва печни эриган деворини флюси билан брикишидан шлак ҳосил бўлади. Шлак горнга эриб тушади ва енгил модда бўлгани учун эриган чўянни устида қатлам бўлиб туради. Темирни углеродланиши ва чўянни ҳосил бўлиши. Темирни қайтарилиши уни эриш температураси анча паст температурада тугайди. Бунда қайтарилган темир бирмунча қаттиқ ва ғовак масса кўринишида бўлади. Соф темир печни қизиган жойларига тушганда темир сиртида, ғовакларида ўтирган углерод темир билан бирикиб темир карбиди Fe 3 С ҳосил қилади. 3FeҚ2C О  Fe 3 CҚC О 2 3FeҚC  Fe 3 C Шу усулда С темирга утади ва темир қанча қизиса шунча кўп углерод утади. Углеродни темирга утиши углеродланиш деб айтилади. Агарда аралашма 2 % С булса чуян деб айтилади. Чуянни ҳосил бўлиши темирни углеродланишидан бошланади. Углеродланган пастроқ температурада эрийди. Темирга қанча кўп С утса, шунча паст температурада эрийди. Таркибида 4.3 % С бўлган чуян 1130 0 С да осон эрийди. Бундай қотишма печни худди 1130 0 С ли жойларида эрийди. Эриган темир ва углерод қотишмаси горнга томчилар ҳолида тушади ва ўз йўлида марганец, кремний ва фосфорни эритади. Энг охири қотишма ёнилғи қатламидан ўтиб, ундаги S билан ифлюсланади. Шу усулда руда печга солингандан 7-8 соат утгач чуян эриб тушади. Таркибида С-2-4.3 %, озроқ Mn , Si , О, S бўлган мураккаб қотишма горнда етарли чуян ва шлак тупланади. Чуян ва шлак тешиклари очилиб ташқарига чиқарилади. Қоида буйича бир суткада 5, 6, 7 мартача чуян чиқарилади. Чуян чиқариш учун

диаметри 40-50 мм ли бўлган тешиклар очилади ва сунг лой билан беркитиб қуйилди. Чуян ва шлак махсус ковшлвргв қабул қилиб олинади. Домна печини махсулотлари. Домна печини махсулотлари чўян, шлак ва домна гази бўлиб, шулардан чўян домна печнинг асосий махсулотдир. Чўян химиявий таркиби бўйича ва ишлатилишига қараб: Оқ чўян ( қайта ишланадиган чўян) Қуйиш чўяни (кул ранг чўян) Махсус чўянлар (ферроқотишмалар) Легирланган чўянлар. Оқ чўянни олсак, бунда чўян таркибидаги углерод карбид ҳолида бўлади. Бундай чўянларни синдирилса юзалари оқ рангда шунинг учун оқ чўян деб аталади. Ҳозирги кунда эритилаётган чўянларни 80% оқ чўяндир. Улар қайта ишланиб Пўлат олинади. Таркибида кремний ва марганец одатдан ташқари қўпроқ бўлган чўянлар махсус чўянларга киради ёки ферроқотишмалар деб юритилади. Таркибида 9-13% Si бўлган чўян ферросилиций, таркибида 10-25% Mn бўлган қотишма марганецли ёки ялтироқ чўянлар деб юритилади. Таркибида 75% гача марганец бўлган қотишмалар ферромарганецлар деб аталади. Легирланган чўянлар. Бу чўянларда, одатдаги элементлардан ташқари хром, никел, титан ва бошқа элементлар бўлади. Бу элементлар кул ранг чўянни механик- физик хоссаларина яхшилайди. Домна шлаклари ҳар хил мақсадлар учун ишлатилади, Шлакни ковшдан сувга ағдарилса, доналар гранул ҳосил қилади ва гранудан шлак ғишти ишлаб чиқарилади. СО ни иссиқлик бериш қобилияти 900-950 к калҒм 3 . Шунинг учун энг яхши ёнилғи ҳисобланади. Домна газлари чангдан тозалангач кауперларни, печларини қиздиришда ишлатилади. Колошник чанги махсус қурилмаларда йиғилиб, алломерация

машиналарида агломератга айлантирилади ва қайтадан домна печга солинади. Чўянни химиявий таркиби: С—2,5дан4,5%гача Si --0,3дан4,26%гача М n —0,1дан1,32%гача Р—0,1дан1,2%гача S —0,3дан 0,5%гача. Домна печининг иқтисодий кўрсаткичлари Домна печини техник иқтисодий кўрсаткичи, бу печнинг фойдали иш ҳажмидан фойдаланиш коэфиценти бўлиб V КИПОқ------- Р V —печнинг фойдали иш ҳажми,Р печнинг суткадаги ўртача иш унуми. Бизда ишлатиладиган домна печларнинг КИПО си қ0,5-0,7га тенг.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. 1. Дубинин Н. П ва бошқалар. « Технология металлов и других конструкционнқх материалов» Москава 1976 йил. 2. Мирбобоев В. А. ва бошқалар. « Металлар технологияси» Тошкент, 1991 йил. 3. Полухин П. И ва бошқалар. « Технология металлов и сварка» Москава 1990 йил. 4. Турахонов А. С. « Металлар технологияси » Тошкент, 1981 йил.

O'xshashlar

Қора металлар ишлаб чиқариш асослари

Рангли металлар ва уларнинг қотишмалари

Саноатда рангли металлар ишлаб чиқариш

Рангли металлар ишлаб чиқариш жараёнлари асослари

Рангли металлар ишлаб чиқариш хом-ашёлари