logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Mashinasozlik
  4. Бирикмалар

Бирикмалар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

301.509765625 KB
Ko'chirib olish
Бирикмалар Режа: 1. Резбали бирикмалар. Резба хақида умумий маълумот. 2. Гайкага қўйилган буровчи момент билан винтга ўқ буйлаб таъсир этувчи куч орасидаги боғланиш 3. Винтли жуфтнинг ўз-ўзидан тормозланиши ва унинг фойдали иш коэффиценти 4. Резбанинг мустахкамлигини хисоблаш Резбали бирикмалар Деталларни резба воситасида бириктириш қадимдан маълум бўлиб, ажраладиган бирикмаларнинг энг кўп тарқалган ва муҳим туридир. Болт, винт, шпилка воситасида ажираладиган бирикма ҳосил қилиш. Резбали бирикмаларнинг хусусий ҳоллари бўлиб, машиналарнинг улар воситасида йиғилган узеллари керак бўлган айрим деталларга ажратиши ва зарур вақтда яна йиғилиши мумкин. Бундай бирикмалар ҳосил қилишга имком берадиган асосий қисм резба бўлганлиги учун уларнинг ҳаммаси резбали бирикмалар дейилади. резбали бирикмаларнинг афзалликлари шундан иборатки, улар нисбатан катта нагрузка таъсирида етарли даражада ишончли ишлайди; уларни ажратиш ва йиғиш қийинчилик туғдирмайди; турли шароитда ишлайдиган резбали деталлар кўплаб ишлаб чиқарилиши мумкин; нисбатан арзон туради; ҳамма ўлчамлари стандартлаштирилган (ГОСТ 9000-59, ГОСТ 8724-58, ГОСТ 9150-59). Щзгарувчан куч таъсирига чидамлилиги етарли эмаслиги ва айрим ҳолларда махсус резбали деталлар тайёрлашнинг технологик нўқтаи назардан бирмунча қийинлиги резбали бирикмаларнинг камчилигидир. Резба хақида умумий маълумот Маълум шаклдаги текислик, масалан abc учбурчаклик бирор ўқ атрофида винт чизиғи бўйлаб айлантирилса, бу текисликнинг ён томонлари резбанинг сиртини ҳосил қилади. Айлантирилган текислик, масалан, учбурчаклик резбанинг профили деб аталади. Шунинг учун унинг шаклига қараб, резбалар учбурчаклик, тўғри тўртбурчаклик, трапециявий ва доиравий профилли бўлиши мумкин. Маҳкамлаш деталлари сифатида, асосан учбурчаклик профилли резбадан фойдаланилади, чунки бундай резбалардаишқаланиш бир-мунча катта бўлиб, мустаҳкамлиги нисбатан юқоридир. Бунга ишонч ҳосил қилиш учун учбурчаклик ва тўғри тўртбурчаклик профилларни солиштириб қуриш кифоя. Масалан, винтга ўқ бўйлаб таъсир этаётган кучни гайканинг резбаси нормал кучлар тарзида қабул қилинаётган булсин. Агар шартли равишда бу кучлар бир нўқтага йиғилган деб қабул қилинса, у ҳолда резбадаги ишқаланиш кучи тўғри тўртбурчаклик профилли резбалар учун F = N 2 f = P f (34) учбурчаклик профилли резбалар учун эсаF= N 1f= P f cos α 2 = Pf ' (35) бўлади. Бу ерда f - ишқаланиш коэффициентининг хақиқий қиймати, f'= f cos α/2 ишқаланиш коэффициентининг келтирилаган қиймати. Учбурчакли профилли резбалар (  = 60°) учун c ъ s  /2 қиймати бирдан кичик бўлганлигидан f '> f бўлади. Бундан ташқари шаклдан кўриниб турибдики, қадамларининг қиймати бир хил бўлгани ҳолда учбурчакли профилли резбалардан кесилишга ишлайдиган с-с кесим юзи тўғри тўртбурчакли профилли резбаларникига қараганда икки мартача катта бўлади. Агар текислик бирор ўқ атрофида винт чизиғи бўйлаб чапдан ўнгга томон айлантирилса, ўнақай резба, ўнгдан чапга томон айлантириганда эса чапақай резба ҳосил бўлади. Бордию профилларнинг сони икки ёки ундан ортиқ бўлиб, улар бир-бирига параллел равишда ёнма-ён жойлаштирилган ҳолда винт чизиғи бўйлаб айлантирилса, икки ёки ундан ортиқ киримли резба ҳосил бўлади. Шунинг учун резбалар бир киримли, икки киримли, уч киримли ва хоказо турларга бўлинади. Деталларни маҳкамлаш учун мўлжалланган резбалар асосан бир киримли бўлади. Резбалар цилиндрик ёки конуссимон сиртдан бўлиши мумкин. кўпинча цилиндрик сиртдаги резбалардан фойдаланилади. Конуссимон сиртдаги резбалар жипс бирикмалар ҳосил қилиш мақсадида ишлатилади, резба цилиндр ёки конуснинг ички ёки сиртқи сиртида бўлиши ҳам мумкин. Биринчиси ички, иккинчиси эса сиртқи резба дейилади. Агар резбанинг ўлчами мм ҳисобида ифодаланса, бундай резба метрик резба деб, дюйм билан ифодаланганда эса дюймий резба деб аталади. Бундан ташқари учбурчаклик профилли метрик резбаларда профил бурчаги 60° га тенг, дюймли резбаларда эса бу бурчак 55° га баравардир. Дюймий резба илгари вақтларда тайёрланган ёки чет эллардан келтирилган машиналарга эҳтиёт қисмлар тайёрлашда ишлатилади. Трубаларни бир- бирига бирлаштириш учун дюймий резбанинг махсус туридан фойдаланилади. Гарчи бундай резба профилининг бурчаги 55° бўлиб, ўлчамлари дюйм ҳисобида берилса ҳам, аслида унинг ўлчамлари шартлидир. Масалан, труба сиртидаги резбанинг сиртқи диаметри бир дюймли деб белгиланган бўлса, у одатдагидек 25,4 мм эмас, балки 33,25 мм га, ярим дюйм деб белгиланган бўлса, у 16,66 мм га тенг бўлади. Қуйида асосан метрик резбалар ҳақида гап юритилади. Резбанинг асосий геометрик ўлчамларини келтириб ўтамиз: d - резбанинг сиртқи диаметри; d 1 - резбанинг ички диаметри; d 2 - резбанинг ўрта диаметри; h - резба профилининг баландлиги (гайка винтга бураб киритилган резбаларнинг ўзаро тегиб турадиган сирти баландлиги); S - резбанинг қадами (винтнинг икки қўшни ўрами орасида ўқ бўйлаб ўлчаган масофа); t - резба йўли (бир марта тўла айланган винтнинг ўқ бўйлаб силжиган масофаси; бир киримли резбалар учун t = S кўп киримли резбалар учун эса t = nS ; (бу ерда киримлар сони);  - резба профилининг бурчаги;  - кутариш бурчаги (бу бурчак резба ўқига тик текислик билан винт чизиғига ўтказилган уринма орасида ҳосил бўладиган бурчак). Винт чизигининг бир ўрами текисликда ёйилса, катетлари t ва  d 2 га тенг тўғри бурчакли учбурчаклик ҳосил бўлади. Бу учбурчакликда: tg β= t πd 2 (36) Бирикма ҳосил қилишда резбали деталлардан болт, винт, шпилка ва гайкалар ишлатилади. Болт бир учида ключ ёки отверка учун мўлжалланган каллаги, иккинчи учида эса гайка бураб киритиладиган резбаси бўлган стержендир. Болтнинг гайка учун мўлжалланган резбали гайка буралмай, бу учи бирик тирилиши лозим бўлган деталга бураладиган бўлса, бундай болт винт дейилади. Винтнинг каллаги, кўпинча, отверка билан бурашга мослаб ясалади. Агар стерженнинг икки учи резбали қилиб ясалган бўлса, у шпилка деб аталади. Гайка болтли бирикмаларнинг асосий деталларидан биридир. Уни ички юзидан резбаси бўлган, сирти олти ёки тўрт ёқли ёхуд доиравий шаклда тайёрланган халқа деса бўлади. Щзгарувчан куч ва момент таъсир этадиган бирикмаларда содир бўладиган кўнгилсиз воқеалардан бири уларнинг ўзи-ўзидан буралиб бўшашидир. Бунинг сабаби шуки, титраш натижасида резбалардаги ишқаланиш камаяди ва бунинг оқибатида ўз-ўзидан тормозланиш хусусияти йўқолади. Шунинг учун бундай бирикмаларда хал қилиниши лозим бўлган ишлардан бири ўзи-ўзидан буралишга барҳам беришдир. Бунга қуйидаги усуллар билан эришиш мумкин. 1. Контргайка ва пуржиналовчи шайба қуйиш. Бунда қўшимча деталлар ҳисобига резбадаги умумий қаршилик ортади. 2. Шплинт ёки симдан фойдаланиш. Бунда гайка болт стерженига шплинт ёки сим воситасида маҳкамлаб қуйилади. 3. Пайвандлаш усулидан фойдаланиш. Бунда гайка деталга пайвандлаб қуйилади. Гайкага қуйилган буровчи момент билан винтга уқ буйлаб таъсир этувчи куч орасидаги богланиш Агар винтга ўқ бўйлаб Р куч таъсир этаётган бўлса, ўнга гайкани бураб киритиш учун ключга буровчи Т момент қуйилиб, гайка буралиш керак. Бураш жараёнида гайка-винт жуфтида ҳосил бўладиган кучларнинг ўзаро нисбатини қуйидаги шартдан фойдаланиб аниқлаш мумкин. Ак = Ат + Ар + А, (37) бу ерда А-ключга қўйилган моментнинг бажарган иши; А-гайканинг деталга тегиб турган сиртидан ҳосил бўлган ишқаланиш кучининг бажарган иши; А- резбадаги ишқаланиш кучининг бажарган иши; А-Р кучнинг ўқ бўйлаб йуналишда бажарган иши. Гайка бир марта тўла айлантирилганда бажарадиган иш билан таъсир этувчи момент орасидаги муносабатни қуйидагича ифодалаш мумкин. Ак = Тк. 2 ; Ат = Тт. 2  ; (38) Бу ерда Т m -гайканинг деталга тегиб турган юзасида ҳосил бўлган ишқаланиш кучининг моменти. Бу моментни қуйидагича аниқлаш мумкин. ТТ= Р⋅f( Д ур 2 ) (39) бу ерда Д ўр - ишқаланиш кучи таъсир этаётган доиранинг ўртача диаметри; гайка юзасининг сиртқи диаметри; винт учун мўлжалланган тешикнинг диаметри; f - ишқаланиш коэффициенти. Гайка бир марта тўла айланганда сарфланган иш (Ар+А) нинг қийматини оғирлиги Р бўлган юкнинг қия текисликдаги ҳаракатига таққослаб аниқлаш мумкин. қия текисликнинг кўтарилиш бурчаги резбанинг кўтарилиш бурчаги га, баландлиги эса резбанинг йўлига тенг қилиб олинади. Маълумки, қия текисликдан фойдаланиб юкни тепага кўтарганимизда бажарилган иш юкни ва кўтаришга ва ишқаланиш кучини енгишга сарифланади. Агар ишқаланиш кучи бўлмаганда эди, бурчакли қия текисликда кўтариш мумкин бўлар эди. Келтирилган ишқаланиш бурчаги қуйидагича топилади: бу ерда резбадаги ишқаланиш коэффициентининг келтирилган қиймати; (35 формулага қаранг). Юқорида айтилганлар асосида қуйидаги тенгликни езиш мумкин: A p +A=Pt 1 =P d 2  tg (  +  ') (40) Агар (37), (38) ва (39) формулалардаги қийматлар (36) тенгликка қуйилиб, икки томони 2 га қисқартирилса, қуйидаги муносабат келиб чиқади: Tk=P[ (D ур /2)  f+ (d 2 /2)  tg (  +  ')] (41) бу тенгликда PfD ур /2 - гайканинг деталга тегиб турган сиртидаги ишқаланиш кучини моменти , P (d 2 /2)  tg (  +  ') резбадаги кучларнинг моменти . Гайка-винт жуфтидаги моментларни аниклаш схемаси Винтли жуфтнинг щз - щзидан тормозланиши ва унинг фойдали иш коэффициенти . Винтли жуфтнинг ўзгарувчан куч ва момент та ъ сирида буралиб бўшамаслиги учун уларда ўз - ўзидан тормозланиш хусусияти бўлиши керак . Бу хусусиятни та ъ минловчи асосий шартдир , я ъ ни резбанинг кўтарилиш бурчаги ундаги ишқаланиш бурчагидан кичик бўлиши керак . Ма ъ лумки ишқаланиш бурчаги гайка билан винт орасидаги ишқаланиш кучига ҳамда уларнинг қандай материаллардан тайёрланганлигига боғлиқ . маҳкамлаш деталлари учун ишлатиладиган резбаларда кўтариш бурчаги одатда 1,5° дан 4° гача бўлади . Ишқаланиш бурчаги эса , ишқаланиш коэффициенти қийматига қараб , 6° дан ( ў 0,1 бўлганда ) 16° гача ( у 0,3 бўлганда ) етиши мумкин . Демак , маҳкамлаш деталлари учун ишлатиладиган резбаларнинг ҳаммасида ўз - ўзидан тормозланиш хусусияти бўлади . Винтли жуфтнинг фойдали иш коэффициентини гайкани бураш учун сарфланган ишнинг ишқаланиш ўқ деб фараз қилингандаги қиймати ишқаланиш мавжуд бўлгандаги қийматига бўлиш йўли билан , я ъ ни Тт : Тк нисбатдан топиш мумкин . Бу ерда Тк (41) формуладан топилади . Юқорида айтилганлар назарда тутилса , қуйидаги ифода келиб чиқади :η= Tk' Tk = tg β f⋅D ур /d2+tg (β+ ρ') (42) бундан фақат резба учунгина таалуқли бўлган қисми η= tg β tg (β+ρ') (43) бўлади . Агар винтли жуфтнинг ўз - ўзидан тормозланишига зарурят бўлмаса , унинг фойдали иш коэффициентини кўтарилиш бурчаги нинг қийматини катталаштириш эвазига ошириш мумкин . Бунинг учун кўп киримли винтлардан фойдаланилади . Шуни назарда тутиш керакки , нинг қийматини ортиши билан резбалар тайёрлаш бирмунча қийинлашади . Шунинг учун амалда резбаларнинг кўтарилиш бурчаги 20°-25° дан оширилмайди . Резбанинг мустаҳкамлигини ҳисоблаш Резбали бирикмаларда ўқ бўйлаб йўналган ва винт стерженини чўзадиган куч резбанинг ҳамма ўрамларига ҳам бир хилда та ъ сир этавермайди . Бу масалани биринчи бўлиб текширган олим Н . Е . Жўқовскийдир . ўтказилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики , резбанинг куч та ъ сир этаётган томондан биринчи ўрамда бошқа ўрамлардагига қараганда каттароқ кучланиш ҳосил бўлади . Резбаларга та ъ сир этувчи кучнинг резба ўрамлари орасида бир текисда тақсимланмаслигининг кўпгина сабаблари бор . Ана шу сабаблардан бири шуки , ўқ бўйлаб та ъ сир этувчи кучдан винтдаги резбанинг бир томонга , гайкадаги резбанинг эса қарама - қарши томонга деформацияланишидир . Масалан , 6 ўрамли гайканинг биринчи ўрами та ъ сир этаётган кучнинг 52% ни , иккинчи ўрами 25% ни , учинчи ўрами 12% ни , охирги ўрами эса атиги 2% ни қабул қилади . Зарур бўлган тақдирда гайканинг ҳамма ўрамлари бир хилда ишлайдиган махсус туридан фойдаланилади . Лекин бундай гайкалар тайёрлаш техналогик жихатдан бирмунча қийин . Гайка ўрамлари орасида нагрузканинг тақсимлаш ҳарактерини аниқ билиш жуда қийин , чунки бунга юқорида келтирилган сабабдан ташқари , гайка тайёрлашнинг аниқлик даражаси ва гайканинг ишланишдаги ейилиш даражаси ҳам та ъ сир қилади . Шунинг учун амалда резбаларнинг(37-шакл). мустаҳкамлигини ҳисоблашда та ъ сир этувчи куч винт ўрамлари орасида бир хил тақсимланади , деб қабул қилинади ва резба иш сиртининг эгилиши ва a- b бўйича кесилиши ҳисобланади . резбаларнинг эзилишини ҳисоблашдаги муносабатдан фойдаланилади :σэз= P zπd 2⋅h≤ [σэз] (44) бу ерда z=H/s баландлиги H бўлган гайкадаги резба ўрамларининг сони . Бу формула винтнинг резбаси учун ҳам тадбиқ қилинаверади . резбаларнинг кесилиши қуйидаги формулалардан ҳисоблаб топилади : винт учун: τ= P πd 1KH ≤ [τ] (45) гайка учун: τ= P πd KH ≤ [τ] бу ерда К= ab S ёки К= ce S - резбанинг турини ҳисобга олувчи коэффициент. Учбурчаклик профилли резбалар учун К  0,8: тўғри тўртбурчаклик профилли резбалар учун К = 0,5: трапеция профилли резбалар учун эса К=0,65. Агар винт ва гайканинг материали бир хил бўлса, винт резбасининг ўзигина ҳисоблаш кифоя, чунки бўлади. Гайканинг стандартда қабул қилинган баландлиги винт стержени билан резбанинг мустаҳкамлиги бир хил бўлиши керак, деган шартдан келиб чиқарилган. Агар  = 0,6  ок эканлиги назарда тутилса, винт стержени билан резбасининг мустаҳкамлиги бир хил бўлишини таъминлайдиган шарт қуйидагича ифодаланиши мумкин: P πd 1KH = 0,6 P πd 2/4 (46) Агар К = 0,8 деб олинса, Н  0,5 d 1 бўлади. Бироқ, амалда салбий таъсир кўрсатадиган айрим ҳолларда назарда тутилиб, резбали деталлар учун ишлатиладиган гайканинг баландлигини 0,8 d га тенг қилиб олиш тавсия этилади. резба стандартда келтирилган ўлчамлари винт стержени билан резбасининг мустаҳкамлиги бир хил бўлишини таъминлайди. Шунинг учун болтли бирикмаларни лойиҳалашда, асосан, винт стерженининг зарур диаметригина ҳисоблаб топилади, қолган ўлчамлари эса тегишли ГОСТ дан олинади. Деталларни тиьизлик ҳисобига бириктириш умумий маълумот Сиртлари цилиндрик бўлган икки детални тиғизлик - ўзаро манфий зазор ҳисобига етарли даражада маҳкам бириктириш мумкин. Бу усулдан, кўпинча, думалаш подшипникларини валга ўрнатишда ва шунга ўхшаш бошқа ҳолларда фойдаланилади. Бунинг учун валнинг диаметри подшипникда ( ёки бошқа деталда) вал учун мўлжалланган тешик диаметридан қадар каттароқ қилиб тайёрланади. Масалан, вал диаметри В ва тешик диаметри А бўлса, у ҳолда В > А ёки В-А=  бўлиши керак. Ана шундай қилиб тайёрланган деталларнинг бири иккинчисига бирор усулда ўрнатилса, улар орасидаги тиғизлик ҳисобига деталлар ўзаро маҳкам бирикади. Табиийки, бундай ҳолларда бирикма ҳосил қилиш учун вални мўлжалланган жойига ўрнатиш осон булмайди. Бунинг учун қуйидаги усулларнинг биридан: пресслаб ўрнатиш, тешикли детални қиздириш ёки вални совитиш усулидан фойдаланилади. Пресслаб ўрнатишда валга унинг ўқи бўйлаб йўналган бирор Р-куч таъсир этти-рилади. Бу куч таъсирида валнинг хам, тешикнинг хам уриниш сирти деформация-ланади ва у ерда босим кучи пайдо бўлади. Пайдо бўлган босим кучи уриниш сиртларида етарли даражада катта ишқаланиш кучини ҳосил килади. Уриниш сиртларида ишқаланиш кучининг мавжудлиги деталларни бир-бирига нисбатан қўзғалмас қилиб туради ва, шунинг учун бу деталларга ўқ бўйлаб йўналган маълум миқдордаги нагрузка қўйиш ва буровчи момент таъсир эттириш мумкин бўлади. Пресслаб ўрнатишнинг асосий камчилиги шундаки, вални ўрнатиш жараёнида деталлар сиртидаги нотекисликларнинг сидирилиши натижасида уларнинг мустаҳкамлиги камаяди. Бунинг олдини олиш мақсадида тешикли детални қиздириш усулидан фойдаланилади. Маълумки, қиздириш натижасида тешикнинг диаметри катталашади. Натижада уни валга ўрнатиш осонлашади. Тешикли детал совигач вални маҳкам сиқиб қолади ва деталлар ўзаро қўзғалмас тарзда бирикади. Бу усулнинг камчилиги шуки, 200°-400°С гача қиздириш натижасида метални структураси ўзгариб, деталлар тоб ташлаши мумкин. Шунинг учун вални совитиш усулидан фойдаланиш тавсия этилади. Қиздириш ёки совитиш усулидан Деталларни тиғизлик ҳисобига бириктириш. фойдаланишда деталларнинг осон бириктирилишини таъминловчи температура қуйидаги формула ёрдамида ҳисоблаб топилади:t= δmax +δ0 αd ⋅10 3+t1 (90) бу ерда d - ўрнатилиш диаметрининг номинал қиймати, mm ;  max - ўрнатиш учун белгиланган энг катта тиғизлик, мкм;  0 - деталларни осон ўрнатиш учун етарли бўлган энг кичик зазор мкм (ГОСТ да ўрнатиш учун Д билан белгиланган тур ўлчамларидан фойдаланиш тавсия қилинади); а - иссиқликда кенгайиш коэффициенти ( пулат ва чуян учун а = 10 • 10 -6 ); t 1 - деталлар йигилаётган цехнинг температураси. Прессланган бирикмаларни ҳисоблаш Бирикма юқорида баён этилган усулларнинг қай бири ёрдамида ҳосил қилинганлигидан катъи назар, тиғизлик ҳисобига ҳосил қилинган бирикмалар, кўпинча, прессланган бирикмалар деб аталади. Прессланган бирикмани ҳисоблашда лойиҳачининг асосий вазифаси, берилган куч ва моментларга асосланиб, тиғизликнинг талаб этилган қийматини аниқлаш хамда ГОСТ дан унга мос келадиган қийматни танлашдан иборат. Одатда, прессланган бирикмага буровчи момент хамда вал ўқи бўйлаб йўналган куч таъсир қилиши мумкин. Щқ бўйлаб йўналган куч таъсиридан деталларнинг бир-бирига нисбатан қўзғалмаслигини таъминлаш учун уларни уриниш сиртидаги ишқаланиш кучи таъсир этувчи ташқи кучга тенг ёки ундан катта бўлиши керак: √F t 2+ S2≤ fp π dl (91) бу ерда р - уриниш сиртидаги солиштирма босим. F t = 2 T / d - айлана куч. Бирикмага буровчи момент таъсир этаётган бўлса, унинг мустаҳкамлик шарти қуйидагича ифодаланилади: T≤ pπd 2lf 2 (92) Материаллар қаршилиги курсидан маълумки, p= δx d( C1 E1 + C2 E2)⋅10 3Н/ mm 2 (93) бўлади, бу ерда  х - ҳисобий тиғизлик, мкм; С 1 ва С 2 - қуйидагича аниқланадиган коэффициентлар: С1= d2+d12 d2− d12− ν1 ; С 2= d2 2+ d2 d2 2− d2+ν2 Е 1 , Е 2 ,  1 ва  2 - қамралувчи ва қамровчи деталлар учун ишлатилган материалларни эластиклик модуллари ва Пуассон коэффициентлари. Бу катталиклар: пўлат учун Е  (21...22) 10 4 МПа ва  =0, 3; чўян учун Е  (12...14)10 4 МПа ва  =0,25 ; бронза учун Е  (10 ... 11) 10 4 МПа ва  = 0,33. Ҳисобий тиғизлик ўлчанган тиғизликдан, яъни қамровчи ва қамралувчи деталлар диаметрининг айирмасидан кичик бўлади, чунки тиғизлик деталлар сиртидаги ғадир-будирликлар учидан ўлчанади. Прессланаетганда бу нотекисликларнинг бир қисми эзилиб, деталлар сирти силлиқланади. Щлчамларда берилган деталлар учун ҳисобий тиғизлик ГОСТ жадвалларида келтирилган тиғизликнинг энг кичик қийматига нотекисликларнинг силлиқланишини ҳисобга олувчи тузатма киритиш йўли билан аниқланади;  х =  ж - u u =1.2( h 1 + h 2 ) (94) бу ерда  ж - жадвалда келтирилган тиғизликнинг энг кичик қиймати; u - тузатма ; h 1 ва h 2 - қамралувчи ва қамровчи деталлар сиртларидаги нотекисликларнинг баландлиги. Нотекисликларнинг баландлиги, детал сиртининг тозалик даражасига қараб, тегишли жадваллардан олинади. Одатда, деталларнинг мустаҳкамлиги қамровчи деталдаги айланма (  ) ва радиал (  r ) кучланишларнинг эквивалент қийматига қараб баҳоланади;  r = p ; σ= p 1+(d/d2)2 1− (d/d2)2− ν1 (95) σэкв = σ− σr= 2p 1− (d/d2)2≤ σок бу ерда  ок - детал материаллининг оқувчанлик чегараси. Агар прессланган бирикмага қўйилиши мумкин бўлган эгувчи моментнинг қийматини аниқлаш талаб этилса, қуйидаги муносабатдан фойдаланилади; M = PL  0,2 pdl 2 (96) (96) муносабат PL = Rx ; R = pld ва x = 1/3 l эканлиги назарда тутилиб мустаҳкамлик запасини ошириш мақсадида тузатиш киритиш йўли билан аниқланган ( R -уриниш жойидаги босимнинг тенг таъсир этувчиси). Маълум бўлишича, уриниш жойидаги босим эпюраси тўртбурчаклик уринишдан эгувчи момент таъсирида учбурчаклик кўринишга киради. Бунинг натижасида қамровчи деталларнинг бир учида босим нолга яқинлашса, иккинчи учида икки хисса ошади (2 р бўлиб қолади). Бирикманинг мустаҳкамлигини баҳолашда ундаги энг катта босим деталда пластик деформация ҳосил қилмаслиги кераклигига эътибор бериш лозим. Шпонкали ва шлицали бирикмалар Шпонкали бирикмалар Айланувчи деталларни (шкив, тишли ғилдирак, муфта ва шу кабиларни) вал ёки ўққа биргаликда айланадиган қилиб маҳкам ўрнатиш учун ҳар хил шпонкалардан фойдаланилади. Шпонкали бирикмаларнинг тузилиши жуда оддий бўлиб, уларни йиғиш ва қисмларга ажратиш анча осон. Шунинг учун бундай бирикмалардан машинасозликда кенг кўламда фойдаланилади. Вал ёки ўқда шпонка учун мўлжалланган ўйиқ бўлиши шпонкали бирикманинг асосий камчилигидир, чунки бундай ўйиқ вал ёки ўқ кўндаланг кесимини кичрайтириб, мустаҳкамлигини пасайтиради. Шпонкали бирикмалар зўриқтирилган ва зўриқтирилмаган бўлиши мумкин. Зўриқтирилган бирикмаларда понасимон шпонкалар, зўриқтирилмаган бирикмаларда эса призматик шпонаклар ишлатилади. Призматик шпонкалар Призматик шпонка кесими тўғри тўртбурчаклик бўлган деталдир. Призматик шпонка воситасида ҳосил қилинган бирикмалар эўриқтирилмаган бўлганлиги учун шпонкани ҳам, валдаги ўйиқни ҳам юқори даражадаги аниқлик билан тайёрлаш талаб этилади, чунки бундай ҳолларда шпонка буровчи моментни ён ёклари орқали узатади. Шунинг учун шпонканинг ён ёклари валдаги ўйиқнинг ён ёкларига бир текис тегиб турадиган бўлиши керак. Агар шпонка ва ўқ тайёрлашда ГОСТ да келтирилган допускнинг қиймати таъминланса, бирикма йиғилаётганда мослаш ишларига хожат қолмайди. Валдан ғилдирак гупчагига буровчи момент узатишда шпонка ён ёкларининг эзилиши ҳамда вал билан гупчакнинг уриниш чизиғидан кесилиши мумкин. Бунда ҳосил бўладиган кучланишлар қуйидагича аниқланади;σэз= 4Т hl xd≤ [σэз] (97) τэз= 2Т bl xd≤ [τэз] (98) бу ерда h - шпонка кўндаланг кесимининг баландлиги; l x - шпонканинг ҳисобий узунлиги; d - валнинг диаметри; Т - буровчи момент; b - шпонакнинг эни. Одатда, шпонканинг ўлчамлари, вал диаметрига караб, жадваллардан танланади, узунлиги эса гупчак тешигининг узунлигига боғлик равишда [ l ]  (0,8...0,9) қилиб олинади ва мустаҳкамлиги юқорида келтирилган формулалар воситасида текширилиб кўрилади. Шпонканинг ГОСТ да келтирилган ўлчамлари ( b ва h ) шундай танланганки, уларнинг кесилиши камдан-кам содир бўлади. Шунинг учун, призматик шпонкалардан фойдаланиладиган ҳолларда уларни (97) формула асосида ҳисоблаш билан кифояланса бўлади. Ишлаш принципи юкоридагига ўхшаш яна бир неча хил шпонкани учратиш мумкин. Сегментсимон ва цилиндрик шпонкалар шулар жумласидандир. Валнинг сегментсимон шпонка учун мўлжаллланган ўйиғи дискавий фреза билан кесилади. Бу эса бошқа ҳоллардагига қараганда анча қулай. Аммо ўйиқ чуқур бўлганлиги учун валнинг мустаҳкамлиги пасаяди. Шу сабабли, сегментсимон шпонкалар валнинг диаметри унча катта бўлмаган ( d  60 мм бўлган) ва кичик буровчи моментларни узатиш лозим бўлган ҳоллардагина ишлатилади. Бундай шпонкаларнинг мустаҳкамлигини қуйидаги формула ёрдамида бахоланади; σэз= 2Т аld ≤ [σэз] (99) Деталлар валларнинг учига ўрнатиладиган ҳолларда цилиндрик шпонкалардан фойдаланиш мумкин. Улар учун керак бўлган тешик аввал пармалаш, сўнгра эса унга ишлов бериш йўли билан тайёрланади. Шуни назарда тутиш керакки, битта узун шпонка ишлатишдан кўра иккита ёки учта калта шпонка ишлатган маъқул. Цилиндрик шпонка ўйиққа маълум даражада тиғизлик билан ўрнатилади. Айрим ҳолларда цилиндрик шпонка кесик конус шаклида қилиб тайёрланади. Цилиндрик шпонкаларнинг мустаҳкамлиги қуйидаги формула ёрдамида баҳоланади;σэз≈ 4Т dшld ≤[σэз] (100) бу ерда d ш - шпонканинг диаметри; d - валнинг диаметри. Понасимон шпонкалар Понасимон шпонканинг призматик шпонкадан фарқи шуки, унинг кенг ёғи бўйига томон бироз ( одатда 1 : 100 нисбатда) қия бўлади. Понасимон шпонкалар ёрдамида деталлар вал ёки ўқка бемалол ортиқча куч сарфламай ўрнатиладиган қилиб ясалади. Детал шпонка ҳисобига маҳкам ўрнашади. Бунинг учун шпонкалар ўйиқка бир қадар куч билан одатда, болға зарби билан уриб жойлаштирилади. Бундай ҳолларда шпонка учун мўлжаллланган ўйиқ валда хам шу валга ўрнатиладиган деталда хам бўлса, шпонка ўйиб ўрнатиладиган понасимон шпонка деб аталади. Шпонкадаги қиялик қандай бўлса, деталда худди шундай қияликдаги ўйиқ килинади. Шпонка зарб таъсирида киритилганлигидан, унинг устки ва остки ёқлари ўйиқка маълум тиғизлик билан ўрнашади. Шпонканинг ён ёқлари эса ўйиқнинг ён ёқларига, умуман олганда, уриниб турмайди. Буровчи момент шпонканинг устки ва остки ёкларига тиғизликдан ҳосил бўлган ишқаланиш кучи ҳисобига узатилади. Демак, бирикма нагрузкасиз бўлганда хам шпонканинг устки ва остки ёқларида кучланишлар мавжуд бўлади. Бирикманинг мустаҳкамлигини ҳисоблаш учун буровчи Т момент таъсирида бўлган валнинг мувозанат шартини кўриб чиқамиз. Ҳисоблаш учун келтирилган шаклда  1 ва  2 кучланишлар тенг таъсир этувчи билан алмаштирилган. Понасимон шпонкани ъисоблашга доир схема Таъсир этувчи буровчи момент вални айлантиришга интилади. Бунга ишқаланиш кучидан ҳосил бўлган момент ҳамда шпонканинг қисилиши акс таъсир кўрсатади. Шпонканинг қисилиши натижасида унинг чап ёғига қўшимча нагрузка тушади, унг ёғи эса бўшашади. Шу сабабли бундай ҳолда шпонка учун тузилган кучланишлар эпюраси вертикал катети  бўлган учбурчаклик кўринишда бўлади. Тенг таъсир этувчи N куч қўйилган вал ўқидан (2/3 b - 1/2 b )= 1/6 b масофада жойлашади.  нинг қийматини қуйидаги муносабатдан аниқлаш мумкин: bl /2 = N ва Т = Nfd + Nb /6 бу ерда b - шпоканинг эни; l -шпонканинг узунлиги; d - валнинг диаметри (бу диаметр F - F жуфтининг елкаси сифатида) қабул қилинган. Келтирилган тенгламаларни  га нисбатан биргаликда ечиб, қуйидагини ҳосил қиламиз; σ= 2Т bl (fd +b/6) ≤ [σэз]= 80 ...100 МПа (101) ишқаланиш коэффиценти f нинг қийматини 0.13 дан 0.18 гача қабул қилиш тавсия этилади. Айрим ҳолларда ўйиқ туфайли валнинг заифлашувини бутунлай йуқотиш мақсадидда понасимон шпонка турларидан бири бўлган фрикцион шпонка ишлатилади. Бунда буровчи момент шпонкани уриб киритилишидан шпонка билан вал орасида хамда вал билан детал орасида ҳосил бўлган ишқаланиш кучи F ҳисобига узатилади. Шпонка учун валда ҳеч қандай ўйиқ булмайди. Бироқ шпонканинг пастки томони валнинг цилиндрик сиртига мослаб ишланиши лозим. Фрикцион шпонка ишлатилган ҳолларда буровчи момент фақат ишқаланиш кучи эвазига узатилганда бундай шпонкалар кам нагрузка туташадиган механизмлардагина ишлатилади. Бирикманинг мустаҳкамлигини қуйидаги муносабатдан фойдаланиб баҳолаш мумкин: Т  [ T ]  Nfd =  1 blfd (102) бу ерда  1 =40...50 МПа Валга таъсир этувчи моментни стандартдан танлаб олинган битта шпонка билан узатиш мумкин бўлмаган ҳолларда бир валнинг ўзида иккита ёки учта шпонкадан фойдаланиш мумкин. Маълумки, шпонка сонининг ортиши ўйиқлар сонининг кўпайишига, бу эса, уз навбатида, вал хамда детал мустаҳкамлигининг хаддан ташқари заифлашувига сабаб бўлади. Шунинг учун кўп шпонканинг бирикмалар ўрнига шлицаали бирикмалардан фойдаланиш тавсия этилади. Шлицали бирикмалар Агар валнинг сиртида ва унга ўрнатиладиган детал гупчаги тешигининг сиртида унча чуқур бўлмаган ариқчалар ўйилиб, деталлардан бирининг чизиғи иккинчисининг ботигига тушадиган қилиб ўрнатилса, шлицаали бирикма ҳосил бўлади. Бундай бирикмалардан шпонкали бирикмалардагига нисбатан қуйидаги авфзалликлари бор: 1) деталлар валда яхши марказланади, лозим бўлган тақдирда уларни вал бўйлаб суриладигн қилиб ўрнатиш ҳам мумкин; 2) шлицали бирикманинг ўзгарувчан зарбий нагрузка таъсир этадиган мустаҳкамлиги шпонкали бирикма-никига қараганда бир мунча юқори бўлади; 3) шлицали бирикмалар шпонкали бирикмаларга қараганда бир неча бор ортиқ нагрузкага чидайди. шлицали бирикмаларда бир қатор афзалликлар бўлганлиги туфайли улардан машинасозликда (станоксозлик, тракторсозлик ва автомобилсозликда) кенг кўламда фойдаланилмоқда. Шлицали бирикмаларнинг барча ўлчамлари ҳамда улар учун тегишли допусклар стандартлашлирилган. шлицалар тўғри тўртбурчакли, эволвента ва учбурчаклик профилли бўлиши мумкин. Улардан энг кўп тарқалгани тўғри тўртбурчакли профилли шлицаалардир. Тўғри тўртбурчаклик профилли бирикмаларда деталлар шлицааларининг ён ёқлари, сиртки ёкиФрикцион шпонкани ъисоблашга доир схема Шлицли бирикма ички диаметрлар бўйича марказлаштирилади. Шуни назарда тутиш керакки, деталлар шлицаали диаметрлари буйича марказлаштирилганда вал ва гупчакли ўқдош бўлиши яхши таъминланади. Бирок ён ёклар бўйича марказлаштирилганда нагрузка шлицаалар орасида бир хил тақсимланади, бунинг натижасида эса бирикма купрок нагрузкада ишлай олади. Шлицали бирикмларни ҳисоблаш Шлицаларнинг ўлчамлари шпонканики каби, валнинг диаметрига қараб, ГОСТ жадвалларидан танлаб олинади. Ишлаш жараёнида шлицаларнинг ён ёқларида эзувчи, асосда эса кесувчи ва эгувчи кучланишлар ҳосил бўлади. Стандартда белгиланган профилли шлицалар учун эзувчи кучланишлар асосий ҳисобланади. Шунинг учун у қуйидагича ҳисобланади:σэз= Т rурFz ψ≤[σэз] (103) бу ерда rур= Db+da 4 - ўртача радиус; F - шлица ён ёғининг ҳисобий юзи, у қуйидаги формуладан аниқланади: F = [ D b − d a 2 − ( c + r )] l - тўғри тўртбурчаклик профилли шлицалар учун; F≈0,8 ml - эволвента профилли шлицалар учун;Тўғри тўртбурчакли шлица ҳисобига марказлаштириш. F=( Db− da 2 )l - учбурчаклик профилли шлицалар учун; бу формулаларда l - шлицанинг иш сирти узунлиги; z - шлицалар сони;  - нагруз-канинг шлицалар орасида бир текисда тақсимланмаслигини ҳисобга олувчи коэффицентини (бу коэффицент одатда, 0,7...0,8 бўлади). Шлицалар учун рухсат этилган эзувчи кучланишнинг қийматини бирикмаларнинг ишлаш шароитига ҳамда уларни ташкил этувчи деталларнинг термик ишланганлигига қараб белгиланади. Масалан, қўзғалмайдиган қилиб бириктирилган ва ўртача шароитда ишлайдиган бирикмалар учун: а)шлицаларнинг сирти термик ишламайдиган бўлса, [  эз ] =60 ... 100 МПа б) шлицаларнинг сирти термик ишланган бўлса, [  эз ] = 100 ... 140 МПа. Қўзғалувчан бирикмаларнинг шлицалар кўпинча термик ишланадиган ва тез ёйилишининг олдини олиш мақсадида рухсат этиладиган кучланишнинг қиймати 5...15 МПа оралиғида олинади. Шлицали бирикмани ҳисоблашга доир схема. Фойдаланилган адабиётлар: 1. И. Сулаймонов «Машина деталлари» Уқитувчи. Тошкент. 1981й. 2. М. Н. Иванов «Детали машин». М., «Машстроение». 1984г. 3. А. Жўраев.. М.М. Шукуров «Машина деталлари». Фан. Тошкент. 1999й. 4. Р. Н. Тожибоев., М. М. Шукуров., И. Сулаймонов «Машина деталлари» курсидан масалалар тўплами. Уқитувчи 1990й. 5. Р. Н. Тожибоев., М. М. Шукуров «Машина деталларини лойиҳалаш» Фан. Тошкент. 1997й.

O'xshashlar

Бирикмалар 2
Резьбали бирикмалар
Шпонкали ва шлицли бирикмалар
Пайванд бирикмалар ва чокларни мустаҳкамликка ҳисоблаш
Машина деталларининг бирикмалари