Metallar va ularning qotishmalari1 - Materialshunoslik - Referatlar

Metallar va ularning qotishmalari1

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64 KB

Ko'chirib olish

Metallar va ularning qotishmalari Reja: 1. Kotishmalarning xolat diagrammasi. 2. Bir fazali kotishmalarni korroziyalanishi (n/8 konuni). 3. Ikki fazali kotishmalarni korroziyalanishi. 4. Elektrokimyoviy korroziyalanishga turli omillarning ta’siri.

Qotishmalarning xolat diagrammasi Qotishmalar xolatini xarorat va kontsentratsiyaga qarab uzgarishini, ya’ni biror kotishmani xaroratga nisbatan kanday xolatda bulishini kursatuvchi diagramma xolat diagrammasi deyiladi. Kotishmalarning xolat diagrammasini muvozanat diagrammasi deb atash xam mumkin. Chunki u ayni sharoitda muvozanatda turgan fazalarni kursatadi. Ikki komponentli kup fazali kotishmalarga kupgina rangli metallarning kotishmalari kiradi. Bunday kotishmalarning xolat diagarammasi ekvivalentli sistema xisoblanadi va sistemada ikki metall suyuk xolatda bir-birida mutlok erimaydi va bir-biri bilan kimyoviy birikma xosil kilmaydi. Suyultirilgan bunday metallar kotganda mexanik aralashma xosil buladi. Kattik xolatda bunday kotishmalar ikki fazadan tarkib topgan bulib, bu fazalar kimyoviy tarkibi va xossalari bilan bir-biridan tubdan fark kiladi.Xar bir faza uz elektrod potentsialiga ega. SHuning uchun bunday kotishmalar korroziyabardosh bulaolmaydi(9-rasm). Likvidus - suyuk (lotincha); Solidus - kattik (lotincha); Evtektika (S-nukta) -oson suyuklanadigan (grekcha). 1 - A + B komponentlardan tarkib topgan kotishmaning suyuk xolati. 2 - A + B komponentlardan tarkib topgan suyuk faza va A komponent kristallari. 3 - Xuddi 2-dagidek, ammo bu erda B komponent kristallari. 4 - A komponentga boyigan kotishma kristallari (+ evtektika). 5 - B komponentga boyigan kotishma kristallari ( + evtektika). Endi komponentlari kattik eritmalar xosil kiladigan kotishmalarning xolat diagrammasi bilan tanishamiz (10-rasmga karang). Suyuk xolatda xam, kattik xolatda xam bir-birida istalgancha eriydigan ikki komponentdan iborat kotishmalarning xolat diagrammasi rasmda keltirilgan. Bunday suyuk eritma kattik xolatga tez utkazilsa, suyuklikdan suyulish xarorati yukori bulgan komponentga boy kattik eritma kristallari kattik xolatga utadi, ya’ni suyuk xolatdagi komponentlar mikdorining nisbati kattik xolatdagi komponentlar

mikdorining nisbatidan butunlay fark kiladi (k va v nuktalardagi komponentlar nisbati). Agar suyuk xolatdagi komponentlar aralashmasi yukori xaroratda uzok vakt ushlab, sung aralashma juda sekinlik bilan sovutilsa va kotgan eritma ma’lum vakt yukori xarorat ta’sirida bulsa, kotishma kristallarining tarkibi suyuk xolatdagi komponentlar tarkibidan fark kilmaydi (x va v nuktalar). 1.A + B komponentlar suyuk xolatda; 2.A + B komponentlar suyuk va kattik xolatda; 3.A + B komponentlar kattik xolatda, ya’ni kristall xolatda (A + B komponentlarning kattik eritmasi). Kimyoviy mashinasozlikda ishlatiladigan kupchilik konstruktsion materiallar shunday kotishmalardan tayyorlanadi. Bunday kotishmalar bir fazali bulgani uchun ularning potentsiallar ayirmasi bulmaydi va shuning uchun bunday kotishmalar korroziyabardosh buladi. Bir fazali kotishmalarni korroziyalanishi (n/8 konuni) Ikki komponentdan tarkib topgan bir fazali kotishmalarning korroziyalanishini tekshirish natijalarini kursatishicha, kotishmadagi ikkinchi metall mikdorini oshirib borish bilan xosil kilinayotgan kotishmaning potentsialini keskin uzgartirib bulmaydi, ya’ni uning potentsiali sekin uzgaradi. Okibatda kotishmaning potentsiali undagi asosiy metall potentsialidan deyarli fark kilmaydi. Kachonki kotishmada ikkinchi metall mikdori ma’lum kiymatga teng bulgandagina kotishmaning potentsiali ijobiy tomonga keskin uzgaradi. Bunda kotishmaning xususiyati, ya’ni korroziyabardoshligi kushilayotgan ikkinchi metallning xususiyatiga yakinlashadi. Bunday uzgarishlar kupchilik kotishmalar uchun aniklangan bulib, ularning agressiv muxxitlarga bulgan turgunligi “Namunaning kimyoviy turgunligini kotishmaning tarkibiy kismiga bogliklik grafigi” orkali ifodalanadi. Bu konuniyat Tamman tomonidan urganilgan bulib, keyinchalik rus

olimlari Skorchelleti va SHul’tinlar tomonidan rivojlantirildi va konuniyat n/8 koidasi, turgunlik chegarasi yoki Tamman koidasi deb yuritiladi. Berilgan agressiv muxitga kimyoviy turgun bulmagan A metallga, shu muxitga kimyoviy turgun bulgan B metallidan oz-ozdan kushib borish bilan kator kotishmalar xosil kilinsa, kotishmaning shu muxitga turgunligi kotishma tarkibidagi B komponent mikdori 1/8, 2/8, 3/8, va x.k. n/8 mikdorda bulgandagina namayon buladi. Uning kiymati foizda ifodalansa, B komponent atomlarining mikdori tegishlicha 12,5; 25,0; 37,5; 50,0 va x.k. % buladi. Mana shunday mikdordagi komponenti bulgan kotishmaning potentsiali ijobiy tomonga keskin uzgaradi. Bu konuniyat fakat tajriba orkali topilgan bulib, bunga ilmiy isbot xozircha xal kilinmagan. Misollarga karang: Umuman muxitga turgun bulmagan A metallni shu muxitga turgun bulgan B metall bilan ximoya kilish mexanizmi kuyidagicha isbotlanadi: kotishmaning muxitga turgunltgi B metall atomlarini kotishmaning kristall panjarasida joylanishiga va uning mikdoriga boglik buladi. Muxitga turgun bulmagan metall atomlarini ximoya kilish uchun panjaradagi B metall atomlarining soni etarlicha ulishi kerak. Ґ imoya kiluvchi atomlarning soni kotishmada n/8 mikdorda bulmogi lozim. Bu xolda ayni muxitda kotishmaning ustki katlamlari, A metall atomlarini B metall atomlari tulik urab olmaguncha yoki ximoya kiluvchi katlam yuzaga chikmaguncha, kotishma sirtini emirilishi kuzatiladi (Ilova, 11-14 rasmlar). Panjaraning katlamlari orasidagi masofa atom ulchamiga teng bulib, bu katlam 10 -8 sm ni tashkil kiladi. Agar panjaraning, ya’ni kristall panjaraning 10 kavati erigan (emirilgan) chogda xam kotishma yuzidagi emirilishdan xosil bulgan chukurlik 10 -7 sm ga teng buladi va bu chukurlik kuzga umuman kurinmaydi (Ilova, 15-rasm).

Ikki fazali kotishmalarni korroziyalanishi Ґ ar xil potentsialli ikki turdagi kristallardan tarkib topgan kotishma elektrolit eritmasiga tushurilganda unda juda kup mikroelementlar paydo buladi. Kotishma yuzidagi (sirtidagi) anod kismlarda metallni emirilishi sodir buladi (Ilova, 16- rasm): Jarayon mexanizmi kuyidagicha boradi: M + .  + n H 2 O  M + . nH 2 O +  Bunda ozod bulgan elektronlar katod uchastkasi tomon yunaladi. Elektrolit eritmasidan katodga katinonlar kelib zaryadsizlanadi. Elektrolitni suvli eritmasida xar doim vodorod ionlari bulgani sababli, odatda shu ionlar korroziyalanayotgan kotishmaning katod uchastkasida zaryadsizlanadi va bu uchastkalardan vodorod ajralib chikadi. Bu jarayon mexanizmi kuyidagicha boradi: N + . N 2 O +   N + + N 2 O N + N  N 2 N 2 + N 2 + ................ + N 2   N 2  n vodorod pufakchalari Zaryadsizlangan vodorod katod yuzini butunlay koplab yangi vodorod ionlarini zaryadsizlanishini tuxtatishi mumkin, natijada mikroelement ishi, ya’ni kotishmaning korroziyalanishi tuxtaydi. Bu xodisa katod poyarizatsiyasi (kutublanishi) nomi bilan yuritiladi. Vodorod pardasi bilan koplangan katod vodorod elektrodga aylanadi va uning potentsiali normal vodorod elektrodning potentsialidan (ma’lum katalikda) kichik buladi. Bu kattalik vol’t birligida ulchanadi va vodorodning kuchlanishi deyiladi Vodorod kuchlanishi korroziyalanishga tuskinlik kiluvchi omildir. Ammo elektrolit eritmasida oksidlovchilarni yoki kislorodning bulishi vodorodni kuchlanishiga tuskinlik kiladi va atomar vodorod bilan birikib suv xoil kiladi: 4N + O 2 = 2N 2 O

SHunday kilib eritmadagi kislorod depolyarizator ya’ni elektrodni kutubsizlantiruvchi modda bulib, uning ishtirokida mikroelementning ishi ya’ni korroziyalanish davom etadi. Elektrokimyoviy korroziyalanishga turli omillarning ta’siri Ilgari aytib utganimizdek korroziyalanishga ta’sir etuvchi omillar shartli ravishda ikki turga, ya’ni tashki (muxit tabiati uning kimyoviy tarkibi, korroziyalanishni tezlashtiruvchi yoki sekinlashtiruvchi kushimchalarni eritmada ishtirok etishi) xamda ichki omillar (metallning tarkibi, tuzilishi, strukturasi, kuchlanishi, yuzining xolati va boshkalar) ga bulinadi. SHulardan eng asosiysi muxitning vodorod kursatkichi rN dir. SHularga ayrim misollarni keltiramiz. Agar muxit (eritma) da oksidlovchi bulmay, fakatgina xavo kislorodi bulsa Au va Pt ni korroziyalanishi birinchi rasmdagidek buladi. Ikkinchi rasmdan kurinib turibtiki, bu metallarning oksidlari ishkoriy va kislotali muxitda eriydi. Bu metallarning gidrat oksidlari amfoter oksidlardir. ZnO kislotali muxitda tegishlicha tuz xosil kilib, ishkoriy muxitda tsinkatlarni - Na 2 ZnO 2 - xosil kiladi. SHunday kilib bu metallar kislotali va ishkoriy muxitlarda ximoya pardadan maxrum bulganliklari uchun bunday muxitlarda korroziyalanadi. Xar bir metall uchun uzining korroziyalanish tezligini muxitga nisbatan egri chizigi bor. Biz bu erda ularni xammasi uchun bunday egri chizikni bir kurinishda ifodaladik. Keltirilgan misoldagi metallar ishkoriy muxitda erimaydigan parda xosil kilgani sababli, bu parda metallni ishkoriy muxitda korroziyalanishdan saklaydi. Ammo bu pardalar kislotali muxitda eriydi, ya’ni metallar - Fe, Ni, Sd, Mq - korroziyalanadi. Ta, Mo, W esa, aksincha, ishkoriy muxitda korroziyalanib kislotali muxitga turgun buladi. Kuyida ayrim metallarni xar xil muxit ta’siriga bulgan munosabati keltirilgan: Metall Al Pb Sn Zn Fe rN 7 8 9 10 14

Bunday muxitda metallar juda xam oz mikdorda emiriladi. Metallarning korroziyalanishiga rN kursatkichdan tashkari neytral tuzlarning anion va kationlarning xarakteri, ularning kontsentratsiyasi, xarorat, bosim, eritmani elektroditga nisbatan tezligi va kupgina omillar ta’sir etadi. Temir va uning kotishmalari ishkoriy muxitda eriydigan kompleks birikmalar xosil kilmagani sababli, uning sirtidagi parda metallni korroziyalanishidan saklaydi. Muxitning rN kiymati ortib borishi bilan temir (gg) - gidroksidni eruvchanligi kamaya boradi va rN kiymati kamayishi bilan uning eruvchanligi ortib boradi. Temir va uning kotishmalari kuchli oksidlovchilar, masalan HNO 3 , ta’sirida passiv xolatga utadi, ya’ni bu kislota ta’siriga bardosh beraoladigan buladi. Kontsentratsiyalari 35% dan yukori bulgan HNO 3 yoki kontsentratsiyasi 60% dan yukori bulgan H 2 SO 4 kislotalarning korroziyalash ta’siri, ular ta’sirida temir va uning kotishmalari passiv xolatga utganligi sababli, keskin kamayib boradi. SHuning uchun bu kislotalarni kontsentrlangan eritmalarini temir tsisternalarda (idishlarda) saklash va tashish mumkin. Ammo Hl, H 3 PO 4 , SH 3 SOOH, HSOOH va boshka kislotalar (ayrimlari) temir kotishmalarini xar kanday sharoitda xam emiradi, ya’ni temir va uning kotishmalari bu kislotalar ta’siriga bardosh beraolmaydi. Atmosfera ta’siri natijasida temir va uning kotishmalari sirtini avvaliga govvak chukma tarzida temir (gg) - oksidi, sung esa temir (ggg) - oksidi, umumiy nomi zang deb ataluvchi va kuyidagi tarkibga -xFeO . uFe 2 O 3 . zH 2 O - ega bulgan chukma koplaydi. Bunday chukma temir va uning kotishmalarini korroziyalanishdan saklay olmaydi.

O'xshashlar

Metallar va ularning qotishmalari

Rangli metallar va ularning qotishmalari

Metallar korroziyasi xaqida umumiy ma’lumotlar

Metallar korroziyasi xaqida umumiy ma’lumotlar1

Metallar korroziyasi xaqida umumiy ma’lumotlar