Машиналар яратишда ихтирочилик ва рационализаторлик фаолияти - Mashinasozlik - Referatlar

Машиналар яратишда ихтирочилик ва рационализаторлик фаолияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.443359375 KB

Ko'chirib olish

Машиналар яратишда ихтирочилик ва рационализаторлик фаолияти Режа: 1. Ихтирочилик ва рационализаторлик таклифи, уларни ҳуқуқий ҳимоялаш 2. Ўзбекистон Республикасининг саноат мулки тўғрисидаги қонунлари 3. Ихтиро учун ҳужжатлар тайёрлаш қоидалари

Ихтирочилик ва рационализаторлик таклифи, уларни ҳуқуқий ҳимоялаш Янгилик яратган муаллиф хуқуқий нуқтаи назардан ихтиро ва рационализаторлик таклифи деб нимага айтилишини билиши зарур. Бир хил таклиф ва фикрларни рационализаторлик таклифи деб олиш, бошқаларини – ихтиро дейиш, яна бир бошқаларини бир вақтнинг ўзида икки хил вариантда расмийлаштириш мумкин. Ихтирочилик ва топқирлик ҳар бир конкрет ҳолатда янги, фойдали техник ечимлар ярата олиш қобилиятига айтилади. Ихтиро ёки рационализаторлик таклифи деб тан олинган ютуқларни муҳофазаланиш хусусиятига эга дейилади. Муҳофазаланиш хусусияти критерияси 1-жадвалда берилган. Ихтиро ва рационализаторлик таклифининг муҳофазаланиш хусусияти. 1-жадвал Ихтиро Рационализаторлик таклифи 1 2 Топшириқ (Топшириқ) Ечиш Ечиш Ечимнинг техник ҳарактери Ечимнинг техник ҳарактери Дунёвий янгилик Маҳаллий янгилик (корхона ва ташкилотлар учун) Асосий фарқлари (фарқи) Ижобий эффекти Фойдалилиги Ихтиро деб халқхўжалигининг барча соҳасида ижтимоий маданий қурилиш, мудофаа ва бошқаларда ижобий фойда келтирувчи, топшириқнинг техник ечими эскилардан фарқ қилувчи кашфиётга айтилади. Ёки ихтиро қисқача халқ хўжалигининг турли соҳаларида ижобий натижалар бера оладиган янги, мавжудларидан жиддий фарқланадиган техник ечим. Рационализаторлик таклифи деб корхона учун янгилик ва фойдали бўлган ишлаб чиқариладиган буюм конструкциясини ўзгартирадиган, ишлаб чиқариш технологиясини ўзгартирувчи, қўлланаётган техника ва материал таркиби ўзгаришига олиб келувчи техник ечимга айтилади.

Шундай қилиб, ихтиро 6 та критерияга (топшириққа, ечимга, ечимнинг техник ҳарактерига, янгиликка, олдингисидан фарққа, ижобий эффектга) мувофиқ бўлиши керак. Рационализаторлик таклифи эса 5 та (топшириққа, ечимга (қарорга), қарорнинг техник ҳарактерига, янгиликка, фойдалиликка) критерияга жавоб бериши керак. Рационализаторлик таклифида «топшириқ» критерияси кўрсатилмайди. Лекин «ечим» (қарор) критериясидан олдин «топшириқ» бор деб назарда тутилади. Ихтиронинг мухофаза хусусияти ва рационализаторлик таклифнинг номланиши бўйича ўхшаш ёки мос келадиган критериялари бир хил эмас, лекин қиёслаб кўриш мумкин. Уларни қиёслаб кўриш шуни кўрсатадики, улар ўртасидаги фарқлари қуйидагича: 1) Ихтиро янгилиги албатта оламшумул бўлиши, рационал таклиф эса фақат корхона ва ташкилот ичида бўлиши етарли; 2) Ихтиронинг олдингисидан фарқи анча катта бўлиши, рационал таклифда эса фақат бирор қисмнинг фарқ қилиши етарли; 3) Ихтиро ижобий эффект бериши, рационал таклиф эса фойдали бўлиши керак. Ихтиролар, фойдали моделлар ва саноат намуналарини яратиш, ҳуқуқий жиҳатдан муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш билан боғлиқ муносабатлар «Ихтиролар, фойдали моделлар ва саноат намуналари тўғрисидаги» Ўзбекистон Республикаси қонуни ва ҳамда бошқа қонун ҳужжатлари билан тартибга солиб борилади. Ўзбекистон Республикасининг Давлат Патент Идораси ушбу қонунга мувофиқ (ихтиро, фойдали моделлар ва соаноат намуналари) объектларини муҳофаза қилиш соҳасида ягона давлат сиёсатини амалга оширади. Патент идораси саноат мулки объектларига талабномаларини кўриб чиқиш учун қабул қилади, улар бўйича давлат илмий техник экспертизасини ўтказади, уларни давлат рўйхатига олади, муҳофаза ҳужжатларини беради, расмий

ахборотнома нашр этади, ушбу Қонуннинг қўлланилишига оид қоидалар ва тушунтиришларни ишлаб чиқади ҳамда Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланадиган Патент идораси тўғрисидаги Низомга мувофиқ бошқа вазифаларни бажаради. Саноат мулки объектларини ҳуқуқий жиҳатдан ҳимоялаш Саноат мулки объектига бўлган ҳуқуқ муаллифга (муаллифларга) ёки унинг (уларнинг) ҳуқуқий ворисига тегишли бўлади ҳамда ихтиро ёки саноат намунаси патенти, дастлабки патенти ва фойдали модел гувоҳномаси билан тасдиқланади. Башарти, бир неча шахс бир-биридан мустақил равишда саноат мулки объектини яратган бўлса, патент, дастлабки патент ёки гувоҳномага бўлган ҳуқуқ Патент идорасига биринчи бўлиб талабнома топширган шахсга тегишли бўлади. Объект муаллифи, башарти ўзининг объектига нисбатан ғайри ҳуқуқий равишдаги ўзлаштириш натижасида талабнома топширилган ёҳуд патент, дастлабки патент ёки гувоҳнома олинган бўлса, суд тартибида патент, дастлабки патент ёки гувоҳнома берилишига норозичилик билдириш ёки патент эгаси ёҳуд унинг ҳуқуқий эгаси (патент эгаси деб юритилади) сифатида патент, дастлабки патент ёки гувоҳнома ўзига берилишини талаб қилиш ҳуқуқига эгадир. Дастлабки патент ёки гувоҳнома дастлабки экспертиза ўтказилганидан сўнг, патент эса, объект моҳиятан экспертизадан ўтказилгандан сўнг берилади. Ихтиро патенти - ихтиронинг янгилигини ихтирочилик даражасини, патентнинг ҳақиқийлигини ва патент эгасининг ихтирога эгалик қилиш, уни тасарруф этиш ва ундан фойдаланишга доир мутлақ ҳуқуқини тасдиқлайди. Саноат намунаси патенти саноат намунасининг янгилиги ва ўзига хослигини, патентнинг ҳақиқийлигини ва патент эгасининг саноат намунасига эгалик қилиш, уни тасарруф этиш ва ундан фойдаланишга доир мутлақ ҳуқуқини тасдиқлайди.

Патентнинг ҳуқуқий муҳафазаси бутунлай ёки қисман ҳақиқий эмаслигини исботлаш вазифаси ҳақиқий эмас деб даъво қилаётган томон зиммасига юкланади ва суд тартибида амалга оширилади. Дастлабки патент ва гувоҳнома патент эгасининг саноат мулки объектига эгалик қилиш, уни тасарруф этиш ва унда фойдалидаланишга доир мутлақ ҳуқуқини тасдиқлайди. Патент эгасининг мутлақ ҳуқуқи патент, дастлабки патент ёки гувоҳнома ҳақидаги маълумотлар Патент идорасининг расмий- ахборотномасида эълон қилинган санадан бошлаб амалда деб ҳисобланади. Устуворлик (приоритет) санасидан бошлаб ёки ушбу Қонун 18- моддасининг қоидаларига мувофиқ белгиланадиган бошқа санадан эътиборан ҳисобланганда ихтиро патенти йигирма йил мобайнида, саноат намунаси патенти эса ўн йил мобайнида амал қилади. Дастлабки патент ва гувоҳнома устуворлик санасидан бошлаб ҳисобланганда беш йил мобайнида амал қилади. Саноат намунаси патенти ва фойдали модел гувоҳномасининг амал қилиш муддати патент эгасининг илтимосига кўра Патент идораси томонидан тегишлича беш йилга ва уч йилга ўзайтирилиши мумкин. Дастлабки патент билан муҳафазаланган саноат мулки объекти патенти дастлабки патент эгасининг илтимосномасига кўра объект моҳиятан экспертизадан ўтказилгандан сўнг берилиши мумкин. Ихтиро патенти, дастлабки патенти ва фойдали модел гувоҳномаси билан таъминланадиган ҳуқуқий муҳофаза ҳажми уларнинг формуласи билан, саноат намунаси патенти ва дастлабки патенти билан таъминланадиган ҳуқуқий муҳофаза ҳажми эса, буюм (макет, расм) нинг фотосуратларида акс эттирилган муҳим аломатлари мажмуи ёки уларнинг комбинацияси билан белгиланади.

Ихтиронинг патентга лаёқатлилик шартлари. Ихтиро сифатида кўрсатилган объект, башарти у янги ихтирочилик даражасига эга бўлса, ва уни саноатда қўллаш мумкин бўлса, ҳуқуқий жиҳатдан мухофаза қилинади. Ихтиро, башарти у техника тараққиёти даражасидан маълум бўлмаса, янги деб ҳисобланади. Ихтиро, башарти у техника тараққиёти даражасидаги ҳақидаги маълумотлардан яққол айён бўлмаса, ихтирочилик даражасига эга бўлади. Техника тараққиёти даражаси ихтиро устуворлиги санасига қадар жохонда оммага ошкор бўлган ҳар қандай маълумотларни ўз ичига олади. Ихтиронинг янгилигини аниқлаш чоғида бир мунча олдин устиворликка эга бўлган ҳолда топширилган ва қайтариб олинган талабномлар ҳам ҳисобга олинади. Ихтиро, башарти у саноат, қишлоқ хўжалиги, соғлиқни сақлаш ва бошқа соҳаларда қўллаш мумкин бўлса, саноатда қўллаш мумкин деб ҳисобланади. Башарти, ихтирога оид талабнома, шу ихтирога таалуққли маълумот муаллиф, талабнома берувчи ёки улардан бевосита ёҳуд билвосита ушбу маълумотни олган бошқа ҳар қандай шахс томонидан оммавий тарзда ошкор қилинган санадан бошлаб олти ойдан кечиктирмай Патент идорасига топширилган бўлса, бу ҳолат ихтиронинг патентга лайёқатлилигини тан олишга таpсир кўрсатадиган вазият сифатида эpтироф этилмайди. Бундай ҳолда ушбу фактни исботлаб бериш вазифаси муаллиф, талабнома берувчи зиммасида бўлади. Қурилмалар, усуллар, моддалар, микроорганизмларнинг штамплари, ўсимликлар ва ҳайвон хужайраларининг турлари, илгаридан маълум бўлган қурилмалар, усуллар, моддаларнинг микроорганизмлар штампларининг янги мақсадда қўлланилиниши ихтиро сифатида эътироф этилади. Қуйидагилар ихтиро сифатида эътироф этилмайди: - илмий назариялар, ва математика усуллари. - ҳўжаликни ташкил этиш ва бошқариш усуллари; - шартли белгилар, жадваллар, қоидалар;

- ақлий операциаларни бажариш қоидалари ва усуллари; - ЭҲМ учун алгоритмлар ва дастурлар; - бинолар, иншоотлар, худудларни режалаштириш лойиҳалари ва схемалари; - эстетик талабларини қаноатлантиришга йўналтирилган, маҳсулотларнинг фақат ташқи кўринишига оид ечимлар; Фойдали моделнинг муҳофазага лаёқатлилик шартлари. Фойдали модел сифатида кўрсатилган объект, башарти янги бўлса уни саноатда қўллаш мумкин бўлса, ҳуқуқий жиҳатдан муҳофаза қилинади. Фойдали модел башарти унинг муҳим аломатлари мажмуи техника тараққиёти даражасидан маълум бўлмаса, янги деб ҳисобланади. Талабнома топширилган фойдали модел амалга ошириши мумкин бўлган вазифаларни бажара оладиган воситалар ҳақидаги ҳамма фойдалана оладиган барча маълумотлар, шунингдек уларни қўллашга доир маълумотлар техника тараққиёти даражасига киритилади. Фойдали модел, башарти ундан амалда фойдаланиш имкони бўлса, саноатда қўллаш мумкин деб ҳисобланади. Амалиётбоп қилиб тайёрланган ишлаб чиқариш воситалари ва истемол буюмлари, уларнинг таркибий қисмлари фойдали моделлар жумласига киради. Саноат намунасининг патентга лаёқатлилик шартлари. Саноат намунаси сифатида кўрсатилган объект, башарти у янги, ўзига ҳос бўлса ва уни саноатда қўллаш мумкин бўлса, ҳуқуқий жиҳатдан мухофаза қилинади. Саноат намунаси, башарти буюмнинг эстетеик эргономик хусусиятларини белгиловчи муҳим аломатлари мажмуи саноат наъмунасига устиворлик бериш санасига қадар жахонда оммага ошкор бўлган маълумотлардан аён бўлмаса, янги деб ҳисобланади Саноат намунасининг янгилигини аниқлаш чоғида бир мунча олдин устуворликка эга бўлган ҳамда топширилган ва қайтариб олинмаган талабномалар ҳам ҳисобга олинади.

Саноат намунаси, башарти унинг муҳим аломатлари мажмуи буюм эстетик хусусиятларининг ижодий ҳарактери билан боғлиқ бўлса, асл ҳисобланади. Буюмнинг ташқи кўринишини ифдалайдиган бадиий-конструкторлик ечимлари саноат намунаси жумласига киради. Рационализаторлик фаолияти. Рационализаторлик фаолияти Вазирлар махкамасининг 1992 йил 28- декабр «Ўзбекистон республикасида ихтирочилик ва рационализаторлик фаолиятини ривожлантириш тўғрисидаги 596-сон қарори 2-банд рационализаторлик фаолияти тўғрисида Низом асосийда ҳуқуқий ҳимоя қилинади» Рационализаторлик фаолияти тўғрисида низомнинг бандларида ҳуқуқий ҳимоялашни кўриб чиқади. Рационализаторлик таклифига муаллифлик ҳуқуқи ўз меҳнати билан рационализаторлик таклифини яратган фуқарога тегишли бўлади. Агар рационализаторлик таклифини яратишда бир неча фуқаро қатнашган бўлса, уларнинг ҳаммаси бундай рационализаторлик таклифининг ҳам муаллифи ҳисобланади. Рационализаторлик таклифи муаллифига фақат техник, ташкилий ёки моддий ёрдам кўрсатган ёҳуд рационализаторлик таклифини расмийлаштириш ва ишлаб чиқаришда ундан фойдаланишга кўмаклашган фуқаролар ҳам муаллиф деб тан олинмайди. Рационализаторлик таклифи ҳам муаллифларига тегишли бўлган ҳуқуқлардан фойдаланиш тартиби улар ўртасида тузилган шартномага биноан аниқланади. Рационализаторлик таклифи муаллифларига гувоҳнома берилади, ушбу гувоҳнома талабномада кўрсатилган ечим рационализаторлик таклифи деб тан олинганлигини, рационализаторлик таклифига муаллифликни, рационализаторлик таклифининг устунлигини тасдиқлайди. Муаллифга рационализаторлик гувоҳномаси унинг 1-таклифи рационализаторлик деб тан олинган кундан бошлаб бир ой муддат ичида берилади. Ушбу муаллифнинг кейинги рационализаторлик таклифлари

ҳақидаги маълумотлар шу гувоҳномага таклиф рационализаторлик деб тан олинган кундан бошлаб бир ой ичида киритилади. Рационализаторлик гувоҳномасига асосланган муаллифлик ҳуқуқи ечимни рационализаторлик таклифи деб тан олган корхона миқёсида амал қилади. Ўзбекистон Республикасининг саноат мулки тўғрисидаги қонунлари 1994 йил 6 майда Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши «Ихтиролар, фойдали моделлар ва саноат намуналари» тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси Қонунини амалга киритиш тартиби ҳақида қарор қабул қилди. Ушбу Қонун ихтиролар, фойдали моделлар ва саноат намуналарини муҳофаза қилиш ҳамда улардан фойдаланишнинг иқтисодий, ташкилий асослари ва тартибини белгилайди. Ушбу қонун IX -та боб ва 42 та моддадан иборат. Ўзбекистон саноат мулки тўғрисидаги қонунлардан иккинчиси «Электрон ҳисоблаш машиналари учун яратилган дастурлар ва маълумотлар базаларининг ҳуқуқий ҳимояси тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши 1994 йил 6 майда қабул қилинган қонунидир. Ушбу қонун 15 та моддадан иборат. Ушбу қонун ЭҲМ учун дастурлар ва маълумотлар базаларини яратиш, уларнинг ҳуқуқий ҳимояси ва улардан фойдаланиш билан боғлиқ муносабатларни тартибга солади. Ўзбекистон саноат мулки тўғрисидаги қонунлардан бири, Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг 1994 йил 7 майда қабул қилинган «Маҳсулот белгилари ва хизмат кўрсатиш белгилари» тўғрисидаги Ўзбекистон Республикасининг қонуни. Ушбу қонун Ўзбекистон Республикасида маҳсулот белгилари ва хизмат кўрсатиш белгилари билан ишлашнинг ҳуқуқий, иқтисодий ва ташкилий асослари ҳамда тартибини белгилаб беради. Ушбу қонун VII та бобдан ва 34 та моддадан иборат. Ўзбекистон саноат мулки тўғрисидаги қонунлар жумласига Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳўзуридаги Вазирлар Маҳкамасининг 1992 йил 28 декабр «Ўзбекистон Республикасида

ихтирочилик ва рационализаторлик фаолиятини ривожлантириш тўғрисида» ги 596-сон қарори, ҳам киради. «Ихтирочилик ва рационализаторлик фаолиятини ривожлантириш тўғрисидаги» қарорда рационализаторлик фаолияти тўғрисидаги Низом тасдиқланди. Вазирликлар, барча корхоналар рационализаторлик соҳасидаги меъёрий хужжутларни ушбу Низомга мувофиқлаштиради. Ихтиро ва рационализаторларнинг меъёрий-услубий ва ташкилий таъминланишини назорат қилиш ва ҳимоя қилиш Ўзбекистон Республикаси ихтирочилар ва рационализаторлар жамиятига юклатилган. Ўзбекистон Республикасининг барча корхоналари мулкчилик шаклидан қатъи назар 1993 йил 1 январдан бошлаб Ўзбекистон Республикаси мулки бўлган рационализаторлик таклифлари ва ихтироларни фойдаланишдан хосил бўлган тежашнинг 1 фоиз Ўзбекистон ихтирочилар ва рационализаторлар жамияти фойдасига маблағ ажратади. Рационализаторлик фаолияти тўғрисидаги Низом 23 банддан иборат. Таклиф берилган корхона учун янги ва фойдали бўлган буюм конструкциясини, ишлаб чиқариш технологиясини, материал(модда) таркибини яратиш ёки ўзгартиришни назарда тўтадиган техник ечим, шунингдек, корхона учун янги бўлган ва меҳнат, хом ашё, ёқилғи-энергетика ва бошқа моддий ёки молиявий манбаларни тежайдиган ташкилий ечимлар рационализаторлик таклифлари деб тан олинади. Рационализаторлик таклифи тан олинганлиги хақидаги қарор таклиф рационализаторлик деб тан олиниши учун мазкур Низомда белгиланган талаблар бўзилганлиги туфайли бу таклиф учун мукофот тўлангунга қадар корхона бошлиғи томонидан бекор қилиниши мумкин. Таклиф рационализаторлик таклифи деб тан олишни рад этилганлиги тўғрисидаги қарордан ёки унинг тан олиниши бекор қилинганлигидан норози бўлган муаллифлар қарор олинган кундан бошлаб икки ой муддат ичида шикоят қилишга ҳақлидир.

Рационализаторлик таклифлари муаллифларининг ҳуқуқларига риоя қилиниши устидан жамоатчилик назорати ва уларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш Ўзбекистон Республикаси ихтирочилар ва рационализаторлар жамияти кенгашлари томонидан амалга оширилади. Технология (усул)га тегишли бўлган рационализаторлик таклифи ишлаб чиқариш жараёнида қўлланган кундан бошлаб фойдаланилган ҳисобланади. Буюм (асбоб) конструкциясига ёки материал (модда)га тегишли рационализаторлик таклифи тайёрланаётган ёки фойдаланилаётган маҳсулотда қўлланилган кундан бошлаб фойдаланилган ҳисобланади. Қуйидаги ҳолларда рационализаторлик таклифи учун мукофот тўланади: - таклиф унинг рационализаторлик таклифи деб тан олган корхона томонидан фойдаланилса; - хўжалик шартномаси асосийда бошқа корхоналарга берилган техник ҳужжатларга киритилган бўлса; Корхонанинг рационализаторлик фаолиятига тегишли ҳарактерлари маҳсулот (хизмат, иш) таннархи ҳисобига киритилади. Бюджет ҳисобидаги ташкилотлар рационализаторлик фаолиятини маблағ билан таъминлашни шу ташкилот учун ажратилагн маблағларни тежаш ҳисобига, шунингдек, бошқа рухсат этилган фаолиятлардан олинган маблағлар ҳисобига бажарадилар. Рационализаторлик таклифи учун мукофот таклифни рационализаторлик таклиф деб тан олган ташкилот билан муаллиф ўртасида тузилган шартномада белгиланган миқдорда корхона томонидан ҳисоблаб чиқилади ва тўланади. Мукофотнинг энг кам миқдори корхонадаги энг кам иш маошнинг 25% дан кам бўлмаслиги керак. Хўжалик шартномаси асосийда бошқа корхонага берилган техник ҳужжатларга киритилган рационал таклифи учун мукофот миқдори экспертлар томонидан аниқланади.

Агар бир муаллифнинг битта рационал таклифи бир неча корхонада рационализаторлик таклифи сифатида тан олинган бўлса, бу корхоналардан ҳар бири бошқа корхоналардан қатъий назар муаллифларга мукофот тўлайди. Корхона рационализаторлик таклифидан фойдаланишга кўмаклашган шахсларга, бошқа хилдаги тўловлардан қатъий назар, мукофот тўланади. Ушбу мукофот, агар муаллиф техник ҳужжатларни ишлаб чиқиш, таклифни тайёрлаш ва ундан фойдаланишда қатнашган бўлса, рационализаторлик таклифи муаллифига ҳам тўланиши мумкин. Рационализаторлик таклифидан фойдаланишга кўмаклашган шахсларга бериладиган мукофот миқдори корхона томонидан мустақил равишда белгиланади. Агар муаллиф ўз рационализаторлик таклифидан фойдаланишни тайёрлаш жараёнига жалб қилинса, бу ишларни бажариш учун у билан шартнома тузилиши керак (хизмат вазифаси асосийда бажариладиган ишлардан ташқари). Рационализаторлик таклифидан фойдаланиши туфайли корхона анча паст нархлар жорий этилган ҳолларда шу таклифни ишлаб чиқаришга жорий қилган ходимлар ва муаллиф меҳнатига 6 ой ичида олдинги баҳолар бўйича ҳақ тўланади. Корхона ходимлари сони ёки штати қисқартирилган ҳолларда рационализаторлар ишда қолдирилишда устунлик ҳуқуқига эга бўладилар. Рационализаторлик фаолияти билан боғлиқ бўлган низолар (таклифнинг рационализаторлик таклифи деб тан олиниши билан боғлиқ низолардан ташқари) судда кўриб чиқилади. Корхона рационализаторлик фаолиятига кўмаклашган рацио- нализаторлар ва шахсларни моддий ва маънавий рағбатлантиришнинг қўшимча чора-тадбирларини белгилаши мумкин. Ихтиро учун ҳужжатлар тайёрлаш қоидалари Ихтирога талабноманинг расмийлаштириш тартиби. Ихтиро, рационализаторлик таклифи учун ҳужжатлар тайёрлаш қоидалари Президент хўзуридаги Вазирлар махкамасининг 1992 йил 28 декабр №596 сонли

«Ўзекистон Республикасида ихтирочилик ва рационализаторлик фаолиятини ривожлантириш тўғрисида»ги карорда ва Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг 1994 йил 6 майдаги “Ихтиролар, фойдали моделлар ва саноат намуналари тўғрисида” ги қонунларда кўрсатиб берилган. Тахмин қилинаётган ихтиро мазмунини ёзаётганда, шу ихтиро доирасидан чиқмаслик, яъни аралашма, усул ёки қурилманинг белгиларини баён қилиш керак. Тузилиш баёни қуйидаги бўлимларини ўз ичига олади: 1. Ихтиро муаллифи, уларнинг яшаш ва турар жойи ва патент бериш сўралган ариза. 2. Ихтиро тааллуқли бўлган техника соҳаси ва унинг қўлланилиш йўналишлари. 3. Ўхшаш (аналог) ихтиролар тавсифи. 4. Аналог намунанинг танқиди. 5. Ихтиро мақсади (одатда намуна танқидидан келиб чиқади). 6. Ихтиро моҳияти (мақсадга қандай эришилади) ва унинг фарқли (намунага нисбатан) белгилари. Бу бўлим ўзининг ёузилиш шакли бўйича ихтиро формуласи ёки унинг биринчи қисми билан (агар формула кўп бугинли бўлса) боглангандир. Бўлимлар баёнини умумий намунавий белгилардан бошлаш керак. Масалан, кўзланган мақсадга эришиш учун, маълум қурилмада (усулда), ўзига бириктирувчи (умумтаълим белгилар), кейин фаркли жойланшилар курсатилади (бажарилиши ёки кетма-кетлиги). 7. Муҳим фаркларининг асосланиши. Бу бўлимда белгиларни жойланиш тартиби ёки бажарилиш усули ўзгартирилганлиги туфайли, таклиф этилаётган техник ечим бошқа ухшаши ёки намуналардан жиддий фарк қилишини кўрсатиш зарур. Бу ихтиро мақсадга етишишни осонлаштирилади. 8. Фигуралар график тасвирларининг руйхати (агар талабнома қурилма учун берилаётган бўлса). 9. Аниқ бажаралиш учун мисол:

а) қурилма учун бу мисол иккита қисмдан иборат. Биринчи қисмда қурилманинг статистик ҳолатда ва элементлар билан ўзаро боғлиқликдаги (белгилари) баёни берилади. Масалан, “Кўп погонали барботажли экстрактор”, енгил суюклик ўзатувчи патрубка 1, ички ва ташқи аралаштириш зонасидаги газ таксимловчи патрубкалар 2, огир суюликни окизувчи элементлар 3, ички ва ташқи аралаштириш зоналар 4 ни ўз ичига олади ва бошқалар. Бунда айтилаётган белгиларни кетма-кет номерлар билан белгиланиши муҳимдир. Бу номерлар чизмадаги (ёки расмдаги) белгиланишлар билан мос тушиши керак. Иккинчи қисмда қурилманинг ишлаши курсатилди. Бу ҳолда қурилманинг белгиланган элементлари қандай кетма-кетликда ишласа урин белгиланишлари худди шу кетма-кетликда берилади; б) усул (ёки модда) учун, шу усулнинг (модданинг) бажарилиш (олиниши) намунаси (намунали) курсатилади. Бунда қандай предмет ва асбоблар ёрдамида шу усул билан бажарилганлигини баён килиб ўтиш зарур. Усул ва моддалар учун кўп ҳолда тажрибалар уткаузилиши муҳим бўлганлиги учун, тажрибаларнинг киска таърифи берилади, курилаётган параметрлар чегараси ва операция, тартиб ва бошқалар кетма-кет бажарилиши хакида тажрибалардан маълум (кўпинча жадваллар билан тасдикланадиган) хулосалар чикарилади. 10. Техник иқтисодий ва бошқа самарадорлик. Бу бўлимда ухшаш ва намуналар (прототиплар) билан солиштирилган техник-иқтисодий ва бошқа ҳарактеристикалар тавсифини кўрсатиш бу билан техник ечимни солиштириш ҳамда асосий объект бўйича солиштиришни кўрсатиш керак. Агар намуна (прототип) асосий объектга мос тушиб колса, яъни унинг техник тавсифи тўғрисидаги маълумотлар маълум бўлса, у ҳолда, намуна асос объект сифатида курилаётганини курсатиб ўтиш зарур. Намунанинг техник тавсифи тўғрисида етарли маълумотлар бўлмаган такдирда, асос сифатида энг яхши серияли маҳаллий ёки чет эл объекти қабул қилинади. Шу бўлимнинг давомида таклиф килинаётган янгиликка ҳалк хужалигидаги

эхтиёж тўғрисидаги маълумотлар ва тахмин этилаётган иқтисодий ёки бошқа самарадорлик берилади. 11. Ихтиро формуласи. Ихтиро формуласи икки асосий қисмдан иборат: а) намуна билан белгилар умумий; б) муаллиф (муаллифлар) томонидан киргизилаётган, унинг даҳвосини ташкил килаётган фаркли белгилар. Ихтиронинг баён қисмида ёзилмаган нарса формулада ёузилиши мумкин эмаслигини эсдан чикармаслик зарур. Формула ва тулик баён матнини патент бўлими билан келишиб олиш керак. 12. Эътиборга олинган маълумот манбалари. Патентлар ва илмий- техник маълумотлар бўйича ухшашликлар ва намуналар тўғрисида ахборотлар. Ихтиро баёнига патент бўлими рахбари ва муаллиф (муаллифлар) имзо куяди. Янгилик тўғрисида хулоса, муҳим фарклар ва техник ечимнинг ижобий самараси хакида хулоса тузилиши. 1. Тахмин этилаётган ихтирога тегишли техника соҳаси ва кулланилиш доираси. 2. Изланиш регламенти (мамлакатлар доираси, кидирув кенглиги ва унинг кискача асосланиши). 3. Мўлжалланган ихтиро мақсади. 4. Мақсадга эришиш учун нималар таклиф этилади (янги техник ечим нишоналари). 5. Намуна белгиларига курсатма. 6. Таққослаш таҳлили нимани курсатади. Янги технологик ечимнинг муҳим фарклари. 7. Белгиларнинг янги уйгунлиги туфайли нимага эришилади. 8. Қутиладиган иқтисодий самара (асос объект билан таққосланганда). Шу бўлимнинг ўзида техник-иқтисодий самарадорлик ҳисоб натижасини келтириш мумкин.

9. Талабнома берилган санада талаб этилаётган ихтиронинг техник тайёрлиги ва ҳалқ хўжалигида қўлланилиши. 10. Ихтирога ҳалқ хўжалигидаги тахминий эхтиёж. 11. Кайси ташкилотда (кайси корхонада) ёки кайси техника объектида талаб этилаётган ихтиродан фойдаланиш режалаштириляпти. 12. Тахмин этилаётган ихтиронинг очик матбуотда нашр этиш мумкинлигини ҳамда уни чет элда патент билан бириктириш мақсадга мувофиқлигини кўрсатиш зарур. 13. Кайси тузилма, бўлим йигилишида (кафедра, лаборатория) олинган хулоса мухокамадан ўтганлигини кўрсатиш керак ва мўлжалланган ихтирода факат хакикий муаллифларнинг фамилияси кўрсатилганлигини тасдиклаш зарур. 14. Хулосага патент бўлимининг бошлиги ва хулосани тузувчи (тузувчилар) томонидан (уларнинг мансаби ва илмий даражаси курсатилиши шарт) имзо қўйилади, хулоса ректорнинг илмий ишлар бўйича муовини томонидан тасдикланади. 15. Ректорнинг илмий ишлар бўйича муовини имзоси кадрлар бўлимида тамгали мухр билан тасдикланади. Реферат. Реферат, бу тахмин этилаётган ихтиронинг кискача мазмуни - баёнидир ва у қуйидагиларни ўз ичига олади: 1. Ихтиронинг номи. 2. Ихтиро тегишли бўлган техника соҳаси. 3. Ихтиро мақсади. 4. Кўзланган мақсадга олиб борувчи муҳим белгиларга эга бўлган янги техник ечимни баён килиб бериш. 5. График материаллар. График материаллар таклиф этилаётган техник ечимнинг янгилиги ва конструктив тузилиши тўғрисида аниқ тасаввур бериши керак.

График материаллар бажарилишининг муҳим хусусиятлари. 1. Чизмадаги урин (позиция) номерлари ихтиронинг статистик баёнидаги кетма-кет номерланган уринлар билан мос тушиши керак. 2. Варақнинг унг бурчагининг юқорисига ихтиро номи, чап бурчагининг пастига эса - авторларнинг фамилияси, отаси ва ўз исмининг бош ҳарфлари ёзилади. 3. Чизмаларнинг энг камида бир нусахаси шаффоф когозга (калғкага) ёки ок когозга чизилади. 4. Варақ формати 21:29,7 см, буш жойлари: юқоридан ва чапдан - 2,5 см, пастдан - 2 см, унгдан - 2 см. 5. Экспертиза акти талабнома материаллари таркибида булиб, бунда автор (ёки авторлар) таклиф этилаётган техник ечимни очик матбуотда эҳлон килинишига ёки “хизмат учун фойдаланишга” белгиси киритилишига ўз муносабатини билдиради ҳамда чет мамлакатларда патент билан бириктиришни мақсадга мувофиқлигини айтади. Ректор томонидан тасдикланган (буйрук нусхаси патент бўлимида бўлади) экспертиза актига тармоқ эксперт хайҳати аҳзолари ва раиси имзо куяди ҳамда у илмий ишлаш бўйича ректор ёки укув ишлар бўйича ректор муовини томонидан тасдикланади. Агар у йук бўлса, ректор ёки укув ишлар бўйича ректор муовини имзо куяди ва кадрлар бўлимида тамгали мухир қўйилади. Иқтисодий самарадорликни ҳисоблаш. Ихтиро баёнида одатда техник-иқтисодий самарадорликнинг кискача асосий маълумотлари берилади. Лекин “Ихтирога талабнома тўзиш учун курсатмалар” (ЭЗ-1-74) нинг 69-бандида ёзилган курсатмалар бўйича талабномани химоялаш жуда муҳимдир. Унда шундай дейилади: Ихтиронинг техник иқтисодий жиҳатдан илгорлигини баён этиш декларатив кўринишда булмасдан, аксинча аниқ маълумотлар асосийда бўлиши зарур.

Ихтиронинг баён қисмида келтирилган, ихтирони техник-иқтисодий ёки бошқа самарадорлиги тўғрисидаги маълумотлар ишончли бўлиши, яъни уларни қандай усул билан олганлигини кўрсатиш зарур (талабгорлар ҳисоб бўйича, утказилган тажриба натижалари бўйича ва тажриба утказилган жойни кўрсатиш билан бирга, тажрибавий намуна синовдан утказиш натижаларига қараб ва бошқалар).

Талабнома материалларини давлат илмий-техник экспертизасига юбориш тартиби. 1. Ариза 1 варақда, 3 нусха. 2. Ихтиро баёни ... варақда, 3 нусха. 3. Чизмалар ... варақда, 3 нусхада (агар зарур бўлса). 4. Талабномадаги ихтиро объекти бўйича тадқиқотлар маълумотномаси ... варақда, 3 нусхада. 5. Янгилик тўғрисидаги хулоса ... варақда, 3 нусхада. 6. Реферат 1 варақда, 3 нусхада. 7. Экспертиза акти 1 варақда, 3 нусхада. 8. Синовлар акти ... варақда, 3 нусхада (агар зарур бўлса). 9. Иқтисодий самарадорликни ҳисоблаш ... варақда, 3 нусхада (агар зарур бўлса).

Адабиётлар рўйхати: 1. И. Каримов. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Тошкент: Шарқ ,1997. 2. Правовая охрана изобретений и полезних моделей. Сборник нормативних актов. Государственное Патентное ведомство Республики Ўзбекистан. Ташкент, 2000. –63 с. 3. Ўзбекистон ихтирочилар ва рационализаторлар жамиятининг Республика Кенгаши. Расмий ҳужжатлар тўплами. №2. Тошкент-1994. 4. Я.Х. Закин., Н.Р. Рашидов Основ научного исследования. Тошкент: Ўқитувчи, 1981. 5. Косарев А.А., Янушкевич И.П. Практика применения временних указаний о порядке оформления, подачи и рассмотрения заявления на рационализаторское предложение. - «Вопрос изобретателства», 1989, №22. 6. Артемғев Е.И. и др. Патентоведение. М.: Машиностроение, 1986.

O'xshashlar

Машиналар яратишда ейилишнинг аҳамияти

Машиналар яратишда меҳнатни ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш масалалари

Илмий тадқиқот ишлар асослари

Машиналарни яратишда стандартлаш ва унификациялаш аҳамияти

Механизм ва машиналар динамикасининг асосий масалалари