Технологик жиҳозларни таъмирлашдаги мосламалар - Mashinasozlik - Referatlar

Технологик жиҳозларни таъмирлашдаги мосламалар

Yuklangan vaqt:

13.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

222 KB

Ko'chirib olish

Технологик жиҳозларни таъмирлашдаги мосламалар Режа: 1. Технологик машина ва жиҳозларни таъмирлаш технологияси асослари 2. Қурилма ва ускуналарни таъмирлаш мосламалари Саноат жиҳозларини таъмирини ташкил қилиш.

Технологик машина ва жиҳозларни таъмирлаш технологияси асослари Технологик машина ва жиҳозларни таъмирлаш ишларида машина қисмларга қисман ёки тўлиқ ажратилади. Машинани қисмларга ажратиш ғилофлар, қопқоқлар, ҳимоя воситалари (тўсиқлар)ни кам вақт сарфлаб, ечиб олишдан бошланади. Сўнгра узатиш жиҳози ва занжирлар ҳамда юлдузчаларни юритиш жиҳозни ечиб олинади. Машинадан ечиб олинган агрегатлар ва деталлар стеллажларга ва ҳар қайси русимдаги машина учун моҳлжалланган махсус яшикларга жойланади. Мураккаб агрегатлар ва йиғма қисмлар ювиб тозалангандан кейин техник алмаштириш пунктига ёки таъмирлаш корхонасига жўнатилади, унчалик мураккаб бўлмаганлари эса, уларнинг техник ҳолатига ва таъмирталаблигига қараб, деталларга ва ўзелларга қисман ёки тўлиқ ажратилади. Деталларни ювиб, тозалангандан кейин яроқли-яроқсизларга ажратилади, яъни нуқсонларни аниқлаш мақсадида текширилади ва уч гуруҳга бўлинади: 1. Фойдаланишга яроқли; 2. Яроқсиз; 3. Таъмирталаб деталларга сараланади. Деталларни нуқсонларини аниқлаш ва яроқли-яроқсизларга ажратиш ишлари ишлаб чиқариш самарадорлигига, шунингдек таъмирланган машиналар сифати, ҳамда пухталигига катта таъсир этади. Шунинг учун бу ишларни техник шартларга аниқ амал қилган ҳолда бажарилиши керак. Деталлардаги нуқсонларни кўздан кечириб, шунингдек махсус асбоблар, мосламалар ва ускуналар ёрдамида аниқланади. Кейинчалик фойдаланишга яроқли деталлар яшил ранг, яроқсизлари қизил ранг, тикланиши талаб этилган деталлар эса сариқ ранг билан белгиланади. Деталларни яроқли-яроқсизларга ажратиш натижалари нуқсонлар рўйхатида қайд этилади ёки махсус ҳисоблаш қурилмалари ёрдамида ҳисобга олинади. Бу маълумотлар статистик усулларда ишлангандан кейин деталларнинг яроқлилик, алмашинувчанлик ва тиклаш коеф фициентларини аниқлаш ёки уларга тузатиш киритиш имконини беради. Ишга яроқли деталлар саралангандан кейин корхонанинг комплектлаш (бутлаш) участкасига, сўнгра машина агрегатларини йиғишга, яроқсизлари эса

чиқиндилар омборига юборилади. Таъмирталаб деталлар таъмирлашни кутаётган деталлар омборига ва тегишли тиклаш участкаларига жўнатилади. Деталларни яроқли-яроқсизларга ажратиш ва саралаш техник шартлари карта (қоғоз) коҳринишида бўлиб, унда ҳар қайси деталга оид қуйидаги маълумотлар келтирилади: детал тўьрисидаги умумий маълумотлар; деталдаги нуқсонлар рўйҳати; нуқсонларни бартараф этиш усуллари; таъмирсиз рухсат этиладиган ўлчамлар ва нуқсонларни бартараф этишнинг тавсия этилган усуллари. Деталларни яроқли-яроқсизларга ажратиш вақтни тежаш мақсадида қуйдаги тартибда амал оширилади. Деталларни ташқи томондан кўздан кечириб йирик дарзлар, тешилган-ёрилган, синган, тирналган, чизилган, занглаган жойлар аниқланади. Деталлар иш сиртларининг ўзаро жойлашишидаги ва деталларнинг физик ва механик хоссаларидаги нуқсонлар махсус мосламалар ёрдамида аниқланади. Кўзга кўринмайдиган нуқсонлар (кўринмайдиган дарзлар ва ички нуқсонлар) аниқлангандан сўнг деталлар иш сиртларининг ўлчамлари ва геометрик ўлчамлари текширилади. Деталларни комплектлаш (бутлаш) машиналарни таъмирлаш технологиясидаги энг муҳим жараёнлардан бири ҳисобланади. Комплектлаш буюмларни йиғиш учун зарур бўлган мос деталларни танлаб бутлашдан иборат. Деталларни бутлашда қуйдаги амаллар бажарилади: деталларни, йиғма қисмларни ва бутловчи буюмларни тўплаш, ҳисобга олиш ва сақлаш, деталларни номи ва сони бўйча танлаб тўплаш, деталларни ўлчамлари, вазни ва ўзаро мувозанатланганлиги бўйича танлаш. Дастлабки икки масала хал этилгандан кейин машиналарни йиғиш участкалари зарур деталлар билан ўзлуксиз таъминлаш имконияти яратилади, бинобарин деталларни таъмирлаш жараёни бир текисда боради. Деталларни комплектлашда уларни ўлчамлари бўйича танлаш муҳим вазифа бўлиб ҳисобланади. Машиналарни таъмирлашда улар уч гуруҳ деталлардан фойдаланилади: янги, таъмирланган ва ишга яроқли деталлар. Бу деталларнинг ҳаммасида ўлчамлар турли аниқликда бўлади, шунинг учун деталларнинг

ўлчамлари бўйича тўғри танлаб, буюмларнинг аниқ йиғилишини таъминлаш анча мураккаб ишдир. Деталларни техник шартларга мувофиқ аниқ ва тез йиғишни осонлаштириш мақсадида деталларни назорат қилиш ва танлашга оид ишлар комплектлаш (бекам-кўст бутлаш) деб аталади. Маолумки, машиналарни таъмирлашда техник ҳолати турлича бўлган (ишлатилган, лекин кейинчалик фойдаланишга яроқли, тикланган, янги) деталлардан фойдаланилади. Деталлар қатор белгиларига қараб: йиғиш жойида ишлатиладиган деталлар рўйхатига қараб; ўлчам гуруҳлари ва таъмирлаш ўлчамлари бўйича (қўшилмаларда зарур тирқиш ва тарангликни таъминлаш учун), вазни бўйича (жиҳозларнинг мувозанатини таъминлаш учун); қолдиқ иш муддати бўйича (йиғма қисмларнинг тенг мустаҳкамлигини таъминлаш учун) танланади. Бу ишларнинг ҳаммаси комплектлаш бўлимида амалга оширилади. Двигателларнинг баози бир деталлари комплектлашда фақат вазни бўйича танланади. Бундай деталларга шатунлар ва поршенлар киради. Бир двигателга ўрнатиладиган бир хил номли деталлар вазнидаги фарқ, техник шартларда кўрсатилган меоёрдан ошмаслиги керак. Деталларни комплектлаш агрегатлар ва машиналарнинг айрим қисмларини йиғишга тайёргарлик бўлиб ҳисобланади. Деталларни машина қисмлари ва иш жойлари бўйича сифатли ва ўз вақтида комплектлаш йиғиш ишларининг сифатли, йиғувчиларнинг иш унумининг юқори бўлишини, ишлаб чиқариш сиклининг тез бажарилишини таъминлайди. Таъмирлаш корхоналарида янги ва таъмир жоиз ўлчамли деталлардан фойдаланилади. Шунинг учун ҳам деталларни назорат қилиш ва танлаш жуда муҳим иш ҳисобланади. Комплектлашдаги асосий талаб қисмларнинг аниқ йиғилишини таъминлашдан иборат бўлиб, бирикмаларнинг ўлчам занжири техник шартларга жавоб бериши лозим. Бу талабларни қуйдаги усулларда бажариш мумкин: 1. Тўлиқ ўзаро алмашинувчанлик усули . Бу усулда барча деталларнинг ўлчамлари жоиз четлашиш чегарасида бўлиши лозим. Бу усулни ўзлуксиз ишлаб

чиқариш жараёнида ва ўлчам занжирлари қисқа (2...3 деталлардан иборат) бўлганда қўлланиш мақсадга мувофиқ бўлади; 2. Қисман ўзаро алмашинувчанлик усули. Бу усул ўлчамларнинг жоиз четлашиш чегараси кенгайтирилганда қўлланилади. 3. Ростлаш усули. Деталларни йиғишда ёрдамчи звено ишлатилади. Бу звено ёрдамида зарур жоиз четлашиш таъминланади. Ёрдамчи звено сифатида кирувчи втулка, шайба, қистирма кабилардан фойдаланилади. 4. Машиналарни йиғиш- жараёни муҳим иш ҳисобланади ва машиналарни таъмирлашда, айниқса резьбали, ўқдош ва айланувчи бирикмаларни йиғиш кўп вақт олади. Бирикма болт, гайка, шплинтдан иборат бўлади. Галваник қўллаш электр ток таъсирида металл тўзларининг эритмасидан металларнинг ажралиб чиқиш хоссасига асосланган. Детал ток манбаининг манфий қутбига катодга уланганда, унинг ейлган сиртига металл ўтиради. Ток манбаининг мусбат қутбига уланган анод иккинчи электрод сифатида хизмат қилади. Иккала электрод ажраладиган металл тўзларининг эритмасига жойланади. Галваник ва кимёвий қопламалар деталнинг ейилган жойини тўлдириш учун ётқизилади, шунингдек улардан занглардан сақлайдиган ёки пардоз қопламалар сифатида фойдаланилади. Галваник қоплаш усулларидан хромлаш, темирлаш, никеллаш, рухлаш ва мислаш кимёвий усулларидан эса, оксидлаш ва фосфотлаш кенг кўламда қўлланилади. Хромни ейилган сиртларига ётқизиш жараёни кўпи билан 0,25...0,3 мкм ейилган деталларни тиклашда, шунингдек занглашдан сақлаш учун қўлланилади. Валлар, ўқларнинг иш сиртлари, думалаш подшипниклари ўтказиладиган сиртлар ва бошқа деталлар хромлаш усулида тикланади. Хромли қопламалар кўкимтир оқ рангда бўлади. Деталларга ётқизилган хром қаттиқлиги НВ 800...1000, ейилиш ва занглашга қаршилиги катта бўлади. Хром билан тикланган деталларнинг хизмат муддати иш шароитларига қараб 4,0...10,0 марта ошади. Хромли қопламаларни хом ва тобланган пўлатларга ётқизиш мумкин.

Механик ишлов беришда ҳар томондан олинган қатлам қалинлиги 0,25 мм ошмаслиги керак. Деталнинг хромланмайдиган жойлари сапон лак, селлуоид, тасма ва бошқалар билан беркитилади, тешиклар эса қўрғошин тиқинлар билан ёпилади, хромланадиган сиртларга тозаловчи пасталар суртилиб, эластик жилвир тошлар билан ёки майда донали жилвир қоғоз билан тозаланади. Хромлашга тайёрланган детал осмаларга ўрнатилади. Электролит таркиби 50 г ўювчи натрий, 1 л сувдан иборат; мойсизлантириш таркиби: ток зичлиги 5 А/дм 2 , электролит температураси 15...20 °C, электролитда тутиб туриш вақти 1...2 дақиқа. Оксид парда ётқизиладиган хромнинг асосий деталга мустаҳкам ёпишига тўсқинлик қилади. Оксид пардаси Н 2 О 4 нинг 5% ли эритмасида ёки таркиби 100 г хром ангидрид, 2...3 г сулфат кислота, 1 л сувдан иборат электролит қуйлган идишда кетказилади. Темирлаш - хлорли электролитлардан ейилишга чидамли қаттиқ қопламалар ҳосил қилиш жараёнидир. Бу усул хромлаш жараёнига нисбатан қуйдаги афзалликларга эга: хромлашдагига нисбатан 5...6 марта кам ток сарф бўлади, қоплама тез ҳосил бўлади, қопламанинг ҳосил бўлиш тезлиги 0,3...0,5 мм/соат га етади (хромлашдаги тезликдан 10... 15 марта катта); қоплама ейилишга чидамли бўлади (тобланган пўлат 4 ... 5 дан қолишмайди); қалинлиги 1,0...1,5 мм ва бундан қалин, қаттиқлиги Н RC 20...60 бўлган қоплама ҳосил қилиш учун оддий арзон электролитдан фойдаланиш мумкин. Шу афзалликлари туфайли технологик машина ва жиҳозларни таъмирлашда кенг фойдаланилмоқда. Темирлашда электролит сифатида оз миқдорда хлорид кислота қўшилган хлорли темирнинг сувдаги эритмаси ишлатилади. Хлорли темир концентрацияси 200...700 г/л, хлорид кислотаники эса 1...3 г/л ни ташкил этади. Рухлаш . Технологик машина ва жиҳозларни таъмирлашда майда маҳкамлаш деталлари рухлаб занглашдан ҳимоя қилинади. Рухлаш сулфат кислотали электролитларда бажарилади. Бундай электролитлар таркибига сулфат кислотали рух (200...250 г/л); сулфат кислотали аммоний (20...30 г/л); сулфат кислотали натрий (50... 100 г/л) ва дексрин (8... 12 г/л) киради. Қоплама айланадиган махсус барабанларда ёки қалпоқларда ётқизилади. Рухлаш жараёнида электролит температураси уй температурасига тенг ва ток кучи зичлиги 3...5 А/дм 2 бўлади.

Оксидлаш -пўлат деталларда таркибида оксидловчи моддалар бўлган қайноқ ишқорли эритмаларда ишлов беришдан иборат. Оксидлашда деталларнинг сиртида қалинлиги 0,6... 1,5 мкм ли оксидларда ҳосил бўлади. Оксид парда жуда мустаҳкам бўлиб, металлни занглашдан муҳофазалайди. Фосфатлаш -пўлат деталлар сиртида ҳимоя пардалар ҳосил қилувчи кимёвий жараёндан иборат. Ҳимоя парда фосфор, марганес ва темир тўзларидан иборат бўлади. парда қалинлиги 8,0...40 мкм бўлиб, ғовак бироз қаттиқ ва яхши мосланувчан бўлади. Пўлатлаш -деталларнинг ейилган сиртига қалинлиги 3 мм гача бўлган пўлат қатламни электролит усулида ётқизишдан иборат. Бу усул анча тежамли ва унумли бўлганлиги сабабли кейинги йлларда пўлат ва чўян деталларни тиклашда кенг қўлланилмоқда. Пўлатлашдаги иш унуми металлнинг тез ўтириши ҳисобига 0,5 мм соатни ташкил этади, бу эса хромлашдагидан 15...20 ҳисса ортиқ . Пўлатлаш (темирлаш) усулида трансмиссияларнинг валлари, шкивлар, чўян втулкалар ва бошқа 3 мм гача ейилган деталлар тикланади. Пўлатлашнинг афзаллиги шундаки, бу усул билан детал сиртига ўтирган қатламни цементлаш, тоблаш ва бўшатиш мумкин. Никеллаш . Электролит ва кимёвий никеллаш деталларнинг ейилишга чидамлилигини ошириш, занглашдан ҳимоялаш ва декоратив қоплама ҳосил қилишда қўлланилади. Электролит никеллаш эса, деталларни эритмага ботириб, маолум температура тутиб туришида, (электр токини ишлатмасдан), металлнинг ейилган сиртига ўтиришини таъминлашдан иборат. Ёнилги насослари ва гидравлик асбобларнинг пўлат, мис ва алюминий қотишмаларидан аниқ тайёрланган деталларни таъмирлашда никеллаш усулидан фойдаланиш тавсия этилади. Унинг юқори унумдорлиги бу усулнинг афзаллигидир. Мислаш ейилган ва сиқилган втулкаларни тиклаш, сиртларни сементитлашда муҳофазалаш, электр асбобларнинг контактларини таъмирлашда ёки хромлаш ва никеллаш олдидан қуй қатлам сифатида қўлланилади. Оқартириш -таъмирланган деталларнинг ишлаб мосланишини яхшилаш учун сиртларга қалай қатламини ётқизишдан иборат.

Деталларни пластик деформациялаш усули билан тиклаш металларнинг совуқ ва иссиқ ҳолатларда пластик деформациялана олиш хоссасига асосланган. Углеродли пўлатлар, рангли металлар ва уларнинг қотишмаларидан тайёрланган деталлар совуқлайин, таркибида кўпи билан 0,3 % углерод бор бўлган деталлар эса иссиқ ҳолатларда пластик деформация усулида тикланади. Деталларни қиздирмасдан тиклашда катта куч қўйиш талаб этилади. Бунда металл тўзилишини ўзгартирмасдан деформацияланади, пухталаш натижасида эса қовушқоқлиги пасаяди, оқувчанлик чегараси катталашади ва детал металлининг қаттиқлиги ошади. Детални суюқланиш температурасининг 0,8...0,9 қисмигача қиздирганда пластик деформациялашга сарфланадиган куч 12... 15 ҳисса камаяди, шунда унинг тузилиши ва механик хоссалари сезиларли даражада ўзгармайди. Амалда деталларни чўктириб, босиб киргизиб, кенгайтириб, айланасига сиқиб, чўзиб ва тўғрилаб тикланади. Бундан ташқари, деталларни тиклаш ва механик хоссаларини яхшилашнинг турли усуллари кенг қўлланилади. Деталларнинг ейилган сиртларини босим билан ишлов бериб тикланганда деталнинг ишламайдиган қисмидаги металл унинг ейилган қисмига сурилади. Бу жараён детални тайёрлаш, деформациялаш ва деформациялангандан кейин ишлов беришдан иборат. Деталларни деформациялашга тайёрлаш ишлов бериладиган сиртларни совуқлайин деформациялаш олдидан юмшатиш ёки юқори температурада қиздириб бўшатиш, ёки иссиқлайин деформациялаш олдидан уларни қиздириш ишларидан иборат. Электр пайвандлаш ёй - қаттиқ ёки суюқ электродлар ўртасида газли муҳитда кучли ток ўтганда ҳосил бўладиган барқарор электр разрядидан иборат. Бундай разряд ҳосил бўлганда жуда кўп миқдорда иссиқлик ажралади. Ёй температураси электрод кўндаланг кесимининг майдон бирлигига тўғри келадиган ток кучига боғлиқ. Бу катталик токнинг зичлиги деб аталади. Ток зичлиги қанча катта бўлса, ёй температураси шунча юқори бўлади. Эрувчан электроддан фойдаланиб қўлда электр ёйли пайвандлашда ток зичлиги 10...20 А|мм 2 , кучланиш 18...20 В бўлади. Пайвандлаш сими ва электродлар пайванд чокни тўлдириш учун ишлатилади. Бунинг учун ёй зонасига суюлтириб, ётқизиладиган металл чивиқ ёки сим

киритилади. Қўлда электр ёйли пайвандлашда суюлтириб ётқизиладиган электрод сифатида сувоқли металл чивиқ ёки таёқча ишлатилади. Пайвандлаш электродлари «Э» ҳарфи ва пайванд бирикманинг ўзилишдаги мустаҳкамлигини кўрсатувчи рақамлар билан белгиланади. Масалан, Э42 белги пайванд чокнинг ўзилишга қаршилиги 4,2 МПа эканлигини билдиради. Электроднинг ҳар қайси тоифасига одатда электродларнинг бир нечта маркаси киради. Масалан, Э42 тоифага ОЗЦ-1 ва ОМ ОММ-5 маркали электродлар, Э42А тоифага ЦМ-8 электроди киради ва ҳоказо. Пўлат деталларни пайвандлаш ва суюлтириб қоплаш . Қўлда электр ёйли пайвандлаш усулидан тўзилишлардаги ва корпус деталлардаги дарзларни, ёрилган жойларни ямаш, деталларнинг синган қисмларини бириктириш, шунингдек деталларнинг ёйлган сиртларини металл суюлтириб қоплашда кенг кўламда қўлланилади. Пўлат деталларни пайвандлаш ва суюлтириб қоплаш сифати металлнинг кимёвий таркибига, унинг таркибидаги ва легирловчи аралашмалар миқдорига, пайвандлаш тартиби ва электроднинг маркасига, суюлтириб қоплашга тайёрлашда металл сиртига ишлов бериш сифатига боғлиқ. Суюлтириб қоплаш олдидан деталларнинг ейилган сиртлари қум пуркаш аппаратлари ёки металл чўтка билан тозаланади, уларни 250...300 °C гача қиздириб, нефт маҳсулотлари қолдиқларидан тозаланади, эски суюлтириб ётқизилган қатлам ва ёйилган резьба йўниб ташланади. Чўян деталларни пайвандлаш ва суюлтириб қоплаш . Чўяннинг кимёвий таркиби ва ўзига хос физик-кимёвий хоссалари туфайли чўян деталлар катта қийнчиликлар билан пайвандланади. Металлни тез совутганда у тобланиб, дарзлар пайдо бўлади ва ички кучланишлари ошади. Бундай ҳолга йўл қўймаслик учун пайвандлашнинг турли технологик усуллари ва махсус электродлар қўлланилади. Дарз ва синган чўянлар деталлар иссиқ ва совуқ ҳолатда пайвандланади. Иссиқ ҳолатда пайвандлашда газ билан пайвандлаш усули қўлланилади. Бунда катта чўян деталлар 600...650 °C гача, кичик деталлар 150...200 °C гача қиздирилади, пайвандлангандан кейин улар секин совутилади. Чўян деталлардаги дарздлар пўлат деталлар каби пайвандлашга тайёрланади.

Чўян деталлар совуқ ҳолда пайвандлаш учун олдиндан қиздирилмайди. Бу усулда чўяннинг оқаришига, пайванд чокнинг тобланишига ва ички кучланишларнинг пайдо бўлишига йўл қўймайдиган электродлардан ва суюлтириб қўланадиган буюмлардан фойдаланиш керак. Чўянни совуқ ҳолда электр ёрдамида пайвандлашда тескари қутбли ўзгармас ток ва кичик (3...4 мм) диаметрли электродларни ишлатиш тавсия этилади. Поток усулида таъмирлаш ишлари ихтисослаштирилган иш ўринларида маълум технологик кетма-кетликда ва бир маромда бажарилади. Ўзеллар, агрегатлар ва машиналар потоклинияларда таъмирланади ва йиғилади. Объект тайёр, чиниқтирилган ва синалган агрегатлар ва узеллардан йиғилади. Алоҳида узелларни таъмирлаш, йиғиш ва чиниқтириш линиялари технологик кетма- кетликда буюм (машиналар, агрегатлар) умумий йиғиш линияси поток усулидан бир типдаги машиналарга ихтисослаштирилган иш ўринларини қўллаб маолум кетма-кетлик ва бир меъёрда хизмат кўрсатишга талабномалар жуда кўп бўлганда фойдаланилади. Марказлаштирилган усулда хизмат кўрсатиш ташкилот ёки корхона битта бўлинмасининг ходимлари ва воситалари ёрдамида техник хизмат кўрсатилиши билан ажралиб туради. Марказлашмаган усулда хизмат кўрсатиш - машиналарга бир нечта бўлинмаларнинг ходимлари ва воситалари билан хизмат кўрсатиш. Машиналарга режали эҳтиёт қилинадиган таъмирлаш ва техник хизмат кўрсатиш тизими қўлланилади. Ундан асосий мақсад - техника, ускуна ва муҳандислик тармоқларини ишга тўла лаёқатли ҳолатда сақлаб туриш, инженер- техник, таъмирлаш ва энергетика хизматлари томонидан режали тартибда ўтказадиган ташкилий-техник чоралар комплекси ҳисобига уларни вақтидан илгари ейилиши, ишдан чиқишининг олдини олишдан иборат. Бу тизимнинг жорий қилиниши техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашнинг ташкил қилинишини такомиллаштиришга, фойдаланиш ҳаражатларини қисқаришга ҳам ёрдам беради. Машиналарга техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашда учта асосий стратегия бир-биридан фарқланади: 1. Тўхтаб қолгандан кейинги талабга кўра;

2. Бажарилган иш ҳажмига (календар вақт) га қараб; 3. Даврий назоратга мувофиқ ҳолатига кўра.

Техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш сифатини баҳолаш учун, шунингдек таъмирлашга қадар ҳамда таъмирлашдан кейин машинадан фойдаланиш кўрсатқичлардан фойдаланилади: 1. Машина ва унинг ташкил қилувчи қисмларини капитал таъмирлашда қайта тикланган ресурс; 2. Машинанинг тайёргарлик коеффициенти; 3. Техник фойдаланиш коеффициенти; 4. Сменада ва ёзда бажарган иш ҳажми, ёнилғи сарфи ҳамда таъмирлашдан кейинги даврда бажарилган иш ҳажми бирлигига тўғри келадиган техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш ҳаражатлари даражаси. Ҳудудий шароит ва бажариладиган ишлар ҳарактерига кўра таъмирловчи, хизмат кўрсатувчи бўлинма ва корхоналар уч даражага бўлинади: 1. Таъмирлаш, хизмат кўрсатиш бўлинмалари ҳамда машинасозлик корхоналари ва улар бўлинмаларининг, жиҳозларини ишлаб чиқариши; 2. Таъмирлаш, хизмат кўрсатиш бўлинмалари ва фаолият сохаси маъмурий туманни қамрайдиган хизмат кўрсатиш корхоналарини ишлаб чиқариши; 3. Фаолият сохаси вилоят, ўлка республика миқёсига ихтисослашган таъмирлаш корхоналари ва заводлари. Техникага хизмат кўрсатиш ёки таъмирлаш сифати деганда бундан кейин техник хизмат кўрсатиш ёки таъмирлаш жараёнини ва унинг натижаларини белгиланган талабларга мувофиқлигини тавсифлайдиган хоссалар мажмуйи тушинилади. Таъмирлаш, хизмат кўрсатиш корхоналари сифатли ишлашининг энг муҳим натижаси техниканинг берилган техник тайёргарлик даражасини унга техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш учун жуда кам солиштирма ҳаражат қилиб таъминлашдан иборат. Миқдорий тавсиф учун тегишли мақсадга эришиш чоралари сифатида қуйдаги кўрсаткичлардан фойдаланиш мумкин: 1. Берилган муддатга (мавсумий ишлар бошланишига) паркнинг тайёргарлик даражаси. Бу даража тайёр машиналарни бутун машина паркига нисбати билан аниқланади ва фоизларда белгиланади;

2. Техник тайёргарлик коеффициенти ёки машиналарда техник фойдаланиш коеффициенти; 3. Техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашда иш бирлиги (мото-соат, шартли эталон гектар, километр ва шу кабилар) учун пул воситаларининг солиштирма ҳаражати. Таъмирлаш заводлари ва устахоналари учун қуйдагилар сифат кўрсаткичлари бўлиб хизмат қилиши мумкин: 1. Таъмирлашлараро ўртача ресурс (бажарилган иш ҳажми) ва бажарилган иш ҳажми бирликларида машиналарнинг русимлари бўйича ёки таъмирлашга қадар даврда бажариладиган иш ҳажмлари; 2. Техника таъмирланишини (машиналар тури ва таъмирлаш турлари бўйича) ўртача давом этиш муддати; 3. Таъмирланган машиналарнинг фойдаланувчи хизмати қабул қилиб олган (ёки қабул қилиш натижалари бўйича сифатни баллар ҳисобидаги ўртача баҳоси; у йўл қўйилган нуқсонларнинг миқдори ва муҳимлигини ҳисобга олиб аниқланади); 4. Кафолат муддати (бажариладиган иш ҳажми) катталиги ва кафолатдан ўтмаган машиналар. Қуйдагилар техник хизмат кўрсатиш станциялари ва пунктларида бажариладиган ишлар сифатини баҳолаш кўрсаткичи бўлиб хизмат қилиши мумкин: 1. Техникани техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашда ўртача туриб қолиш муддати (машиналар тури ва техник хизмат кўрсатиш турлари бўйича); 2. Фойдаланувчи техник хизмат кўрсатиш ва жорий таъмирлашдан бенуқсон қабул қилиб олган машиналар (фоиз ёки балларда); 3. Ишлатиш жараёнида техникани ўртача тўхтаб қолиш миқдори (битта машина ёки механизациялаштирилган ишлар ҳажми бирлиги ҳисобида), тўхтаб қолишлар оқибатини бартараф қилиш учун ўртача меҳнат сарфи (нархи) ёки техник хизмат кўрсатиш, ёки жорий таъмирлашни сифатсиз ўтказилиши натижасида тўхтаб қолишларни бартараф қилиниши туфайли бекор туриш

муддати. Таъмирлаш сифатини ошириш муаммосига комплекс ёндошишда таъмирланган машиналарнинг сифат кўрсаткичларига таъсир қиладиган асосий омиллар қаторига қуйдагиларни киритиш лозим: таъмирлаш фонди, технологик ускуналар, жиҳозлар, асбоблар, ўлчаш ва назорат қилиш воситалари, синаш ускуналарининг ҳолати; эҳтиёт қисмлар, бутловчи буюм ва материаллар сифати; кадрлар малакаси; тозалаш, қисмларга ажратиш, саралаш (дефектовка), деталларни қайта тиклаш, бутлаш, йиғиш, чиниқтириш, синаш ва бўяш технологик жараёнларини ташкил қилиш. Таъмирлаш сифатини бошқаришнинг энг муҳим ва мураккаб масалаларидан бири шундан иборатки, сифатни яхшилашга оид чора- тадбирлар ишлаб чиқишда ишлаб чиқариш фаолияти омиллари ва шароитларини ўзаро мослаштириб бирга қўшиб олиб бориш зарур. Таъмирлаш сифатини оширувчи чора-тадбирлар деганда омил ёки шароитни ўзгартирадиган таъсирлар ёки таъсирлар йиғиндиси тушинилади. Уларни амалга оширилиши натижасида маҳсулот сифатининг кўрсаткичлари ўзгаради. Ўз ҳарактерига кўра чора- тадбирларни уч типга бўлиш мумкин. Биринчи типга маҳсулот сифатини ошириш омилларигина таъсир қилувчи, иккинчисига - шароитларгагина таъсир қилувчи, учинчисига бир йўла омиллар ва шароитларга таъсир қилувчи чора-тадбирлар киради. Қаттиқ конструкцияли иссиқлик алмашиниш қурилмалари - қўзғалмас труба панжаралари қобиқ билан маҳкам боғлангандир. Уларнинг асосий камчилиги қобиқларнинг ички юзалари ва иссиқлик алмашинувчи трубаларнинг ташқи юзаларини ифлосликлардан ва чўкиндилардан механик тозалаш мумкин бўлмаганлигидир. Бундай иссиқлик алмашиниш қурилмаларини таъмирлаш йўли билан қайта тиклаш бир мунча чегаралангандир. Айнан шунинг учун ҳам узоқ муддат хизмат қилиши, тегишли экспуатация режимига қатъий риоя қилингандагина таъминланади. Масалан, қурилма паспортида кўрсатилган иссиқлик алмашинаётган муҳитлараро температуралар фарқини ошириб бўлмайди,

чунки бу труба панжарали труба бирикмаларининг бузилишига ёки труба ёрилишига олиб келиши мумкин. Икки иссиқлик алмашинаётган оқимларнинг, ифлосликлардан ҳоли бўлган, коррозион актив моддалар ва иссиқлик алмашиниш жараёнини ёмонлаштирувчи ҳамда қурилманинг гидравлик қаршилигини кучайтирувчи муаллақ заррачалардан ҳоли бўлган биттасини трубалар орасига юборилади. Шуни назарда тутиш керакки, труба ташқи юзаларининг ва қурилма қобиғининг ички деворини кўрикдан ўтказиш имкони йўқ, бундан келиб чиқадики, қурилма ҳолатини эксплуатация қилинаётган вақтда назорат қилиш мумкин бўлмай қолади. Таъмирлашнинг зарурийлиги, таъмирлаши ва механик тозаланиши мумкин бўлган трубаларнинг ички юзаларини текшириш орқали аниқланади. Трубаларни ва қобиқни коррозион ейилишини олдини олиш, улар ишлаётган муҳит хоссаларига боғлиқ ҳолда, уларни ясаш учун металл танлаш орқали амалга оширилади. Труба ва иссиқлик алмашиниш қурилмаларининг қопқоқларини, қобиқларини коррозиядан денгиз суви ёрдамида катодли муҳофазалаш тажрибаси мавжуддир. Бундай муҳофазалаш коррозия тезлигини 5...6 марта камайтиради. Катодли муҳофазага тегишли бўлган элементларнинг маълум миқдорини муҳофазаловчи юзалар ўлчамларига боғлиқ ҳолда қурилма қукоғининг ичига осиб қўйилади; ейилиш ўлчамига қараб, таъмирлашда элементларни мунтазам равишда янгилари билан алмаштириш мумкин. Визуал кўприк фақатгина қопқоқлар, трубаларнинг учлари ва ички каналлари, қобиқ ва қопқоқлардаги штуцерлар учун тааллуқлидир. Қурилманинг қолган қисмлари нуқсонларини фақатгина босим билан текшириш вақтидагина аниқлаш мумкин. Назорат ва таъмирлаш вақтида ва таркибини аниқ эксплуатацион шароитлардан келиб чиқиб аниқланади. Муддатдан олдин таъмирлаш зарурати иссиқлик алмашинишнинг кескин ёмонлашуви билан (технологик картага мос), шунингдек, иссиқлик алмашаётган муҳитлар силжиши билан боғлиқ биринчи ҳолатда, ички ёки ташқи труба юзаларининг ёки унисини ҳам бунисини ҳам

ифлосланиши эҳтимоли бор, иккинчи ҳолда-битта ёки бир нечта трубаларнинг ёрилиши ёки трубаларнинг труба панжаралари билан бириккан жойларда зичликнинг бузилиш эҳтимоли бор. Қурилма қобиғини ва унинг бирикмалари зичлигининг бузилганлигини томчилар оқаётганлигини кўриб аниқлаш жуда осон. Бундай ҳолларда қурилмаларни, улар ишлаб турган тизимдан сурилма қопқоқларни ва вентилларни дарҳол беркитиб қўйиш орқали узиб қўйиш зарур. Қаттиқ конструкцияли иссиқлик алмашиниш қурилмаларини назорат ва таъмирлаш вақтида ўтказиладиган жараёнлар кетма-кетлиги қарийб бир хилдир. Қурилмаларни ювиш. Труба ва труба оралиғи ичидаги таркибни, штуцерлар ёки махсус қобиқ ва қопқоқдаги махсус чиқариб ташловчи муфталар орқали бўшатилади. Сўнгра ишчи муҳитнинг физик-кимёвий хоссаларига кўра мўлжалланадиган вақт оралиғида улар сув билан ювилади, кейин буғлантирилади. Бунинг учун иссиқлик алмашиниш қурилмаларининг трубалар боғламига буғ линиясини улаш имкониятлари кўриб чиқилади. Бу линия қурилмалар ишчи режимда мустаҳкам бириктирилган бўлиши керак. Ювиш ва буғлатиш орқали икки мақсадга эришилади: портлаш ва ёнғиндан хавфсиз ёки заҳарли моддалардан хавфсизлик ҳосил қилиш йўли билан қурилмани очишга тайёрлашга ва юзаларни чўкиндилардан тозалашга тайёрланади. Шуни назарда тутиш керакки, ювиш - бу трубалар ташқи юзасидан чўкиндиларни ажратиб олишнинг бирдан-бир мумкин бўлган усулидир. Шунинг учун иссиқлик алмашинув қурилмаларининг трубалараро бўшлиғини ювишга алоҳида эътибор қаратиш керак. Қурилмаларни мумкин қадар буғ билан иситиладиган иссиқ сувда ювиш керак. Нефтни қайта ишлаш қурилмаларини иссиқ сув ва керосин аралашмаси билан ювиш амалга оширилмоқда. Керосин нефт маҳсулотларини эритади, кокс ва бошқа механик аралашмалар эса аралашма оқими билан бирга чиқиб кетади. Агар труба бўшлиғига бир вақтнинг ўзида буғ ҳам юборилса, бундай ювишнинг самараси яна ҳам ортади. Керосинни ва иситишга кетадиган иссиқлик сарфини камайтириш мақсадида ишлатиб бўлинган аралашмани маолум сиғимга солинади ва ундаги чиқиндилар тиндирилади, сўнгра яна фойдаланилади (9.1-расм). Ювувчи суюқлик сифатида 100...120 °C гача иситилган соляр мойи ишлатилса ҳам бўлади.

Юзалардаги чиқиндилар ва чўкиндилар керосин ёки соляр мойида яхши эримаса, у ҳолда махсус ингибиторлардан фойдаланиб, кислотали тозалаш қўлланилади. Улар труба ва қобиқ металлари интенсив коррозиясини олдини олади. Одатда хлорид кислотасининг "уникол" ингибитори билан аралашмаси қўлланилади. Ювиш давомийлиги йиғилган тажрибага асосланиб, иссиқлик алмашиниш қурилмасининг ҳар бир гуруҳи учун чўкиндиларнинг физик - кимёвий хусусиятларига қараб аниқланади. Иссиқлик алмашиниш қурилмаларини ювишни ифлосланиш даражасига кўра ва ювилаётган вақтдаги келадиган гидравлик қаршиликка кўра, биттадан ёки алоҳида участкалар бўйича амалга оширилади. Ҳамма иссиқлик алмашиниш қурилмаларини бир вақтда ювиш осонроқдир, бунинг учун ишлатилаётган трубалар боғламидан фойдаланилади (2-расм). 1 - расм. Иссиқлик алмашиниш қурилмаларини кимёвий тозалаш усули: 1-ювувчи суюқликни тиндириш учун сиғим; 2-иситкич; 3-деворли сиғим; 4- насос; 5-чўкмани чиқариш штуцери. Йирик иссиқлик алмашиниш қурилмаларининг труба боғламлари битта - биттадан ўзилишини имкониятини кўриб чиқилади, иссиқлик алмашиниш юзаси кичик бўлган қурилмалар учун жуфт-жуфт ўзилиш кўриб чиқилади. Бундай боғлам дефектли иссиқлик алмашиниш қурилмаларини ишлаб турган технологик қурилма ёки блокни бошқа қурилмалардан ўзиш имконини беради. Труба бўшлиғи ҳам, яъни иссиқлик алмашиниш қурилмаларининг ички юзалари, қопқоқлари ва қурилма худди шундай ювилади.

Ажратиш. Ювилгандан сўнг, қурилмаларни ҳамма ёғи берк қопқоқлар билан коммуникациядан ажратиб олиниб, кейин уни ажратишга ўтилади. Тагликларни ажратиш учун баҳзан трубали боғламнинг бир қисмини демонтаж қилишга тўғри келади. Қаттиқ қобиқ трубали иссиқлик алмашиниш қурилмаларининг оғирлиги анчагина. Шунинг учун уларни қисмларга ажратиш ва кейинчалик ўрнатиш учун кранлар, учоёқлар, стационар кўтариш қурилмаларидан фойдаланилади. Нуқсонларни аниқлаш ва бартараф қилиш . Тагликлар ва улардаги секция тўсиқлари деворларининг қалинлигини, тешикларни пармалашйўли билан ўлчанади, шунингдек ултратовушли қалинлик ўлчагичлар ёрдамида ҳам ўлчанади. Секция тўсиқларини тагликларга пайвандлаш сифати, уларга сув солиб текширилади. Сувни навбатма -навбат ҳар бир секцияга ўзатилади, бунинг учун қопқоқдаги барча штуцерлар беркитилади, қопқоқни эса очиқ томони билан юқорига қаратиб ўрнатилади. Труба панжараларидаги трубалар учларини маҳкамланиш ҳолатини аввал кўз билан кўзатиш орқали текширилади. Труба учларини труба панжаралари уяларида тешик оғзини юмалоқлаш орқали маҳкамлаш кенг тарқалган. Иссиқлик алмашиниш трубаларининг алоҳида хусусиятлари: уларнинг кичик қалинликда эканлигидир. Шунинг учун трубалар учларининг маҳкамланиши алоҳида эҳтибор билан текширилади. Тешикларни юмалоқлаб маҳкамлаш сифатини, юмалоқлаш орқали маҳкамланган юзалар ҳолати бўйича баҳоланади. Юзалар бир текис деформацияланган бўлиши, шунингдек юмалоқлаб беркитилган трубалар учлари ички диаметри ўлчамлари натижалари бўйича бўлиши керак. У труба девори қалинлиги бошланғич диаметрдан 15...30 % га кўпбўлиши керак. Янги юмалоқлаб кўйилган бирикмалар сифати, юмалоқлаб беркитиш даражаси орқали ҳарактерланади. Кўп ҳолларда трубаларнинг учлари тезроқ ейилади, шунинг учун, уларнинг қалинликларини ўлчаш орқали иссиқлик алмашиниш трубалари буткул ҳолати ҳақида хулоса қилиш мумкин. Ўта ейилган трубалар юмалоқлаб маҳкамланган бирикмаларнинг мустаҳкамлигини таъминлай олмайди. Агар панжаралар ва трубалар яхши пайвандланадиган металдан ясалган бўлса, иссиқлик алмашиниш қурилмаларида труба панжараларида трубаларни пайвандлаб

маҳкамлаш ҳам қўлланилади. Панжара ва труба деворларининг қалинликлари жуда катта фарқли бўлиши, пайванд ишларини сифатли бажарилишига қийнчилик туғдиради. Кўрик вақтида пайванд чоки бир текислилигига ва унинг қалинлигига эътибор бериш керак, чунки эксплуатация жараёнида чоклар коррозион ва эррозион ейилишга дуч келади. Трубалар ички юзаларини ювиш вақтида чиқариб юборилмаган чўкиндилар билан ифлосланганлик даражасини кўз билан ажратиб ва ихтиёрий кесимлар диаметрларини ўлчаш йўли билан ҳам аниқланади. Булар чўкиндиларни механик тозалаш йўли билан олиб ташланади. У чўкиндиларни труба юзасидан турли асбоблар ёрдамида юмшатилиб ва қирқиб тозаланади. Механик тозалаш жараёни кўп меҳнат талаб қилади. Оддий ҳолда трубалар учи "кирои" ли ўзун чивиқлар тиқиб тозаланади. 2 - расм. Иссиқлик алмашиниш қурилмаларини механик тозалаш учун қурилма: 1-парма; 2-ғовак вал; 3-тақсимловчи золотник; 4-юритма; 5-таянч; 6-ролик; 7-уч оёқ; 8-лебедка; 9-кран ости йўли. Заводларда тозалаш механизацияси учун турли мосламалар қўлланилмоқда. Уларнинг асосида айлантириб пармалаш ётади. Айланма пармаловчи учлик аста - секин ўз оғирлиги остида тозаланаётган трубага итариб, (вертикал иссиқлик алмашиниш қурилмалари бўлганда) ёки ишчи кучи билан (қурилмалар горизантал ўрнатилган бўлса) киритилади. Парма резьбада ковакли (трубали) вал билан бириккан, валнинг узунлиги тозаланаётган труба узунлигига тенг. Вал ёки электродвигателдан редуктор орқали айланма ҳаракатга келтирилади. Мослама труба ичига ювувчи сув ўзатиш учун золотникли қурилма билан таъминланган, сув

парма юзасидаги очиқ тешиклар орқали юзага чиқади ва юмшаган ифлосликларни ювиб чиқади. Баъзи ҳолларда трубаларга сув ўрнига сув буғи узатилади. Қурилма ва ускуналарни таъмирлаш мосламалари Саноат жиҳозларини таъмирини ташкил қилиш. Таъмирлаш жадваллари завод ускуналарини режали-огоҳлантирувчи таъмирлаш бошқа асосий фондларни бўлгани каби аввалдан тузилган ва тасдиқланган режага қатъий амал қилинган ҳолда амалга оширилади. Бу режа тузилиши ва таркибига биноан ҳар хил корхоналар учун турлича бўлиши мумкин. Лекин, битта корхона ичида барча участкалар учун бир хил бўлади. Таъмирлашнинг умумий режасини тузишда йиллик режалар ва технологик қурилмаларни ёки алоҳида ускуналарни режавий-огоҳлантирувчи таъмирлаш графиклари асосий бошланғич ҳужжат ҳисобланади. Режа ва графиклар, таъмирлаш нормативлари ва ишлаб чиқариш режасига қатъий амал қилинган ҳолда, шунингдек, таъмирлаш хизмати куч ва воситаларининг имкониятларини ҳисобга олган ҳолда тузилади. Таъмирлашлараро цикл таркиби, таъмирлашлараро оралиқ ва ускуналарнинг таъмирлашда туриб қолиш давомийлиги таъмирлаш меъёри орқали аниқланади. Капитал таъмирлаш жадвали лойиҳаси таъмирлаш ишларида шартнома бошидан иштирок этиши керак бўлган барча ташкилотлар билан аввалдан келишилади. Техник назорат . Заводларда асосий фондларнинг техник ҳолатини ва эксплуатациясини назорат қилиш учун техник назорат бўлими ишлаб туради. Бу бўлим корхона бош механигига бўйсунади. Техник назорат бўлими ускуналарнинг, труба қувурларнинг, биноларнинг ва ҳоказоларнинг махсус турлари бўйича мутахассисликка эга бўлган инженер-техник ходимлардан таркиб тўган. Техник назорат асосий фондларнинг (ускуналар, ишлаб чиқариш воситалари, бино ва иншоотлар) хавфсиз эксплуатацияси ва қурилиши бўйича корхонада амал қилаётган қоида ва меъёрларга сўзсиз риоя қилишни таъминлашга асосланади.

Техник назорат бўлими тизими ва режалаштирилган тартибда кўриклар ўтказади, тафтиш қилади, амалдаги ускуналарнинг синовларини ва техник ишлаб турганлигини текширади, шунингдек, ўтказилган таъмирлашнинг тўлақонли ва тўғри бажарилганлигини ва янги ускуналарнинг техник шароитларга мос келишини текширади. Назоратнинг юқори даражада ўтиши назорат-ўлчов асбоблари ва махсус назорат лабораториялари билан жиҳозланганлигига боғлиқ. Заҳира қисмлари саройини ташкил қилиш Қисқа муддатларда сифатли ва ўз вақтида таъмирлашни ўтказишга етарли даражада заҳира қисмларга ва таъмирлаш материалларга эга бўлгандагина эришиш мумкин. Фақат, уларнинг ортиқча миқдорда узоқ вақт давомида сақланиши, корхонанинг айланма воситаларининг тўхтатиб қўйилишига ва корхона техник-иқтисодий кўрсаткичларига сезиларли таъсир кўрсатади. Шунинг учун, заҳира қисмлар ва материалларининг таъмирлаш ишларини узлуксиз таъминотини муҳофазаловчи минимал миқдорини аниқлаш масалаларини аниқ ечиш талаб этилади. Заҳира қисмларни тежаб ишлатиш, шунингдек, яна қайта ишлатиш мақсадида алмаштирилган қисмларни қайта тиклашни қаттиқ назорат қилиш жуда муҳимдир. Фақат, бундай ҳолатларда заҳира қисмларини номинал даражада мўтадиллаш ва таъмирлашнинг умумий нархини камайтириш мумкин. Ускуналарни таъмирлашга тайёрлаш кимё ва нефтни қайта ишлаш заводларида алоҳида аҳамият касб этади. Бу заводларда портлаш ва ёнғин хавфлилиги ва заҳарли моддалар билан ишлаш яққол кўринадиган омил ҳисобланади. Шунинг учун таъмирлашга тайёрланиш бўйича ўтказиладиган тадбирлар таркиби ва кетма-кетлиги ускуналарни технологик картада ўрнатиш ёки ҳар бир ускунани эксплуатация қилиш бўйича инструкцияларида муҳокама қилинади. Карталарни тўзиш вақтида ускунага ёки тизимга тўлдирилган муҳит хоссаларига, ускуна ўлчамларига, шунингдек, танланган таъмирлаш турига аҳамият берилади. Ускунани тўхтатиш, уни тизимдан узиш ва таъмирлашга тайёрлашни аппаратчи ёки оператор амалга оширади. Тўхтатиш вақтида температура, босим ва

юкламанинг кескин ўзгариши ускунанинг жиддий ишдан чиқишига олиб келади. Шунинг учун йирик ускуналарнинг ёки технологик объектларнинг тўхтатилишини участка (ўрнатилиш, блок, цех) бошлиғи бошқаради. Тўхтатилган ускуналарни тўлдириб турган муҳитдан бўшатилади, бунда ўзи оқиб кетиши учун дренажлар, буғ ва ҳаво ёрдамида тозалаш, сув билан ювиш ва ҳоказолардан фойдаланилади. Технологик хизмат таъмирлаш ишларини бажарувчиларга ускуналарни тайёрлигини кафолатловчи расмий ҳужжат беради. Ускунани капитал таъмирлаш вақтида аниқ бир шаклдаги далолатнома тузилади. Унда ускуна ва коммуникацияларни таъмирлашга тайёрлиги таъкидланади ва таъмирлаш вақтида хавфсизлик техникасини таъминлашнинг асосий чоралари айтиб ўтилади. Ускуналарни ўз вақтида таъмирлашга тўшириш ва тайёрлаш вазифаси ишлаб чиқариш цехи бошлиғига юклатилади. Ускунанинг ўзида ёки у ўрнатилган ҳудудда пайвандлаш ва бошқа оловли - ўтли ишлар олиб бориш учун ёзма рухсат, тасдиқланган шаклга асосан тузилади. Завод бош инженери (цех бошлиғи) томонидан имзоланган бундай рухсатнома ёнғин хавфсизлиги вакили томонидан имзо қўйилиб, бу вакил иш бошлангунга қадар ва иш давомида расмийлаштирилган рухсатномада ва корхонанинг умумий техника хавфсизлиги қоидаларида айтиб ўтилган барча амалларга қатоий риоя қилинишини текширади. Колоннали қурилма деганда, баландлиги кўндаланг ўлчамларидан бирмунча катта бўлган, вертикал жойлашган қурилма тушунилади. Колонналарга: ректификацион колонналар, абсорберлар, десорберлар, дистилляторлар, экстракторлар ва бошқалар киради. Санаб ўтилган қурилмаларни таъмирлаш ва монтаж қилиш усуллари бир хилдир. Бундан ташқари бу усулларни реакторлар, регенераторлар, турли таянч конструкциялари, мўри трубалари, миноралар ва ҳ. к. учун қўлланилса бўлади. Колонна қурилмаларини, одатда, очиқ майдонда ердан турли белгиларда ўрнатилади. цилиндрик шаклдаги колонна қурилмаларини углеродли ва легирланган пўлатдан пайвандлаб тайёрланади. Колонна қурилмаларининг ички ва ташқи қурилмалари оддий ва мураккаб бўлиши мумкин.

Ректификацион колоннанинг ички мосламаларига колосник, турли конструкциядаги барботаж тарелкалари, қайтаргичлар, улиталар, маточниклар ва бошқалар киради. Колонна қурилмаларининг ишлаш сифати худди қобиқнинг аниқ монтаж қилинишига боғлиқ бўлганидек, унинг ички қурилмаларининг ҳам аниқ монтаж қилинишига боғлиқ. Колоннали қурилмалар монтаж майдонига максимал тайёр ҳолатда келтирилиши керак. Агар буткул эгилган қурилмани ташиб олиб келишнинг иложи бўлмаса, уни максимал йирик блокларда ёки алоҳида деталларини келтирилади. Барча ҳолларда ҳам тайёрловчи-завод монтаж участкасига олиб келишдан аввал унда назорат йиғиш ишлари ўтказиш керак, барча туташувларга йиғувчи ўқлар ва назорат белги чизмаларини қўйиш керак. Монтаж майдонида мавжуд бўлган кўтариш мосламаларининг юк кўтарувчанлигига қараб, қурилмани йиғишни деталлар ва блоклардан ёки блоклар орқали амалга оширилади. Агар қурилмани пойдеворга буткул йиғилган ҳолатда кўтариш мумкин бўлса, уни йиғилгандан сўнг горизонтал ҳолатида унга барча хизмат кўрсатувчи металла конструкциялар пайвандланади, ёпиб очадиган мосламалар ва труба боғламлар ўрнатилади ва аниқ иссиқлик изоляцияси қўланилади. Санаб ўтилган ишларни бажариш учун, колонналар озгина кўтарилади ва таянчларга устма-уст қўйилади, бу таянчлар профил пўлатдан ёки трубалардан тайёрланади. Тарелкаларни монтаж қилиш - пастдан юқорига қараб; бундай тартиб колонна ичида ишлаётган ишчилар учун кўп жой ажратилишини таъминлайди. Вақтинчалик қийналган тишлар сонини камайтириш ва тарелакларни барботажга текширишни амалга оширади. Бу текширувдан сўнг монтажларни пастдан юқорига қараб маҳкамланади. Кичик диаметрдаги колонна қурилмаларини кичик участкалардан йиғилади, улар бир-бири билан болт ёрдамида бириктирилгандир. Сарга ўлчамлари ички қурилмаларини йиғишни амалга ошириш имконини беради. Бу қурилма деталларини қурилмадан алоҳида жойлашган саргага очиқ тарелкалар орқали киритилади. Кўпинча кўндаланг элементларни (масалан тарелкаларни) икки ёндош сарга оралиғида сиқиб қўйилади.

Тарелка деталларини ростлашда тарелкадаги суюқлик сатҳи градиентини ҳисобга олиш зарур. Тарелка тушаётган флегма сони қанча катта бўлгани сайин ва тарелка бўйлаб флегма ўтадиган йўл қанчалик катта бўлса, бу градиентнинг қиймати шунча ошиб боради. Бунинг учун барботажни ростлаб бўлгандан сўнг, қалпоқчалар жойлашиш баландлигини, оқиб чиқиш томонига қараб камайтириш орқали бирмунча ўзгартирилади. Тарелкалар барботажини ростлаш технологияси қуйдагича. Тарелкага ундаги ортиқча сув миқдори оқиб чиқиш мосламаси орқали оқизиладиган қилиб сув қуйилади. Сув қатлами қалинлиги тарелканинг барча участкаларида бир хил бўлиши керак. Текширилаётган тарелка остидаги оқизиб чиқариш чўнтагидаги гилза-затворлар тўлдирилгандан кейин, компрессор ёрдамида ҳаво берилади. Қалпоқчаларни баландлиги бўйлаб ростлаш орқали бутун тарелка бўйлаб сув қатлами орқали ҳаво пуфакчалари барботажнинг бир хил даражасига эрилишилади. 3-расм. Ректификацион колонна тарелкаларини йиғиш 1-қалпоқча; 2-тарнов; 3-клапан ўриндиғи; 4-таянч; 5-фартук; 6- тенглаштирувчи планка. Қалпоқчаларни, одатда, баландлиги бўйлаб шундай ростлаш керакки, бунда уларни кесилган жойларининг юқори қирраси суюқлик ичига 20...50 мм чуқурликда иш режимига боғлиқ ҳолда ботиб туриши керак. Гидравлик қулфларнинг пухталигини юзага келтириш учун оқиб чиқувчи қурилмаларда оқизиб чиқарувчи тўсиқларни ёки трубкаларни тарелкадан пастда ётган чўнтак (чуқурча) даги суюқликка 30 мм дан кам бўлмаган чуқурликда туширилади.

3-расмда тарновли тарелкалар учун қалпоқчалар ва оқизиб чиқарувчи планкаларни маҳкамлаш қисмлари кўрсатилган. Тарнов ёки станок тарелкадаги суюқлик сатҳидан иш режимига боғлиқ ҳолда 10...25 мм га чиқиб туриши керак. C-симон қалпоқчали тарелкаларни монтаж қилишда энг маосулиятли жараён - таянч бурчаклари ва йўлларини текшириш ва ўрнатишдир, йиғиш аниқлиги ушбу жараёнига боғлиқдир. С-симон жиҳоз баландлиги бўйлаб қарийб ростланмайди, лекин ёнидаги элементлар билан унинг оралиғидаги масофа аниқ ушлаб турилиши керак. Шунингдек тарелка периферияси бўйлаб халқали тирқиш ҳам аниқ ушлаб турилиши керак. Ректификацион тарелкалардан ташқари колонна қурилмаларида, уларнинг йўналишига қараб, буғ маточниклари, буғлатиш секциялари, истеомол қилувчи ва ҳ.к. монтаж қилинади. Уларни монтаж қилиш учун қўйиладиган талаблар технологик йўналишига конструктив хусусиятларига кўра аниқланади. Бу қурилмаларни ҳам монтаж қилиш колоннани кўтаргунга қадар амалга оширилади. Шунинг учун баъзи ҳолларда уларни вақтинчалик хомутлар, кронштейнлар, тортиб тургичлар ва ҳ.к. лар билан қобиқга қўшимча маҳкамланади. Сирпаниш усулида мачталар ёрдамида кўтариш . Катта оғирликдаги ва катта диаметрли колонна қурилмаларини асосан иккита мачталар билан кўтарилади, бу қурилмаларни пойдеворга осонгина ўрнатиш имконини беради. Кўтаришдан олдин қурилмани мумкин қадар пойдеворга яқин жойлаштирилади. Мачталарни икки томондан фундаментдан вертикал ёки озгина эгилган ҳолда ўрнатилади. Мачталарни эгилиши зарурати кўтарилаётган қурилма ўзунлиги, унинг фундаментга нисбатан жойлашуви строповка схемасида қабул қилинган мачталарнинг жойлашуви ва баландлиги орқали аниқланади. Қурилманинг таянч қисмига битта ёки иккита тортувчи трослар маҳкамланади. Троснинг озод учлари лебедка барабанига ўралиб, тортувчи тросларни ростлаб туриб, кўтариш ёки тушириш вақтида колоннанинг керакли ҳаракат траекториясини ушлаб турилади. Бу вақтда унинг учиши ёки айланиб кетишининг олдини олиш керак. Агар стриховка схемаси кўтарилаётган қурилманинг вертикал ҳолатини таъминланмаса,

қурилмани, пойдеворга ўрнатилиши олдидан талаб этилаётган ҳолатга келтирилади. Строповка участкасини аниқлаш учун аввалдан қурилманинг оғирлик марказининг ҳолати топилади. Такелаж воситалари элементларга келаётган кучни график тарзда аниқлаш жуда қулай. Шу мақсадда кўтариш вақтида кучларнинг максимал қийматини аниқлагач, бу қийматларга мос ҳолда такелаж қурилмалар танлаб олинади ва график чизилади. Кучларнинг қийматларни аналитик йўл билан ҳам аниқласа бўлади: мувозанат шартларидан келиб чиқиб, қидирилган (номаълум) кучни кўтариш параметрларига боғлиқлигини кўрсатиб берувчи тенглама тузилади. Ҳисоблашлар вақтида, таянчнинг ерда сирпанишидан ҳосил бўладиган ишқаланиш кучи таъсирини ҳисобга олиш зарур. Ишқаланиш кучини камайтириш учун, шунингдек таянчнинг ўзини деформациядан асраш учун унинг остига, одатда, салазка ёки тунука қўйилади. Шарнир атрофида бурилиш усули ёрдамида кўтариш . Бу ҳолатда колонна қурилмаларини пойдеворга вертикал ҳолатда бир неча схема бўйича кўтариш ёки ўрнатиш мумкин. Қуйдаги схемалар кенг қўлланилади: 1). Пойдеворнинг қурилма ётган томонидан бошқа томонда жойлашган бир ёки иккита қўзғалмас вертикал мачталар ёрдамида (4 а - расм); 2). Аввал қурилма ётган томонга, сўнгра пойдевор томонига эгиладиган учиб юрувчи мачта ёрдамида (4 б - расм); 3). Пойдевор ва ётган қурилманинг юқориги таглиги оралиғидаги қурилма мачта билан шундай ҳолатга келтириладики, унинг вертикал ўқи горизонт чизиғи билан 40...70° га тенг бурчак ҳосил қилсин, мачта ёрдамида ва қурилмага вертикал ҳолат берувчи қўшимча ортувчи полиспаст ёрдамида амалга оширилади. Кўтариш схемасини танлаш кўтарилаётган қурилманинг ўлчамларига ва оғирлигига, кўтарувчи мачта ҳарактеристикасига, шунингдек, уларни дислокация қилиш мумкинлигига боғлиқ. Барча схема учун умумийси - бу қурилманинг таянч қисми пойдеворга маҳкамланган буралувчи шарнирга ўрнатилади. Шарнир ўлчамлари ва унинг фундаментда ва қурилманинг таянч қисмида жойлашуви шундай танланадики, қурилмани вертикал ҳолатда ўрнатилгандан сўнг

унинг ялпи таянч юзаси пойдеворда жойлашсин, таянч ҳалқасидаги тешиклар ўқлари эса тўғри келсин. Қурилмани қисман текислаш учун домкратлар ишлатилади. а) б) 4-расм. Шарнир атрофида буриш усулида колонна қурилмаларини кўтариш (а ва б) схемалари. Колонна қурилмаларини кўтаришнинг ҳисобланган схемаси худди шарнир атрофида буриш усулида мачталарни кўтаришга ўхшаш. Кучни аниқлаш фақат такелаж воситаларини ҳисоблаш учунгина зарур бўлибгина қолмай, балки мустаҳкамлигини текшириш учун ҳам зарур, шунингдек, пухталикни таъминловчи бурувчи таянч ўлчамларини мўлжаллаш учун ҳам зарур. Қурилмани пойдеворга маҳкамлаш катта эътибор билан текширилади, чунки уларнинг қатоий вертикал ҳолатидан озгинагина четланиши ҳам барқарорликни сезиларли даражада йўқолишга ва ички қурилмаларнинг нормал ишлашининг бузилишига олиб келади. Қурилма таянч текислигининг жойлашуви баландлигини текшириш, нивелирда амалга оширилиб, у нивелирли белги чизиғидан олинади. Қурилмага керакли ҳолатга келгунга қадар, унинг таянч юзаси остига пўлат қистирмалар қўйилади, шундан сўнг пойдеворга, пойдевор болтлари ёрдамида маҳкамланади. Ички мосламаларни таъмирлаш . Таъмирлаш вақтида колоннанинг ички қурилмаларини ифлосликлардан, коксдан ва бошқа чўкиндилардан тозаланади. Қаттиқ ва хамирсимон массани лўаткачалар ёки қиргичли тозалагичлар ёрдамида сидириб олинади, коксни пневматикурувчи болғачалар ёрдамида чиқариб

ташланади. Чўкиндиларни чиқариб ташлаш доимо колоннада зарарли газлар концентрациясини ошиши билан кўзатилади, бу даврда колонна ичида газниқоблар билан ишлаш тавсия этилади. Ички қурилмаларни таъмирлаш кўпмаротаба янги деталларни кўтариш ва ейилган деталларни тушириш билан боғлиқ; бундай жараёнларни иложи борича механизациялаш зарур. Колонна қобиғининг юқори қисмига айланувчи ёки қўзғалмас кран (4-расм). Ейлишни аниқлаш ва ички қурилмаларни отбраковкалаш амалдаги усул ва меъёрларга кўра амалга оширилади. Ейилган деталлар, баъзан эса яхлит қисмларни ҳам янгилари билан алмаштирилади. Қурумланган тарелкалар ва қайтаргичларни қисмларга ажратиш билан боғлиқ бўлган жараёнлар анчагина сермеҳнат жараён ҳисобланади. Аввал уларни коксдан (қурумдан) механик тозалаш билан тозалаб (скребок ёрдамида), сўнгра колонна ичида пухта конструкцияларга осилган (масалан: таянч балкалари) занжирли таллар ёрдамида ҳар бир элементни киргизилган жойидан олиб ташланади. Бундай жараёнлар учун лебедкали трослар қўллаб бўлмайди: троснинг эгилувчанлик кучи ҳисобига узиб олинган элемент тезда сакраши ва колоннага зарар етказиши мумкин ёки колонна ичидаги ишчига жарохат етказиши мумкин. Колоннали қурилмаларни синаш. Янги ва қайта таъмирланган колоннали қурилмалар, албатта, гидравлик синовдан ўтказилади. Синов босими ишчи босимдан катта бўлади ва у қурилманинг пасоортида ёки технологик ҳаритада кўрсатилган бўлади. Гидравлик синов ўтказишдан мақсад, қурилманинг мустаҳкамлиги ва ажралувчан бирикмаларнинг зичланишини текширишдир. Гидравлик синов қуйдагича ўтказилади: колонна энг юқори қисмида жойлашган ҳаво чиқариш штуцери очиқ қолдирилиб, колонна ичига сув тўлдирилади. Ҳаво чиқариш штуцеридан сув чиқиб бошлаши, колонна сувга тўлганидан далолат беради. Сўнг, ушбу штуцер йўлиди ва аста-секин колоннада босим ошириб борилади ва синов босимига етганда тўхтатилади. Ушбу ҳолатда қурилма 5 дақиқа давомида ушлаб турилади, сўнг эса босим секин ишчи босим қийматигача тушурилади. Бир вақтнинг ўзида

қурилманинг ташқи қисми кўзатувдан ўтказилади ва пайванд чоклари массаси 1,0... 1,5 кг бўлган болғача билан уриб чиқилади. Колоннали қурилмаларни гидравлик синашда унинг ичидаги суюқликнинг гидростатик босимини ҳам инобатга олиш шарт. Шунинг учун, гидравлик синашдан аввал қурилманинг паспорти ёки ҳисоблаш усули билан ишчи ҳолатда гидравлик синов ўтказиш мумкинлиги рухсат этиладими ёки мумкин эмаслиги текширилади. Агарда, синов температурасида қурилманинг пастки қисми деворидаги юклама суюқлик устуни босими ва синов босимларнинг йиғиндиси қобиқ металлининг оқувчанлик чегарасини 0,8 қийматидан катта бўлмаса гидравлик синаш мумкин. Агарда, юқорида келтирилган шартлар бажарилмаса, қурилма пойдеворига катта юклама тушиш ҳавфи туғилади. Бундай ҳолларда, Давлат техник назорат агентлиги инспекторининг рухсати билан колоннани ҳаво ёки бирорта инерт газ ёрдамида пневматик синовдан ўтказиш мумкин. Пневматик синашда, колоннада сувнинг бўлиши технологик жараён шартларига кўра ишчи режимларда ҳалокат ҳолатини вужудга келтириши мумкин бўлган ҳолларда ҳам фойдаланиш мумкин. Пневматик синаш алоҳида эҳтиёткорликни талаб қилади. Чунончи, пневматик синашдан аввал, қурилмада портлаш ва ёнғин ҳавфи бор суюқлик, газ ва буғлар йўқлигига тўлиқ ишонч ҳосил қилиш керак. Бунинг учун, даставвал қурилма инерт газ ёки сув буғи билан пуфлаб тозаланади. Вакуум остида ишлайдиган колонналар 0,2 МПа синов босимда гидравлик синалади ёки 0,11 МПа пневматик босимда текширилади. Босим остида ишлайдиган колонналар, оддий сув тўлдириб гидравлик синалади.

Адабиётлар : 1. Андреев Г.Н., Новиков В.Ю., Схиртладзе А.Г. Проектирование технологической оснастки машиностроительного производства. -М.: Высшая школа, 1999. -415с. 2. Ансеров М.А. Приспособления для металлорежущих станков. 4-е изд. - М.: Машиностроение, 1975, -656 с. 3. Белоусов А.П. Проектирование станочных приспособлений. -М.: Высшая школа, 1980. -240с. 4. Горошкин А.К. Приспособления для металлорежущих станков: Справочник. -М.: Машиностроение, 1979. -303с. 5. Корсаков В.С. Основы конструирования приспособлений. -М.: Машиностроение, 1983. -277. 6. Кузнецов Ю.И. Конструкции приспособлений для станков с ЧПУ. -М.: Высшая школа, 1988. -303с. 7. Перегудов Л.В., Хошимов А.Н., Шалагуров И.К. Перегудов С.А. Автоматлашган корхона станоклари -Т.: «Узбекистон», 1999. 488б. 8. Терликова Т.Ф., Мельников А.С., Баталов В.И. Основы конструирования приспособлений. -М.: Машиностроение, 1980. -119. 9. Алексеева Н.А., Джайман В.В., Серпичева Е.В. Основы проектирования и конструирования узлов и деталей машин и механизмов. - М.: Издательство. МАИ. 2006. - 104 с. 10. Базаров Б.С. Основы технологии машиностроения. -М.: Машиностроение, 2007. - 380 с.

O'xshashlar

Машина ва ускуналарни таъмирлашдаги ишлаб чиқариш ва технологик жараёнлар тўғрисидаги тушунча

Технологик машина ва жиҳозларни лойиҳалашда ҳисоблаш техникаси ва автоматлаштирилган системасидан фойдаланиш

Йиғиш технологик жараёнини лойихалаш

Таъмирланган машиналарнинг сифатини ва ишончлилигини таъминлаш

Автомобил агрегатларини йиғиш технологик жараёни