Меҳнат таълимининг дидактик тамойиллари - Materialshunoslik - Referatlar

Меҳнат таълимининг дидактик тамойиллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68.5 KB

Ko'chirib olish

Меҳнат таълимининг дидактик тамойиллари Режа: 1. Онглилик ва фаоллик. 2. Илмийлик, системалилик. 3. Назария ва амалиёт бирлиги. 4. Таълим ва амалиёт бирлиги. 5. Кўрсатмалилик. 6. Мустаҳкам ва пухта ўзлаштириш. 7. Ёш ва индивидуал хусусиятларни ҳисобга олиш 8. Изчиллик. 9. Палитехник. 10 .Унумли меҳнат асосида ўқитиш. таълим дидактикаси.

Таянч иборалар 1. Дидактик тамойиллар 2. Онглилик ва активлик 3. Мойиллик ва системалик 4. Изчиллик 5. Политехник Ишлаб чиқариш таълимида қўлланиладиган асосий дидактик тамойилларни ўрганилар экан, унинг ўзи нимадан иборат эканини ойдинлаштириш зарур. Дидактика тамойиллари деганда: таълимнинг асосини ташкил этувчи, унинг ҳамма томонларини, ягона дидактик-материалистик асосга эга, бу тамойиллар ижтимоий прогресс талабларига жавоб беради, психологияда олинган тадқиқот маълумотларини илғор педагогика тажрибаларини ҳисобга олади. Меҳнат ва касб таълими тамойилларини баён қилишда уларни жуфтлаб ўрганиш тамойилни тўғри деб ҳисобламоқ керак. Шундай қилинганда меҳнат ва касб таълими дидактикасининг айрим тамойиллари ўртасидаги муайян объектив, мавжуд алоқани кўрсатишига имконият туғилади. Чунончи, меҳнат ва касб таълимининг онглилик, изчиллик, фаоллик, таълим беришнинг пухталиги каби дидактик тамойилларига алоҳида таъриф берганда улар ўртасидаги ўзаро таъсир қиладиган алоқани белгилаб бўлмайди. Аксинча, агар меҳнат таълимининг дидактик тамойиллари жуфт тарзда уларнинг асосий қоидаларининг бирлиги нуқтаи назаридан куриб чиқилса, у ҳолда мазкур тамойилларнинг системаси қўйидагича бўлиши мумкин: меҳнат ва касб таълимининг онглилиги ва фаоллиги, мунтазамлиги ва абстрактлиги, ўқув тарбия мақсадларига қаратилган. Унумли меҳнат асосида таълим бериш, меҳнат ва касб таълимининг тушунарлилиги. Меҳнат ва касб таълими ўқитувчиси шуни унутмаслиги керакки, ўқув устахоналаридаги ҳар қандай амалий машғулотда юқорида санаб ўтилган

меҳнат ва касб-таълими принципларидан битта ёки иккитаси эмас, балки ўқувчиларга ўқув материалларинк сифатлн ва тўла етказиб бериш имконини берадиган дидактик принциплар бутун системасига амал қилинади. 1. Онглилик ва фаоллик. Ўқитиш ўқувчиларнинг ташаббускорлиги ва мустақиллигн тарбияланадиган тарзда олиб борилиши керак. Бу хислатлар ўқув машғулотларидан кўзда тутилган мақсад ва вазифаларни оддий баён қилиб бериш, ўқув материалининг онгли ўзлаштирилиши назарий ва ишлаб чиқариш таълимининг ўқув боғланишида бориши натижасида вужудга келади. Мазкур принциплар меҳнат ва ҳунар таълимининг дастурига кўра ўрганилаётган материални ўқувчилар онгли равишда, ижодий ўзлаштириладиган қилиб ташкил этилишини кўзда тутади. Меҳнат ва касб таълимининг бундай бўлишига ўқувчилар дарс вақтида юксак даражада фаоллик кўрсатганларидагина эригциш мумкин. Меҳнат ва ҳунар дарсларидаги ўқувчиларнинг юксак фаоллигига ҳар бир машғулотнинг мақсад ва вазифалари, шунингдек унинг мазмунини аниқ баён этиш, ўқувчиларга ижодий тарздаги меҳнат топшириқлари бериш, таълимнинг энг самарали методларидан фойдаланиш натижасида эришиш мумкин. Чунончи, меҳнат ва касб таълими дастурларида замонавий техника моделини ишлатиш жараёнида ўқувчиларга моделнинг алоҳида узел ва деталларини конструкциялаш ҳамда тайёрлаш, модель билан узеллар ўртасида кинематик алоқани таъминлаш ва ҳоказолар юзасидан ижодий тарздаги топшириқлар берилади. Бундай топшириқлар ўқувчиларда меҳнат ва касб таълими дарсига қизиқиш, мақсадга эришиш йўлида учрайдиган қийинчиликларни бартараф этишда фаоллик кўрсатиш истагини уйғотади. Шундай қилиб, меҳнат ва ҳунар таълимида онглилик ва фаоллик принципи ўқувчиларга мустақил ижодий фикрлашни атрофлича сингдиришни тақозо қилади. 2. Илмийлик ва системалилик.

Ҳозирги замон фанида узул-кесил аниқлаган қоидаларини ўзлаштириш. Фақат айни фан ва техникада қабул қилинган терминлардан фойдаланиш. Фан ва техника соҳасида ватанимизда ва чет элларда эришилган энг янги муваффақиятларни ўрганиш. Ўқувчиларга меҳнат ва касб таълими бериш ҳамда тарбиялаш уларнинг меҳнатга оид турли техник маълумотлар асосларини ўзлаштиришларидан бошланади. Бу маълумотлар ўқувчиларга меҳнат ва касб таълими дарсининг бошланишидаги кириш инструктажларида ҳамда жорий инструктажлар вақтида тушунтирилади. Ўқувчилар олган билимлари асосида меҳнат ва касб кўникмалари, малакаларини муваффақият билан эгаллайдилар, амалий топшириқларни бажарадилар. Бу билан билиш назариясининг муҳим қоидаларидан бири, назария билан амалиётнинг алоқаси амалга оширилади. Меҳнат ва ҳунар дарсларида ўқувчиларга тушунтириладиган техник маълумотлар уларнинг мув^ффақият билан амалий кўникма ҳосил қилишига, иккинчи томондан эгалланган амалий тажриба дастуридаги навбатдаги мавзунинг техник маълумотларини яхши ўзлаштириб олишларига ёрдам беради. 3. Назария ва амалиёт бирлиги. Назарий билимлардан амалиётда фойдаланиш ва ўқувчиларнинг амалий тажрибаларидан назария машғулотларида фойдаланиш. Ўқувчиларга меҳнат ва касб-таълими бериш ҳамда тарбиялаш уларнинг меҳнатга оид турли техник маълумотлар асосларини ўзлаштиришларидан бошланади. Бу маълумотлар ўқувчиларга меҳнат ва касб таълими дарсининг бошланишидаги кириш инструктажларида ҳамда жорий инструктажлар вақтида тушунтирилади. Ўқувчилар олган билимлари асосида меҳнат ва касб кўникмалари, малакаларини муваффақият билан эгаллайдилар, амалий топшириқларни бажарадилар. Бу билан билиш назариясининг муҳим қоидаларидан бири - назария билан амалиётнинг алоқаси амалга оширилади. Меҳнат ва ҳунар дарсларида ўқувчиларга тушунтариладиган техник маълумотлар уларнинг муваффақият билан амалий кўникма ҳосил қилишига,

иккинчи томондан эса эгалланган амалий тажриба дастурдаги навбатдаги мавзунинг техник маълумотларини яхши ўзлаштириб олишларига ёрдам беради. 4. Талим ва тарбия бирлиги. Ўқув материали мазмунига ғоявий йўналишини белгилайди. Ўқитувчининг юксак ғоявий-сиёсий сифатлари ва шахсий ўрнаги. Ишлаб чиқариш таълими жараёнида системали тарбиялаш ва таълим ишлари режимига риоя қилиш. Меҳнат ва касб таълимининг тарбиявий хусусияти моҳияти тарбиявий вазифаларни ўқитишнинг мазмуни, шунингдек ўқув ишларининг ташкилий шакл ва методлари орқали амалга оширишдан иборат. Ҳар бир тараққиёт босқичига ўтишнинг шарти фақат меҳнат унумдорлигини мунтазам ошириш ва моддий неъматлар мўл-кўллигини яратишдан иборат бўлиб қолмасдан, балки ёш авлодда юксак аҳлоқий сифатларни тарбиялашдан иборат. Бу энг аввало жамият манфаатлари йўлида қилинадиган меҳнат жараёнида шаклланади. Меҳнат ва касб таълими дарслари ўқувчиларни меҳнат воситасида ахлоқий тарбиялаш учун энг муносиб объект ҳисобланади. Чунончи, оталиқ ташкилотининг ишлаб чиқариш буюртмаларини ўқув устахоналарида ўқувчилар кучи билан бажариш, уларда топширилган иш учун масъулият ва ифтихор ҳиссини тарбиялашга ёрдам беради. Бундай буюртмаларни бажариш натижасида ўқучиларда бир-бирларига ўзаро ўртоқлик ёрдами кўрсатиши умумий меҳнат натижалари учун жамоа ва шахсий масъулият, топшириқни бажаришга ташаббус ва ижодкорлик билан ёндошиш каби муҳим ахлоқий фазилатлар шаклланади. Меҳнат ва касб таълими жараёнида ўқувчиларда асбоб-ускуналар, материаллар, устахона биноларига, ўқув вақтига тежамкорлик билан муносабатда бўлиш ҳисси тарбияланади. Ўқув устахоналаридаги меҳнат маданияти иш урнини ташкил этиш ва ўқув-меҳнат машғулотларшга туғри режалаштириш; меҳнат ва касб таълим дарсларини қўл асбоблари билан бир

қаторда турли мосламалар билан таъминлаш ҳам катта аҳамиятга эга, негаки улар фақат ўқувчиларнинг иш сифатини яхшилаб қолмасдан, айни вақтда меҳнат унумдорлигини ҳам оширади. Ўқитувчининг меҳнат ва ҳунар усулларини кўрсатиш вақтидаги шахсий намунаси, унинг умумий маданияти ўқувчилар учун кучли тарбиявий восита бўлиб ҳисобланади. 5. Кўрсатмалилик. Бу тамойил ўқитишни ўқувчиларда тасаввур ва тушунчаларнинг, шунингдек ўқув ҳамда малакаларнинг объектив дунё нарсаларини ва ходисаларини жонли мушоҳада этиш асосида вужудга келишини таъминлайдиган қилиб олиб бориш зарурлигини билдиради. Кўргазмалилик экскурсиялар ташкил этиш, меҳнат приёмларини кўрсатиб бериш, плакат, схема буюм намуналарини, жихозларини кўрсатиш, ўқув филиалларини, диафильм ва экспонатларни намойиш қилиш йўли билан амалга оширилади. Кўргазмалилик тушунчаси фақат ўз кучи билан кўриш мумкин бўлган воситаларгина эмас, балки эшитиш, сезиш ва идрок этишнинг бошқа турларини ҳам ўз ичига олади. Кўргазмалилик ўқувчиларнинг ўрганилаётган ўқув материалига қизиқишини оширади, ана шу объектга эътиборни жалб қилади, кузатувчанлик ва фаол идрок этиш сифатларини ривожлантиради. Масалан, меҳнат усуллари ва жараёнларини тушунтириш вақтида меҳнат таълими ўқитувчиси муайян меҳнат усулларини кўрсатишда рангли плакатлардан фойдаланибгина қолмасдан, балки иш ҳаракатлари ва жараёнларини бажаришни ўзи намойиш қилиб кўрсатади, бунда у ўқувчиларнинг эътиборини иш жойида гавдани қандай тутиш ва асбобларни қандай ушлаш кераклиги, ҳаракатларни бир мақсадга қаратиш кабиларга жалб қилади. Бироқ меҳнат ва касб таълими дарсларида кўргазмали воситалардан фойдаланишга катта аҳамият беради, унга ҳаддан ташқари ўрин ажратиш фойда урнига зарар келтиришини ҳам унутмаслик керак. Шу сабабли кўргазмали воситалардан фойдаланганда бир қатор методик талабларга риод қилиш зарур:

1.Кўргазмали қуроллар дарсдаги ўқув материали мазмунига мос келиши керак. 2. Дарсда фойдаланиладиган барча кўргазмали қуролларни бирданига осиб, кўрсатиб қўйиш ярашмайди, чунки, бу ўқувчилар диққат эътиборининг чалғишига олиб келиши мумкин. З.Дарсни кўргазмали қуроллар билан ҳаддан ташқари тулдириб юбормаслик керак. 4. Кўргазмали қуролни кўрсатиш вақтида меҳнат ўқитувчиси ўқувчиларнинг бу қуролни идрок этиш жараёнини бошқариб бориши лозим. Бироқ ўқувчиларнинг кўргазмали қуроллар ёрдамида сезиб, идрок этиши билишнинг бошланғич босқичидир, холос. Билиш жараёниниг навбатдаги босқичи абстракт тафаккурдир. Бу меҳнат ва касб таълими дарсларида ўқитувчининг янги иш жараёнини тушунтириш ва меҳнат усулларини кўрсатиши ўқувчиларнинг фаол фикр юритиши билан бирга олиб борилишида намоён бўлади. Гарчи ўқувчиларнинг меҳнатга доир ўқув материалини ўрганишида аниқ идрок этиш устунлик қилса ҳам, ҳар хил ёшдаги абстракт тафаккур элементларини ҳам тарбиялашни унутмаслик керак. Бунда махсус ишлаб чиқилган конструкторлик-технологик тарздаги топшириқ ўқувчилардан ҳисоб-китоблар қилиш, деталлар эскизларини, уларни тайёрлашнинг технологик жараёнларини тузишнигина эмас, балки кострукторлик ечимларини амалга оширишни ҳам талаб қилади. Шундай қилиб, меҳнат ва касб таълимда аниқ идрок этиш билан абстракт тафаккур ўзаро боғланишда таъсир кўрсатади. 6. Мустаҳкам ва пухта ўзлаштириш. Бунда ўқувчилар фақатгина ўтилаётган дарсни ўзлаштириб қолмай, олдинги ўтилган дарслар юзасидан малака ва кўникма-ларни такомиллаштирадилар, керак бўлиб қолганда эса эга тушириб практик иш мобайнида қўллайдилар. Онгли ва пухта билимни ўзлаштириш мақсадида ўтилган материални системали равишда такрорлаб боришни, янги

материалларни мустаҳкамлаш чораларини кўриш зарурлигини назарда тутилади. Бунга эса тушунарли баён этиш, машқлар ўтказиш, илгари ўтилгаиларини ўз ўрнида. такрорлаш, ўқув материалини оҳисталик билан мураккаблаштира бориш, ўқитувчиларнинг билимларини, ўқув ва малакаларини системали равишда ҳисобга олиб бориш йўли билан эришилади. Ўқувчилар меҳнатга доир техник маълумотларни эсдан чиқариб қўймасликлари учун ўқитувчи ўтилган материалларни мунтазам равишда сўраб туриши керак. Ўқувчилар техник билимларни ва янги меҳнат усулларни зарур даражада пухта ўзлаштириш учун ўқитувчи янги материални ўргатиш давомида ўтилган мавзуни мустаҳкамлаб бориши лозим. Дарснинг ана шу томони ўқитувчига ўқувчиларнинг мазкур мавзуни ўзлаштириши даражасини аниқлаш имконини беради. Ўқувчилар ишлов бериш жараёнларини бажарган вақтда меҳнат усулларининг пухталиги ўқув ишлаб чиқариш ишларининг тўғри танланишига боғлиқ, яъни танланган иш давомида аввал ўзлаштирилган меҳнат усуллари ва жараёнлари зарур ҳажмда такрорланиши шарт. Шуниси ҳам борки, бундай такрорланиш ўқувчиларда фақат ҳаракатга келтирувчи ишнигина эмас, балки техник фикрлаш ва ишда мустақилликни мустаҳкамлаш, чуқур-лаштириш, кенгайтириш ва ривожлантиришни ҳам ўз ичига олади. 7. Ёш ва индивидуал хусусиятларни ҳисобга олиш. Ўқитишнинг мазмуни таълим методларига мос келиши, шунингдек ўқувчиларнинг ақлий, жисмоний ва ёш хусусиятларини ҳисобга олиш зарур. Бу талаблар ўқув материалларини қисмларга тўғри тақсимлаш (бажаришга куч етарли бўлиши, енгилдан огирроққа ўтишни таъминлаш, ўқитишнинг турли усулларидан фойдаланиш вақтнинг) объектив нормаларини белгилаш, ўқувчиларнинг муваффақиятли ўқишини таъминлаш мақсадида индивидуал хусусиятларини ҳамда қизиқишларини ўрганиш йўли билан эришилади.

Ўқувчиларнинг ёш индивидуал хусусиятларини ўрганиб амалий иш жараёнида ўқувчиларнинг улгайишларига ёрдам беради, (ёмон томонларини йуқотишга ҳаракат қилади, яхши томонларини тарбиялайди). Шу объект танланганда ҳам бу хусусиятлар ҳисобга олинган бўлиши керак. 8.Изчиллик. Бу тамойил ишлаб чиқариш таълимини программада кўрсатилган системада ташкил этиш, шунингдек ўқитишни янги билимлар, ўқув ва малакаларни қўлга киритиш, илгари ўтилган материал асосида амалга ошириладиган тарзда ташкил этши. Ўқув жараёниниг амалга оширишда, материалларни ўрганишда ва ўқитувчининг иш усулларини кўрсатишда ана шу тамойилга амал қилинади. Дастурдаги материални мунтазам баён қилиш унинг бўлимлари ва мавзуларини муайян изчилликда ўрганиш, янги материални ўтилган дарслар билан боғлаш, асосий қоидаларни алоҳида таъкидлаш, ўқувчиларни фактларни таҳлил қилиш ва ўзлаштирилган билимларни ўзлаштиришга ўргатиш демакдир. Масалан, кескин геометриясини ва кесиш жараёнининг кескич бурчакларига боғлиқлигини урганиш ўқувчилар учун унча қийин бўлмайди, чунки улар кесиш вақтида қиринди ҳосил бўлиш жараёни билан, зубило, искана, дастарра тасмаси, тунука қайчи ва ҳоказо асбобларнинг геометрияси билан аввал танишганлар. Меҳнат ва касб таълимидаги изчиллик ўқувчилар аввал ўтилганларни ўзлаштириб олганларидан кейингина янги материални ўзлаштиришга ўтишни назарда тутади. Шу сабабли, янги мавзуга ўтишда меҳнат таълими ўқитувчиси ўқувчиларнинг аввал ўтилган материалларнинг илмий-техник асосларини ўзлаштириш, меҳнат кўникмалари ва малакалари даражасини аниқлаб олиши керак, чунки ўз вақтида билимларни ўзлаштириш ва меҳнат усулларини эгаллашни қийинлаштиради. 9. Политехник. Политехник тамойил - бу таълим-тарбияни ишлаб чиқариш асослари билан боғлиқ, яъни таништириб олиб боришни ўз олдига мақсад қилиб

қўяди. Бу тамойил ҳозирги замон индустрияси тўғрисида умумий маълумот беришни, замонавий ишлаб чиқаришда энг кўп учрайдиган технологик процессларни билишни, машина ва механизмларнинг тузилиши ва ишлашидаги умумийликни билиш, хилма-хил меҳнат ўқув ва малакаларига эга бўлишни, меҳнатга алоқадор масалаларни ижодий ҳал қила билиш, умумий таълим ва махсус фанлардан олинган билимларини мохирлик билан тадбиқ эта билишни кўзда тутади. Шу билан бирга меҳнат жараёнининг бошқа техник-технологик объектлари ва элементларига хос умумий қонуниятлар белгиланиши, уларнинг илмий-техник ва руҳий-физиологик асоси тушунтириб берилиши зарур. Чунончи, металл қирқиш станоклари, ёгоч ишлаш асбобларини ўрганиш вақтида, тикув машинасида. ишлашда айни бир хил узеллар, узатиш механизмлари, қирқиш асбобларининг тузилиши ва вазифаси ўрганилади. Ёгоч (режалаш, исканалаш, арралаш, рандалаш) ва металлга ишлов бериш (режалаш, қирқиб тушириш, кесиш ва арралаш ва ҳоказо), хамир тайёрлаш, гўштни қовуриш, димлаш пайтидаги меҳнат жараёнларини ўрганишда меҳнат усуллари, меҳнатни ташкил қилиш, асбоблар, конструк-циялар кабиларда кўпгина умумий томонлар мавжуд. Бундан ташқари меҳнат таълими ўқитувчиси ўз дарсида ўқувчиларнинг фан асослари бўйича (табиатшунослик, физика, кимё, математика, чизмачилик ва ҳоказолардан) олган билимларидан бажариладиган объектларнинг (техникавий қурилма, моделр, макет ва бошқаларнинг) тузилиши, ишлаш принципи, ва ҳоказоларда тайёрлаш технологаясинй асослашда фойдалйниши керак. 10. Унумли меҳнат асосида ўқитиш. Дидактиканинг бу тамойили ўқувчиларга ўқув устахоналарида ижтимоий-фойдали маҳсулотлар тайёрлашни кўзда тутади. Бироқ унумли меҳнат ва унинг объектлари ўқувчилар учун тушунарли бўлиши, бажариладиган ишлар уларнинг қўлидан келадиган бўлиши керак. Меҳнат ва касб таълими- ҳамда унумли меҳнатнинг бир. бутунлиги таълимнинг тарбиявий хусусиятига эга эканлигидан иборат дидактик тамойилдан келиб

чиқади. Зеро унумли меҳнат ўқувчиларнинг техник билимларини ўзлаштириши, ҳамда уларнинг ҳар томонлама ривожланишига яхши таъсир кўрсатади. Бинобарин меҳнат ва касб таълими дастури талабларга тўла жавоб бериши керак, уларни тайёрлаш эса ўқувчиларнинг қўлидан келадиган бўлиши, яъни уларнинг ривожланиш даражасига, жисмоний кучи ва билим имкониятларига мос келиши зарур.

Адабиётлар: 1. АМ.Воробрев Меҳнат ва политехник Тошкент. Ўқитувчи 1977. 2. К.Д. Давлатов. Меҳнат ва касб таълими, касб танлаш, меҳнат тарбияси назарияси ва услубияти. Тошкент. Меҳнат 1994. 1. П . А.Каменский. Буюк дидактика. Тошкент. ўқитувчи 1999 .

O'xshashlar

Меҳнат таълимининг ўқитиш шакллар

Меҳнат таълимининг ўқитиш методлари

Меҳнат таълими дидактик системалари

Меҳнат таълимини режалаштириш

Меҳнат таълимида баҳолаш мезонлари