logo

Гидропроводлар ва станокларни гидропроводларини бошқариш аппаратлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90 KB
Гидропроводлар ва станокларни гидропроводларини бошқариш аппаратлари Режа: 1.Қўлланиш доираси ва умумий маълумотлар. 2.Насослар, гидравлик двигателлар. Гидро системада мойларни тақсимлаш учун аппаратлар. 3.Мой босимини, тезлигини, механизмларни силжиш узунлигини бошқариш учун аппаратлар. 4.Гидравлик реле, гидро панел, станокларда гидравлик кесиш мосламалари. Дарснинг мақсади : Гидропроводлар ва станокларни гидропроводларини бошқариш аппаратлари ҳақида маълумот бериш. КЕСИШ СТАНОКЛАРИНИНГ ГИДРАВЛИКАВИЙ ҚУРИЛМАЛАРИ - ҳозир гидроюритмали станоклар тобора кенг кўламда ишлатилмоқда, гидроюритма эса станокнинг бош ҳаракати ва суриш ҳаракати юритмаси сифатида, тезликларни алмашлаб улаш, тормозлаш, ишлов бериладиган заготовкаларни сиқиш, станок иш циклини бошқаришни автоматлаштириш ва бошқа ҳолларда ишлатилади. Жилвирлаш, протяжкалаш (сидириш), копировкалаш-фрезалаш, кўндаланг рандалаш станоклари ва бошқа станокларда гидроюритма юритманинг асосий тури бўлиб қолмоқда.Гидроюритманинг кенг кўламда ишлатилишига сабаб шуки, у тезликни кенг чегарада поғонасиз ростлашга, станокнинг ҳаракатланаётган органларини бир текис реверслашга, станокни ўта нагрузкадан автоматик равишда сақлашга, станокнинг мойланишини осон таъминлашга ва шу кабиларга имкон беради. Гидрофикацияланган станоклар кичик майдонни эгаллайди, уларнинг деталь ва узелларини стандартлаштириш ҳамда нормаллаш осон бўлади. Гидроюритмаларнинг камчилиги шундаки, иш суюқлиги зичлагичлар ва зазорлар орқали сизиб ўтади, иш суюқлигига хаво киради,температуранинг ўзгариши ҳамда вақт ўтиши билан иш суюқлигининг хоссалари ўзгаради ва ҳоказо.Гидросистемаларда ҳажмий, гидравликавий ва механикавий исрбфгарчиликлар бўлиб туради. Ҳажмий исрофгарчиликлар гидросистемадаги иш суюқлигининг сизиб камайиши билан, гидравликавий исрофгарчиликлар — босимнинг камайиши (мойнинг ички ишқаланиши) билан, механикавий исрофгарчиликлар эса туташ юзаларнинг ишқаланиши билан боғлиқ. Гидросистеманинг нормал ишлаши кўп жиҳатдан иш суюқлигининг турига боғлиқ. Иш суюқлиги етарли даражада қовушоқ ва бир жинсли, унинг мойлаш хусусияти яхши бўлиши, механизмларни коррозиядан сақлаши, оксидланмаслиги ва чўкиндилар қолдирмаслиги, буғ ажратиб чиқармаслиги (буғланмаслиги), температура, босим, ҳаракат тезлиги ва йўналиши ўзгарганда ўз хоссаларини сақлаб қолиши ва ёнғин хавфсизлиги талабларини қондириши зарур. Бундай талабларни энг тўла қондирадиган материаллар минерал мойлар ва уларнинг аралашмаларидир. Мойларни танлаш ва уларни бир-бирига солиштириб кўришда асосий характеристика қовушоқлик индексидир, қовушоқлик индекси мой қовушоқлигининг температурасига қараб ўзгаришини кўрсатади. Қовушоқлик индекси қанчалик катта бўлса, мой сорти шунчалик сифатли ва у шунчалик яхши тозаланган бўлади. Станокларнинг гидроюритмалари учун энг яхши мой қовушоқлик индекси 90 бўлган мойдир. Станокларда индустриал 20, индустриал 30, турбинавий 22 ва баъзи бошқа мойлар ишлатилади. Одатда, металл кесиш станогининг гидроюритмаси қуйидаги асосий қисмлардан иборат бўлади: иш суюқлиги солинган бак; иш суюқлигини системага узатувчи гидронасос; гидросистемадаги мой босимини ва миқдорини контрол қилувчи контрол-ростлаш қурилмалари (клапанлар, регуляторлар, босим ҳамда вақт релеси ва бошқалар); циклни бошқарувчи тақсимлаш аппаратлари (золотникли қурилмалар); тўғри чизиғий ҳаракат учун иш цилиндрлари ёки айланма ҳаракат учун гидродвигателлар; гидроюритма элементларини ягона система қилиб туташтирувчи трубопроводлар. Станокларда ишлатиладиган гидроюритмалар 20 Мн/м2 (200 кгк/см) мой босими остида ишлайди. НАСОСЛАР - станокларнинг гидроюритмаларида керакли босим ҳосил қилиш учун шестерняли, куракли, ротор-поршенли насослар ишлатилади, бу насослар иш унуми ўзгармас ёки ростланадиган бўлиб, узлуксиз ишлайди. Иш унуми (сарфи) ҳар қандай насосларнинг асосий характеристикасидир. Иш унумининг қийматлариг ЭНИМС томонидан нормалланган. 18-10- 3 м 3 / мин қийматдан бошлаб, улар махражи w =1,41 бўлган геометрик қатор ҳосил қилади. Иш унумининг нормал қатори 10- 3 м 3 1мин ҳисобида қуйидагича: 0,5; 1; 2; 3; 5; 8; 12; 18; 25; 35; 50; 70; 100; 140; 200; 280; 400; 560; 800; 1120; 1600; 2250; 3200; 4500; 6300; 9000; 12000. Станокларнинг гидроюритмаларида ишлатиладиган насосларнинг энг кичик иш унуми сифатида Q м1п = 3-10— 3 м 3 1мин , энг катта иш унуми сифатида Q мах = 0,4 м 3 / мин қабул қилинган.Станокларни гидрофикациялаш учун насосни (унинг типи, иш унуми ва босимини) тўғри танлаш катта аҳамиятга эга. Станокнинг ишлатилиш сифатлари насоснинг ана шундай танланишига боғлиқ бўлади. КУЧ ЦИЛИНДРЛАРИ ВА ГИДРОМОТОРЛАР - куч цилиндрлари суюқлик энергиясини станокнинг ижро этувчи органининг илгарилама-қайтар ҳаракатига айлантириш учун мўлжалланган. Куч цилиндрларининг жуда кўп схема ва конструкциялари мавжуд. Аммо симметрик ва симметрикмас деб аталадиган цилиндрлар энг кўп тарқалган. Икки томонлама штокли поршени бўладиган симметрик цилиндрлар босим ўзгармас бўлганда тўғри юриш ва тескари юришларнинг бир хил тезликларини ҳосил қилади, симметрикмас (бир томонлама штокли) цилиндрлар тескари юришни тезлаштиради. Биринчи ҳолда цилиндр қўзғалмас бўлади, суриладиган поршеннинг штоки эса станокнинг столига махкамланган. Симметрикмас цилиндрлар учун ё цилиндр қўзғалмас қилинади ёки поршень қўзғалмас қилинганда стол сурилувчи цилиндр билан боғланган бўлади.Суюқлик энергиясини айланма ҳаракатга айлантириш учун гидомоторлар хизмат қилади, уларнинг конструкцияси, одатда, насосларнинг (кўпинча поршенли насосларнинг) конструкциясига ўхшаш бўлади. Гидромоторлар сифатида ҳажмий типдаги насослардан фойдаланиш мумкин, бу насосларда таъсир этувчи кучларнинг ажратилиши натижасида оладиган тангенциал кучлар буровчи момент хосил қилади. ГИДРОСИСТЕМАДА МОЙЛАРНИ ТАҚСИМЛАШ УЧУН АППАРАТЛАРИ - Станокларнинг гидравликавий системаларида суюқлик оқимини бошқариш, уни тақсимлаш, йўналишини ўзгартириш, гидросхемаларнинг айрим қисмларини қўшиш ва ажратиш учун золотникли тақсимлагичлар, пилотлар ва бошқа қурилмалар хизмат қилади.Золотникли тақсимлагичлар дастаки равишда, станок тиракларидан, гидравликавий ва электрик бошқарилади. Гидравликавий бошқариладиган Г72-1 типидаги икки позицияли тақсимлагични кўриб чиқамиз, бу тақсимлагич станок иш органлари ҳаракатини реверслаш (йўналишини ўзгартириш) учун мўлжалланган. Тақсимлагичнинг золотниги иккита чекка вазиятни — ўнг ва чап чекка вазиятларни олиши мумкин, бу вазиятлар станок иш органи ҳаракатининг икки йўналишига мувофиқ келади. Золотник бир вазиятдан иккинчисига унинг торецларига келтириладиган мой босими таъсирида сурилади. Бошқариш учун зарур мой қопқоқлардаги тешиклар орқали келтирилади, золотникнинг сурилиш тезлиги эса дроссель билан ростланади. Фланецлар билан бириктириладиган тақсимлагичларнинг конструкцияларида винтлар кўзда тутилган бўлиб, улар ёрдамида золотнйнинг йўли чекланади, бу ҳол реверслар сонини ошириш ва реверслашни бир текис амалга ошириш талаб қилтшганда зарур бўлади. СТАНОКЛАР ГИДРАВЛИКАВИЙ ЮРИТМАЛАРИ - Дросселлар . Гидродвигатель тезлигини ростлаш усулига қараб, юритмалар хажмий ростланадиган ва дроссель билан ростланадган юритмаларга бўлинади. Гидродвигателнинг тезлиги (масалан, поршеннинг ҳаракатланиш тезлиги) иш цилиндрига, вақт бирлиги ичида бериладиган мойнинг ҳажмига боғлиқ бўладн. Ҳажмий ростлашда бу ҳол насоснинг иш унумини ўзгартириш йўли билан амалга оширилади. Ҳажмий ростланадиган гидроюритмалар катта кучлар ва катта ҳаракат тезликлари диапазонлари учун ишлатилади.Дроссель билан ростланадиган гидроюритмаларда насоснинг босими ва иш унуми ўзгармас бўлади, поршеннинг сурилиш тезлиги эса дросселдан ўтадиган мойнинг миқдорига қараб ўзгаради. Станоклар гидросхемаларида дросселларнинг жойлашувига оид мисоллар кўриб чиамиз: - Чиқиш вақтида дросселлаш системаси қуйидагича ишлайди. Ростланмайдиган, куракли насос мойни бакдан сўриб, уни цилиндрнинг чап томондаги бўшлиғига беради, цилиндрнинг ўнг томондаги бўшлиғидан мой фақат дроссель орқалигина чиқиши мумкин, дроссельнинг очилиш катталиги чиқариладиган мой миқдорини ва, демак, поршеннинг сурилиш тезлигини белгилайди. Дроссель билан ростланадиган гидроюритмаларда иш унуми поршень ҳаракатининг ҳисобий тезлигини хосил қилиш учун зарур бўлганидан, катта насослар ишлатилганлигидан, насос ҳайдаб берадиган мойнинг ортиқчаси клапан орқали бакка, қуйилади. Олдида босимлар фарқи ўзгаради. Ишлашда босим фойдали нагрузкага боғлиқ бўлади, аммо поршеннинг сурилиш тезлигига мойнинг сизиб камайиши ва фойдали нагрузка миқдори таъсир этади. Тезлик регуляторлари . Поршеннинг ўзгармас тезлик билан сурилишини таъминлаш учун, дроссель билан ростланадиган гидроюртмаларда редукцион клапанлар ишлатилади. Бу клапанлар дроссель кириш олдида бўлганда унга параллел, чиқиш олдида бўлганда эса кетма-кет уланади,. Дроссель ўзи билан ўзаро монанд ишлайдиган редукцион клапан билан бирга тезлик стабилизатори (регулятори) деб аталади. Кириш вақтида дросселлашда тезлик регуляторининг принципиал схемаси кўрсатилган. Ростланмайдиган насос фильтр орқали мойни бакдан сўриб олади ва дроссель орқали трубопровод бўйлаб клапаннинг ўнг бўшлиғига ва сўнгра реверслаш кранига ҳайдайди, ундан эса мой муайян босим остида иш цилиндрига тушади. Шу билан бир вақтда насос мойни клапаннинг чап бўшлиғига трубопровод орқали узатади. Дросселда қаршилик бўлганлиги туфайли дросселдан кейин мойнинг босими пасаяди. Бинобарин, клапаннинг чап бўшлиғида мойнинг босими ўнг бўшлиғидагига қараганда юқори бўлади. Босимнинг бу фарқини пружина мувозанатлаб туради. Мойнинг ортиқчаси клапаннинт чап бўшлиғидан ҳалқасимон кесим орқали бакка қуйилади. Фойдали босим (дросселдан кейинги босим) ортганда клапан чапга томон силжийди, бу эса ҳалқасимон кесимни кичрайтиради, натижада насос ҳосил қиладиган босим ортади. Дроссель олдидаги босимлар фарқи эса ўзгармайди. Агар фойдали куч камайса, клапан ўнгга томон силжийди, ҳалқасимон кесим катталашади, оқибатда насос ҳосил қиладиган босим пасаяди. Дроссель олдидаги босимлар фарқи илгаригидек ўзгармай қолади, яъни поршеннинг сурилиш тезлиги ўзгармайди. Клапан сақлагич клапан бўлиб, болт мой клапан конусини айланиб ўтганда ҳосил бўладиган реактив кучни мувозанатловчи акс эттиргич вазифасини ўтайди.Ростланмайдиган куракли насос мойни иш цилиндрининг чап бўшлиғига ҳайдайди. Бу цилиндрнинг ўнг бўшлиғидан мой редукцион клапан, дроссель орқали канал бўйлаб бакга қуйилади. Шу билан бир вақтда мой каналдан бўшлиққа тушади ва канал бўйлаб демпфер орқали бўшлиққа келади. Бўшлиқлардаги мой босимини пружина мувозанатлаб туради. Фойдали куч камайганда дроссель олдидаги ва бўшлиқлардаги босим ортади. Ошган бу босим пружинани сиқиб, клапанни кўтаради. Бўшлиқдан бўшлиққа иш кесимининг камайиши натижасида дроссель олдидаги босим пружина ростлаган босимгача пасаяди. Фойдали куч ортганда клапан камайган босим таъсирида тушади, натижада дроссель олдидаги босим ростланган қийматгача тикланади. МОЙЛАШ ВА СОВИТИШ СИСТЕМАЛАРИ - станокнинг мойлаш системаси ишқаланувчи юзаларга мойлаш метериалини бу юзалар орасида узлуксиз (туташ) мой пардаси имкони борича сақланиб туриши ва бу юзалар температураси белгиланган чегарада бўлиши учун етарли миқдорда келиб туришини таъминлаши зарур. Мой ишқаланишни, энергиянинг исроф бўлишини, ишқаланувчи юзаларнинг ейилиши ва қизишини камайтиради, станокнинг .узоққа чидашини, узатмаларнинг бир текис ва шовқинсиз ишлашини таъминлайди, станокнинг фойдали иш коэффициентини оширади, станок аниқлигининг узоқ вақт сақланишига кўмаклашади.Станокларда мойлаш системаси индивидуал ва марказлаштирилган турларга бўлинади; индивидуал мойлашда айрим узел ва механизмлар бир-бирига боғлиқ бўлмаган нуқталардан мойланади, марказлаштирилган мойлашда эса барча мойлаш нуқталари бирлаштирилган бўлади. Марказлаштирилган мойлаш системаси, станокнинг узеллари нисбий вазиятларини ўзгартирмайдиган ҳолларда ва фақат бир тур мойлаш материалидан фойдаланиш мумкин бўлган тақдирда ишлатилади. Мойлаш мойнинг ўзи оқиб келиши йўли билан, циркуляцион усулда ёки босим остида амалга оширилиши мумкин. Марказлаштирилган усулда мойлаш учун унуми ўзгармас бўлган шестерняли ва куракли насослар ишлатилади. Мой жуда майда қаттиқ зарралардан ва ифлосликлардан пластинкали, наматли, тўрли ёки магнитавий фильтрлар воситасида тозаланади. Совитиш системаси - заготовкани кесиш вақтида асбобнинг кесувчи қирраларига молловчи-совитувчи суюқлик бериш учун ишлатилади. Асбобнинг кесувчи қирраларига мойловчи-совитувчи суюқлик берилганда станокда ишлашда иш унуми анча ошади. Металл кесиш станокларининг совитиш системаси, одатда, насос, резервуар-тиндиргич, фильтр, трубопровод, йўналтирувчи ва четлатувчи қурилмалардан иборат бўлади. ДАСТАКИ БОШҚАРИШ АППАРАТЛАРИ - дастаки бошқариш аппаратлари жумласига рубильниклар, пакетли переключателлар, контроллерлар, тумблёр ва дастаки юргизиб юборгичлар киради. Рубильниклар, пичоқлари сонига қараб, бир қутбли, икки қутбли ва уч қутбли қилиб тайёрланади. Рубильникнинг кожухи ва ён дастаси бўлади. Электрик занжирни тез узиш учун рубильник пичоқлари пружиналовчи қурилма билан таъминланади. Энг кўп ишлатиладиган рубильник 100 ва 200 а га мўлжалланган ён юритмали уч қутбли рубильниклардир. Пакетли переключателлар анча ихчам ва ишлаш учун қулай. Пакетли переключатель бир-бирининг устига қўйилган секциялар (пакетлар) комплектидан иборат бўлиб, бу секциялардан ҳар бири бир қутбли буралувчи виключатель (ёки переключатель) вазифасини ўтайди. Барча секциялар умумий валикни буриш йўли билан қайта уланади. Секциялар шундай ўрнатиладики, валик буралганда занжирлардан бир қисми беркилади, бир қисми эса очилади (узилади). Пакетли переключателлар станокни тармоққа улаш, камдан-кам ишга тушириладиган электрик двигателларни юргизиб юбориш ва бошқалар учун ишлатилади.Переключатель-контроллерлар жуда кўп занжирларни бир вақтда қайта улаш учун ишлатилади. Контроллерлар барабанли ёки кулачокли бўлиши мумкин. Бир қутбли ёки икки қутбли тумблёрлар станокни электр билан ёритиш занжирларида ишлатилади. Улар тузилиши ва ишлаш принципи жиҳатидан олганда электр билан ёритиш тармоқларида ишлатиладиган виключателларга ўхшайди.Дастаки юргизиб юборгичлар, баъзан, бир фазали ва уч фазали электрик двигателларни юргизиб юбориш учун ишлатилади. Корпус, кнопкалар, шиқилдоқлар ва юргизиб юборгичнинг бошқа деталлари ток ўтказмайдиган материалдан тайёрланган . КОНТАКТОРИЙ БОШҚАРИШ АППАРАТЛАРИ - Контакторлар . Станокларда электрик двигателни контакторлар (кнопкалар) билан бошқариш усули кенг кўламда қўл-ланилади Тузилиши жиҳатидан контакторларга ўхшаш, аммо бошқариш занжирларида (кичикроқ токлар билан) ишлаш учун мўлжалланган аппаратлар оралиқ релелар деб аталади. Контакторларни бошқариш учун мўлжалланган кнопкалар беркитувчи ва очувчи (ажратувчи) контактлар бўлиши мумкин. Битта беркитувчи ва битта очувчи контактлари бўлган кнопкалар ҳам ишлатилади. Кнопкалар икки ко-мандани—„Пуск" ёки „Стоп", ёхуд уч командани — „Вперед", „Назад" ва „Стоп" командаларини бажаришга мўлжалланган. Кнопкалардан кнопкавий станция комплектланади. Бир элементни улаш учун бир неча „Пуск" кнопкалари бўлган станокларда кнопкалар параллел уланади. Уларда битта умумий беркитувчи блок-контакт бўлади, бу блок-контакт ҳам параллел уланади ва занжардан ток ўтиш пайтида беркилади. „Стоп" кнопкалари кетма-кет уланади. Магнитавий юргизиб юборгичлар - қисқа туташтирилган асинхрон электрик двигателларни бошқариш учун ишлатилади. Улар контакторий аппаратлар комплектидан иборат бўлиб, контакторлар, кнопкавий станциялар ва термик релелари бўлади (релелар электрик двигателни ўта нагрузкадан сақлаш учун хизмат қилади). Юргизиб юборгич электрик двигателни ишга солиш ва тўхтатиш учун хизмат қиладиган икки кнопкали станция билан таъминланган. Электрик двигателни ишга солиш (улаш) учун „Пуск" кнопкасини босиш зарур, бунда контакторнинг иш ғалтаги занжири беркилади, бунинг натижасида электрик двигателни тармоққа уловчи учта контакт К беркилади. Электромагнитавий қурилмалар – Тортувчи электромагнитлар станокларда (кантакторларни ишга солиш учун) хилма–хил дистанцион бошқариш механизмларида, гидравликавий системаларда (золотникларни қайта қўшишда), тормоз қурилмаларда ва станокларни бошқаришнинг бошқа органларида ишлатилади. Тортувчи электромагнитлар бошланғич тортиш кучи 14,7 — 246 н (1,5—25 кгк) ва йўли узунлиги 25, 30, 50 мм қилиб чиқарилади. Электромагнитлар соатига 120 — 360 мартагача улайди.Электромагнитавий сиқиш қурилмалари тўғри тўртбурчаклик шаклидаги ёки доиравий шаклдаги электррмагнит плиталар, патронлар ва бошқалардир. Улар пўлат заготовкаларни жилвирлаш станоклари ва бошқа станокларга маҳкамлаш учун ишлатилади. БЛОКИРОВКА ҚУРИЛМАЛАРИ, ЮРИШ ЙЎЛИНИ ЧЕКЛАГИЧЛАР ВА СТАНОКНИ ЎТА НАГРУЗКАДАН-САҚЛАШ ҚУРИЛМАЛАРИ . Блокировка қурилмалари (механикавий, электрик; гидравликавий ёки уларнинг комбинациялари) бирга ишлашига йўл қўйиб бўлмайдиган бир неча механизмнинг бир вақтда ишга тушувининг олдини олиш учун мўлжалланган. Блокировка қурилмаларининг конструкциялари нихоятда кўп ва хилма-хил. Юриш йўлини чеклагичлар чекли ва ўлчамли бўлиши мумкин. Юриш йўлини чекли чеклагичлар шундай ўрнатиладики, станокнинг ҳаракатланаётган қисми хавфли чекка вазиятга 3 — 4 мм етмайдиган бўлади. Шу сабабли улар учун ±0,5—1 мм аниқлик, баъзан эса бир неча миллиметр аниқлик кифоя қилади. Ўлчам (технологик) чеклагичлар, одатда, юриш йўлини анча аниқ чеклаши керак, чунки станокда ишлов берилган деталь ўлчамларининг аниқлиги ана шунга боғлиқ бўлади.Станокнинг ҳаракатланаётган узелини чекли вазиятларда оддий ёки моментий ишлайдиган электрик виключателлар, механикавий ёхуд комбинациялаштирилган электромеханикавий ёки электрогидромеханикавий қурилмалар воситасида тўхтатиш мумкин. Юриш йўлини аниқ юклайдиган механикавий системаларнинг ишлаш принципи шундан иборатки, станокнинг ҳаракатланаётган қисми юриш йўлининг муайян бир нуқтасида станокнинг қўзғалмас қисмига маҳкамланган бикр (қимирламайдиган) тиракка дуч келади. Бунинг натижасида станокнинг ҳаракатланаётган қисми юритмасининг кинематикавий занжири узилади. Бу турли усуллар билан амалга оширилиши мумкин. Тушувчи червяклар салт ҳаракатда 0,02 — 0,03 мм аниқ-ликда, нагрузка остидаги ҳаракатда эса 0,2 — 0,15 мм аниқликда тўхтатишга имкон беради. Юриш йўлини бундан ҳам аниқроқ чеклаш имкониятига эга бўлиш учун комбинацнялаштирилган электромеханикавий қурилмалар ишлатилади.Станокни ўта нагрузкадан сақлаш қурилмаларн электрик, гидравликавий ва механикавий ёки комбинациялаштирилган турларга бўлинади. Электрик сақлагич қурилмалар ва оний (дарров, жойида) таъсир этадиган сақлагич муфталар ишда энг яхши натижалар берди. Механикавий сақлагич қурилмалардан станокларда энг кўп тарқалганлари қирқилувчи штифт ва шпонкалар; сақлагич муфталар, фрикцион, кулачокли (храповикли), шарикавий ва бошқа муфталар тушувчи червяклардир МЕТАЛЛ КЕСИШ СТАНОКЛАРИНИНГ АВТОМАТИК БОШҚАРИШ ЭЛЕМЕНТЛАРИ - автоматлаштириш учун станоклар ҳар хил бошқариш механизмлари билан жиҳозланади. Айрим бир ҳаракатни амалга оширувчи бу каби ҳар қандай механизмни автоматик бошқаришнинг элементар механизми деб атаймиз. Элементар механизм оддий бўлиши (бир ҳаракатни амалга оширишда) ва мураккаб бўлиши (бир неча ҳаракатни амалга оширишда) мумкин. Оддий механизм томонидан амалга ошириладиган ҳаракатга иш суришини ишга солиш мисол бўла олади; мураккаб мехаиизм томонидан амалга ошириладиган ҳаракатга эса, чизиқни бўшатиш, суриш ва уни сиқиш мисол бўлиши мумкин. Металл кесиш станокларини автоматик бошқариш команда сигналлари ёрдамида амалга оширилади, команда сигналлари узлуксиз ва дискрет (узлукли) сигналларга бўлинади. Биринчи ҳолда сигнал узлуксиз равишда юборилади ва бу сигналнинг чиқишдаги қийматлари орасида узлуксиз функционал боғланиш мавжуд бўлади. Дискрет усулида сигнал кетма-кет келадиган импульслар тарзида юборилади, бу импульсларнинг амплитудаси, такрорланиш вақти ва частотаси киришдаги қийматига фақат вақтнинг айрим пайтларидагина боғлиқ бўлади. Кўзланган мақсад ҳамда бажарадиган функциясига қарамай, ҳар қандай элементар автоматик механизм учта асосий звенони ўз ичига олади (айрим ҳолларда иккинчи звено бўлмаслиги ҳам мумкин). 1. Тегишли команда берилганда айни ҳаракатни амалга ошириш учун дастлабки импульс ҳосил.қиладиган тақсимлаш звеноли (датчик). Металл кесиш станокларида ишлатиладиган датчиклар импульс ҳосил бўлиш сабабига ва ҳосил қилинадиган импульслар ҳарактерига қараб турларга бўлинади. Импульс ҳосил бўлиш сабабига кўра датчиклар йўл датчиклари, ўлчам датчиклари, куч датчиклари ва тезлик датчикларига бўлинади; ҳосил бўладиган импульслар ҳарактерига кўра эса датчиклар механикавий, электрик, фотоэлектрик, пневматикавий ва гидравликавий датчикларга бўлинади. 2. Датчик ҳосил қиладиган импульсни ўзгартириш учун мўлжалланган оралиқ звено, импульс миқдорий ёки сифатий ўзгартирилиши мумкин. Миқдорий ўзгартиришда датчик импульсининг характери ўзгармай қолади, аммо импульс кучаяди ёки кучсизланади. Сифатий ўзгартириш оралиқ звенодан йўналтириладиган импульснинг ҳарактери датчикдан чиққан импульсникига қараганда тамоман бошқача бўлади. Масалан, датчикдан олинадиган электрик сигнал гидравликавий сигналга айлантирилади; пневматикавий сигнал — электрик сигналга айлантирилади ва ҳоказо. 3. Бошқаришнинг айни усулини бевосита амалга оширувчи механизмлар комплексидан иборат ижро этувчи звено. Ижро этувчи қурилмалар механикавий, электрик, электромеханикавнй, гидравликавий ва пневматикавий қурилмаларга бўлинади. Ишлашининг талаб этилган кетма-кетлигини таъминловчи қурилмалари бўлган. элементар механизмлар мажмуи автоматик бошқариш системасини ҳосил қилади. Автоматик бошқариш системаларининг вазифаси автоматик процесснинг берилган параметрларининг талаб этилган қийматини сақлаб туриш ёки уларни илгаридан берилган программа асосида ўзгартиришдан иборат.Автоматик системаларда команда сигналлари бериш тартиби (кетма-кетлиги) вақт функцияси бўлиши мумкин ( вақт системалари) ёки технологик тайёрлик функцияси бўлиши мумкин (рефлексий системалар). Вақт системаси вақт счётчиги билан таъминланган бўлиб, бу счетчик вақтнинг процессда кўзда тутилган ораликларини санайди ва ҳар бир вақт оралиғининг охирида зарур команда сигналлари беради. Рефлексий системаларда ҳар бир элементар механизмни қўшиш ва ажратиш учун команда сигнали шундан олдинги ҳаракат (иш) технологик жиҳатдан тайёр бўлган пайтдагина берилади. Автоматик бошқариш системалари марказлаштирилган ёки тарқоқ бўлиши мумкин. Биринчи ҳолда барча ёки қарийб барча датчиклар ва оралиқ механизмлар бир жойга тўпланган, иккинчи ҳолда эса ҳар хил жойларга тақсимланган бўлади. Юқорида келтирилган классификация фақат асосий аломатлар учунгина берилган бўлиб, металл кесиш станокларининг автоматик бошқариш системаларида бўлиши мумкин бўлган хилма-хил ҳолларга боғлиқ ҳолда тўла мукаммал бўла олмайди. КУЧАЙТИРГИЧЛАР - оралиқ электрик релелар энг оддий ва энг кўп ишлатиладиган кучайтиргичлардир. Оралиқ электрик релелар ишлаш принципи жиҳатидан электромагнитавий, қутбланган, магнито-электрик, электроний ва бошқа турларда бўлиши мумкин. Оралиқ электрик релеларнинг вазифаси анчагина кучли токлар ўтадиган контактларни беркитиш ва узишдан иборат, аммо релеларнинг ўзи ғалтаклари орқали ўтказиладиган кучсиз токлар билан ишлайди. Электрик кучайтиргичлар. Электрик кучайтиргичлар жумласига магнитавий, электроний ва кристалик кучайтиргичлар (транзисторлар) киради.Энг оддий магнитавий кучайтиргич тороид шаклида қилиб ясалган ва иккита чулғами бўлган темир ўзакдан иборат. Чулғамларнинг бири ўзгармас ток занжирига, иккинчиси эса ўзгарувчан ток занжирига уланади. Биринчи чулғамда ўзгармас токнинг нисбатан кичик ўзгариши натижасида дросселнинг магнитавий киритувчанлиги ва индуктив қаршилиги ўзгаради, бунинг натижасида эса иккинчи чулғамда токнинг қиймати анчагина ўзгаради. Ўзгармас ток чулғамида ўзгарувчан ток чулғами таъсири остида э. ю. к. ҳосил бўлмаслиги учун кучайтиргичлар ўзгарувчан ток чулғами иккита ва ўзгармас ток чулғами битта қилиб тайёрланади. Бундан ташқари, ўзак Ш симон трансформаторий темирдан ясалади. Магнитавий кучайтиргичларнинг қувват кучайтириш коэффициенти жуда катта бўлади. Электроний кучайтиргичлар - электроний лампаларга йиғилади, бу лампалар эса лампа тўрига бериладиган энергияга қараганда кўп марта ортиқ энергияни бошқаришга имкон беради. Катта кучайтиришлар ҳосил қилиш учун ҳар бири ўзидан олдинги лампа токини кучайтирувчи бир неча лампали кўп каскадли кучайтиргичлар ишлатилади. Цилиндрик патронда металл асос бор, бу асосда германийдан қилинган пластинка ётади. Бу пластинканинг пастки юзаси юпқа металл қатлами билан қопланган. Пластинканинг юқориги юзасига вольфрамдан қилинган ингичка иккита симнинг ўткир учлари тегиб туради, пластинка билан пухта контактда бўлиши учун вольфрам симлар электрик усулда жилоланган. Пластинка билан сим учлари орасидаги зазор 0,1 мм чамасида. Симлардан бири (эмиттер) 1 в га тенг кучланиш олади ва уч электродли электроний лампа катоди ролини ўйнайди, иккинчи сим (коллектор) 60 в га яқин кучланиш олади ва анод вазифасини ўтайди. Асос тўр вазифасини бажаради. Бу типдаги кучайтиргичлар жуда кичик (диаметри 5 мм, баландлиги эса 12 мм) бўлади. Гидравликавий ва пневматикавий кучайтиргичлар - иш муҳити оқимини ростлаш золотнигининг ишга тушувини тезлатиш, датчикка таъсир этувчи иш механизми йўлини камайтириш ёки бунинг учун зарур бўлган кучларни камайтириш талаб этилган ҳолларда ишлатилади. Электрогидравликавий ва электропневматикавий золотникларда плунжерни электрик контактли йўл датчигидан сигналлар олувчи соленоидлар силжитади. Механккавий кучайтиргичлар - ричагли, понали, шарнир-ричагли, эксцентрикавий ҳамда винтавий механизмлардан фойдаланишга асосланган. ИЖРО ЭТУВЧИ ДВИГАТЕЛЛАР ВА ИЖРО ЭТУВЧИ ҚУРИЛМАЛАР - Ижро этувчи двигателлар ўзларига келадиган сигнални (кучланишни) механикавий ҳаракатга айлантириш учун мўлжалланган. Автоматик бошқариш системаларида ижро этувчи двигателлар сифатида ўзгарувчан ва ўзгармас ток электрик двигателлари, қадам двигателлари, электромагнитлар, муфталар ишлатилиши мумкин. Агар бошқарувчи сигнал электрик сигнал бўлмай, бошқача сигнал бўлса, ижро этувчи двигатель гидравликавий двигатель ёки пневматикавий двигатель бўлиши мумкин.Ўзгарувчан ток электрик двигателлари қисқа туташтирилган роторли ва статорида иккита (бошқариш ва уйғотиш) чулғамли асинхрон двигателлар тарзида тайёрланади. Уйғотиш чулғами ўзгарувчан ток тармоғига уланган, бошқариш чулғамига эса бошқарувчи сигналлар берилади. Сигнал берилгунча ротор қўзғалмас бўлади. Сигнал берилди дегунча айлантирувчи момент пайдо бўлиши керак. Бунинг учун уйғотиш чулғами билан бошқариш чулғами фаза жиҳатидан силжиган бўлади. Шпинделнинг айланиш йўналиши қайси кучланишнинг (уйғотиш кучланиши ёки бошқариш кучланишининг) илгари-латувчи кучланиш эканлигига боғлиқ. Ўзгармас ток электрик двигателлари . Ўзгармас ток электрик двигателларидан энг кўп тарқалганлари мустақил уйғотишли ва якорни таъминловчи кучланиши ростланадиган коллекторли электрик двагателлардир. Якорь занжири кучла-нишни кучайтиргичдан ёки контактли алмашлаб улаш қурилмаси орқали олиши мумкин. Электрик двигателнинг айланиш тезлиги ва айланиш йўналйши якорга келтириладиган кучланишнинг миқдори ва ишорасига боғлиқ. Соленоидли двигателлар - автоматик бошқариш механизмининг ижро этувчи органига бириктирилган ўзагига кичикроқ илгарилама ҳаракат узатиш учун хизмат қилади. Бу тур двигателлар одатдаги соленоидлар каби ишлайди. Қадамий двигателлар . Амалда, етарли даражада тез ишлаб, импульсий электрик сигналларни роторнинг муайян бурчакка бурилишига айлантира оладиган ижро этувчи двигатель бўлиши маъқул ҳоллар кўп учрайди. Ана шундай ижро этувчи двигатель қадамий двигателдир. Бундай двигателнинг статорида, масалан, чулғамлари бўлган олтита қутб бўла олади. Қарама- қарши жойлашган қутбларнинг чулғамлари кетма-кет уланган . Ҳар хил тип ва конструкциядаги ижро этувчи гидравликавий двигателлар автоматик бошқариш системаларида кенг кўламда ишлатилади. Поршенли ротационмас двигателлар энг кўп ишлатилади. Бу двигателлар поршень ва штокли гидроцилнндрлардан иборат. Суюқлик гидроцилиндрга кириб, поршенни суради, поршень эса шток орқали бошқариш механизмининг тегишли элементига зарур ҳаракат узатади. Илгарилама ҳаракат кўпгина ҳолларда гидроцилиндрга берилиши мумкин. Бунда поршень қўзғалмайди, гидроцилиндр эса ўз ҳаракати туфайли бошқариш механизми муайян органларининг зарур томонга сурилишини таъминлайди.Автоматик бошқариш системаларида тегишли механизмни айланма ҳаракатга келтириш учун ротацион гидродвигателлар (баъзан) ишлатилади. Ротацион двигателларнинг типлари ва конструкцияси металл кесиш станокларининг бош юритмаларидаги каби бўлади. Пневмодвигател ларнинг икки типи — поршенли ва диафрагмали типлари бўлади. Поршенли пневмодвигателларнинг ишлаш иринципи ва конструкцияси поршенли гидродвигателларнинг ишлаш принципи ва конструкциясига ўхшаш. Ижро этувчи қурилмалар сифатидаги муфталар металл кесиш станокларининг бошқариш системаларида кенг кўламда ишлатитади. Бундай муфталарнинг сиртқи корпуси, кўпинча, магнитавиймас материалдан тайёрланади ва (ҳаво кирмаслиги учун) герметик қилинади. Кукунли муфталар нисбатан кичик ўлчамли бўлиб, анча катта буровчи момент узатишга имкон беради.