Шукроналик туйғуси - Manaviyat asoslari - Referatlar

Шукроналик туйғуси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

23.1982421875 KB

Ko'chirib olish

Шукроналик туйғуси Юртбошимиз бугунги фаровон турмушимиздан розилик, шукроналик, барқарор тараққиётимиз, тинч-осуда ҳаётимиздан мамнунлик, юз бераётган улуғвор ўзгаришларга дахлдорлик ҳиссини туйишимиз, бу ҳолат эса турмуш тарзимизнинг узвий қисмига айланишини қайд этиб, бу борада ҳар бир инсоннинг ўз фалсафий тамойили шаклланиши зарурлигини таъкидладилар. Маълумки, шукроналик ҳаётдан мамнунликни, мамнунлик мустаҳкам ишонч, ўз ишига боғлиқлик, эътиқодий барқарорликни ифода этади. Халқимиз тарихида Абу Наср Форобий, Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур ва бошқа кўплаб буюк аждодларимиз ҳаётда завқ билан яшаш, эртанги кунга ишонч, розилик ва шукроналик, мамнунлик ғояларини тараннум этганлар. Ҳаётдан розилик ва шукроналик ғоялари ҳозирги замон ғарб олимлари томонидан ҳам чуқур тадқиқ этилмоқда. Шунингдек, ижтимоий борлиқдан мамнунлик икки жиҳат, яъни мантиқий тарзда бир-бирига детерминант (ўзаро боғлиқ) равишда алоқадор бўлган икки омил бўлишини тақозо этади. Бу жиҳатлар бир томондан шахснинг жамият, давлат, жамоадан розилик даражаси сифатида намоён бўлса, иккинчи томондан шахснинг ўз-ўзидан розилик, қониққанлик даражасини ифода этади. Юртбошимиз билимлар орттириш юз бераётган воқеалар, ҳаёт маъно- мазмунини чуқур англаш, ижтимоий жараёнларни тушуниш имконини беришини таъкидлади. Юз бераётган жараёнлар моҳиятини теран англашда фалсафа фанининг аҳамияти беқиёсдир. Аммо собиқ шўролар тузуми чекланган билимлар бериш орқали оммани мафкура тутқунлигида асраб, эркин тафаккурни бўғиб келган эди. Боз устига, ўша даврда фалсафа фани моҳият эътиборига кўра тоталитар тузумнинг мафкуравий пойдеворига айлантириб қўйилган эди. Ҳар қандай жамиятдаги ижтимоий-иқтисодий

тараққиёт шу жамиятдаги одамларнинг онги ва тафаккур тарзини ўзгартиришдан бошланади. Миллий истиқлолга эришганимиздан сўнгги йиллар турмуш тарзини таркибий қайта қуриш ва шу муҳим ҳолатлар билан ҳамоҳанг одамлар тафаккурини янгилаш, ҳаётга илгаридан бошқачароқ қараш, менталитетни ўзгартириш, ҳаётий позициялар тизимини ўзгарган макон ва замонга мувофиқлаштиришдан иборат мураккаб жараёнлардан иборат бўлди. Агар шўролар даврида устувор сиёсий маслак давлатнинг қудратини ошириш, сиёсийлашган жамиятнинг инсон манфаатларидан мутлақ устунлигини таъминлашдан иборат бўлган бўлса, миллий истиқлол мафкураси истиқлол туфайли кучли давлатнинг кучли жамиятга тадрижий ўсиб ўтиши, инсон манфаатлари олдида давлатнинг масъуллиги, шахе масъулияти ва имкониятларининг фавқулодда ошиши билан характерланади. Ушбу тизимда шахснинг ўз-ўзини англаши, ўз умридан, ҳаётидан мамнун ва бахтиёрлиги, ўз-ўзини бунёдкор субъект сифатида ривожлантира олиши муҳим аҳамият касб этади. Умрдан мамнунлик, ҳаётга завқ билан қараш муқаддас китобимиз Қуръони Каримда алоҳида қайд этилиб, шукроналик ҳар бир мўмин-мусулмон учун фарз даражасида эканлиги уқтирилади. Қуръони Каримнинг Иброҳим сураси 34-оятида «ҳақиқатан инсон зоти ўта золим ва жуда ношукурдир», деб қайд этилган бўлса, 112-оятида «Оллоҳ бир шаҳарни мисол келтирур; у тинч, сокин шаҳар эди, ҳар томондан ризқ-рўз бекаму куст келиб турар эди. Бас, бу шаҳар аҳолиси Оллоҳнинг неъматига ношукурлик қилгач, Оллоҳ бу шаҳар аҳолисига очарчилик ва нотинчлик балосини ёғдирди», деб битилган. Шунингдек, «Сабаъ» сурасининг 4-оятида шукр қилгувчи одам ларнинг ҳар икки дунёда ҳам бахт топишлари ёзилган: «Токи иймон келтирган, шукрли ва яхши амаллар қилган зотлар шак-шубҳасиз мукофотланур, ана шу зотлар учун мағфират ва улуғ ризқ бордир». (Қуръони Карим. Таржимон Алоуддин Мансур. -Т.: Чўлпон, 1992.)

Мамлакатимиз Президенти И.А. Каримов халқимиз ментали-тетининг муҳим жиҳатларидан бири ҳам шукроналик, умрдан мамнунлик эканлигини алоҳида таъкидлаганлар. Юртбошимизнинг «Биз ўз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз» номли асарида шундай фикрларни ўқиймиз: «Хоҳ ёш бўлсин, хоҳ кекса бўлсин, ҳар бир узбек нимагаки муносабат билдирмасин, албатта уни беихтиёр Яратгувчининг номи билан боғлайди. Ҳар бир сўзимизни, ишимизни бисмилло айтиб бошлаймиз, яхши-ёмон кунларимизда худога шукрона келтирамиз, тавба қиламиз. «Шукур» деган каломни ҳар куни айтмайдиган бирор инсон Ўзбекистонда бормикан ўзи! Билсангиз керак, пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом ҳам «шукур» ва «тавба» деган сўзларни энг кўп ишлатар эканлар. Биз мана шу ёруғ кунларда яшаётганимиз учун, юрту элимизнинг тинчлиги учун, фарзандимиз бағримизда эмин- эркин униб-ўсаётгани учун Аллоҳ таолога доимо шукроналар айтамиз». Умрдан мамнунлик мақсад омилига ҳам кўп жиҳатлардан боғлиқдир. Атоқли файласуф Аристотель ўзининг «Поэтика» асарида «Мақсади йўқ кишининг характери ҳам бўлмайди. Характерсиз одамнинг бирор бир нарсага қизиқиши, рағбати ҳам бўлмайди» деб таъкидлайди (Аристотель. Поэтика.- Т., 1974. -4-бет). Алишер Навоий шаҳзода Бадиуззамонга ёзган мактубларидан бирида мақсад хусусида шундай ибратли фикрларни баён қилади: «Одамнинг мурод- мақсади бўлмаса балолардан омон қолмайди. Аммо ҳар кишининг муроди кўпроқ бўлса, ҳақ-таоло амрига итоати ҳам кўпроқ бўлади. (Алишер Навоий. Асарлар, ўн учинчи том.-Т., 1966. - 126-бет). Демак, ёшларда даставвал мақсад тарбиясини йўлга қўйиш, уларнинг онги, қалбида келгуси ҳаёт орзуларини таркиб топтириш ўта муҳим масаладир. Мақсаднинг шаклланишида қизиқиш омили муҳим роль ўйнайди. Ёшларда муайян соҳа, касб ёки машғулотларга қизиқиш уйғотиш ва уни кучайтириб бориш катта аҳамиятга эга. Бунинг учун эса аҳоли онгида қизиқиш ҳамда эҳтиёжларнинг реал ҳолати, у ёки бу соҳага қизиқиш даражаларининг ўсиш,

ўзгариб бориш жараёнларини жиддий ўрганиш долзарб масаладир. Юртбошимиз мазкур масала хусусида шундай фикрни изҳор этадилар: «Бутунги кунда эски шўро давридаги каби қуруқ ташвиқот билан бирор натижага эришиб бўлмайди. Ёшларда аввало ҳаётга қизиқиш, қизиқиш ва яна бир бор қизиқиш уйғотиш керак ва бу маънавий-маърифий ишларимизнинг негизини ташкил этиши лозим. Аслида одам га қачон ва қандай шароитда таъсир ўтказиш, онги ва шуурига бирон ғояни сингдириш мумкин? Қачонки, унда ўша ғояга қизиқиш уйғонса. Одамнинг ўзида қизиқиш бўлмаса, табиийки, унинг миясига зўравонлик билан ҳеч нарсани сингдириб бўлмайди». , Умрдан мамнунлик ёндашувини таркиб топтириш ва мустаҳ-камлашда тадрижийлик, босқичма-босқичлик, изчил интилиш руҳи муҳим роль ўйнайди. Бу борада ҳовлиқмалик, меъёрга риоя этмаслик, шошма-шошарлик сингари ҳолатларга йўл бермаслик, оқилона меъёр, мувозанатга риоя қилиш зарур. «Шунинг учун, -деб алоҳида таъкидлайди юртбошимиз, - Сизларга қарата, эй болаларим, эшитинглар, деб мурожаат қилмоқчиман: эртага бирданига кўтариламан, катта амалдор бўламан, мансабга эришаман, деб яшашни ўзингизга эп кўрманг. Мансабга интилиб яшаш - бу аслида энг хунук одат. Агар яхши инсон, етук мутахассис бўлсангиз, мана шу замин манфаатлари йўлида ёниб яшайдиган бўлсангиз, эл-юртнинг, ҳаётнинг ўзи сизни кўтаради. Халқимизда нарвонга ҳам аста-секин чиқилади, деган ran бор. Ҳеч қачон унутманглар, бу дунёда ҳамма нарса аста- секин, ўз йўли билан бўлади». 24 Ҳаётда шукроналик, умрдан мамнунлик фалсафасида қаноат фазилатининг ўрни ҳам муҳимдир. Қаноати сует инсонларнинг эътиқоди, маслаги заиф бўлади. Бундай одамларнинг на тайинли ҳаётий позицияси ва на аниқ бир маслаги, ахлоқий қарашлари бўлишини тасаввур этиш қийин. Улуғ мутафаккир Алишер Навоий қаноатсизлик инсонни ҳаётда

бетайинликка олиб келишини ўзининг «Мажолисун-нафоис» асарида 17 нафар сабрсиз, ношукур шахсларнинг ўз умрларидан барака топмаганликлари орқали ёрқин тасвирлаб берган. Жамиятда шукроналик, одамларда розилик туйғулари ўз-ўзидан шаклланиб қолмайди. Бу жараёнда давлатнинг амалий саъй-ҳаракатлари катта аҳамият касб этади. Мазкур омилнинг нечоғли муҳимлигини юртбошимиз алоҳида таъкидлаб, шундай деган эдилар: «Такрор-такрор айтаман, биз авваламбор одамларимизни рози қилишимиз керак. Биз қачон кучли ва қудратли бўламиз-қачонки одамлар бугунги тизимдан, бугунги ҳаётдан рози бўлса. Шундагина бу ҳолатни ҳеч ким енга олмайди». (Каримов И.А. Асарлар. 14-том. - 96-бет). Ҳаётдан розилик эса билимларга эгалик омилига ҳам бевосита боғлиқдир. Улуғ аждодимиз Абу Райҳон Беруний «Билимсиз одам хурофотга мойил бўлади», деб бежиз айтмаганлар. Шундай экан, бугунги ёшларни билим ва маърифатга даъват этиш давлатимиз сиёсатининг устувор масаласига айлангани фикримизнинг дали-лидир. Зеро, билимли одам ўз ҳаётида танлаш имкониятини қўлга киритади. Бахтлилик аслида танлаш имкониятига эгаликдир. Истиқлол бизда танлаш имкониятларини беҳад кенгайтирди. Одамлар касб-ҳунар, таълим, тадбиркорлик, саёҳат, уй-жой қилиш, ҳордиқ ва ҳоказоларда эркин танлаш имкониятларини рўёбга чиқармоқдалар. Бироқ инсон кўпинча ўзи етарли даражада англаб-англамай бу ҳаётда нечоғли бахтли эканлигини ҳис этмай яшайди. Дарҳақиқат, одамлар яхши нарсаларга тез кўникадилар ва ўзлари эришиб бўлган нарсалар қадрини етарли даражада баҳолай олмайдилар. Тарбия орқали шукроналикни тарғиб этиш айнан шу ҳолат ни одамлар кўз ўнгида гавдалантириб туриш учун керакдир. Шукроналик юрт тинчлиги, омонлиги омилига бевосита боғлиқдир. Одамлар дуога қўл очганда даставвал «тинчлик, омонлик бўлсин» дейишлари бежиз эмас. Қўшработ тумани Қийқим қишлоғида яшаб ўтган Қурон ота исмли бир қадр-дон инсон (охиратлари обод бўлсин) ҳар бир даврада «давронлик-

омонликда» деган иборани алоҳида шукуҳ билан айтар эдилар. Дарҳақиқат, дориломон замон, фаровон турмуш, давру давроннинг пойдевори тинчлик, омонликдалиги, осойишта турмуш нечоғлик буюк қадрият эканлиги бугунги кунда айниқса рўй-рост кўринмоқда. Дунёнинг турли томонларида юз бераётган ола-тасир тўполонлар, жангу муҳорабалардан юртимизнинг фориғлиги аввало тангри-таолодан бўлса, иккинчидан донишманд юртбошимизнинг келажакни башорат қилувчи фазилатларидан, эл-юрт ташвишида ҳормай-толмай тинимсиз қилаётган саъй-ҳаракатларидандир. Бундан барчамиз шукронада бўлишимиз, розиликда ҳар куни дуо қилишимиз лозим. Шукроналик ҳалол меҳнат, эзгу мақсадлар, тўғри ҳаракатга ҳам боғлиқдир. Агар эътибор қилинса, улуғ аждодларимизнинг ҳар бири ҳалол меҳнати, ўз касби, ижодига садоқатни муқаддас билганлар, элга наф-фойда келтиришни ўйлаб яшаганлар. Баҳоуддин Нақшбанд ҳазратлари ўнлаб шогирдлар, етим- есирларни ҳалол меҳнатлари билан, кулолчилик касби орқали олинган насиба билан улғайтириб, қунт билан илм эгаллашга ўргатиб, тарбиялаб элга қўшган бўлсалар, Алишер Навоий бобомиз ўзларининг катта мулкларидан фақат озгина ризқларини олиб, қолган барча бойликларини эл-юртни тўйдириш, илм-маърифат масканларини қуриш, одамлар ҳаётини обод қилишга тўла-тўкис бағишлаганлар. Ҳудди шундай мисолларни Абу Райҳон Беруний, Ибн Сино, Нажмиддин Кубро, Хожа Аҳрор Валий ва бошқа ўнлаб улуғ сиймолар ҳаётида ҳам кўриш мумкин. Юртбошимиз «Юксак маънавият-енгилмас куч» номли китобларида ҳалол меҳнатнинг ролини алоҳида таъкидлаб, шундай деганлар: «Ўз пешона тери билан ҳалол турмуш кечирадиган инсон ҳаётидан мамнун ва рози бўлиб, қалби ва юраги осойишта, виждони пок, руҳий олами барқарор бўлиб, элнинг ҳурматини қозониб яшайди. Иккинчи томондан, бу дунёда енгил-елпи, ҳар хил нопок йўлларга берилиб, инсоний бурчини унутиб, мол- дунёга интилиб яшаган одам, энг ачинарлиси шуки, ҳаётининг сўнгида армон ва надоматларга ботиб ўз умрини тугатади».

Шукроналик инсоннинг ўз тақдиридан розилигига, омадлилигига ишонч билан яшашига ҳам боғлиқдир. Президентимиз И.А. Каримов талабалар билан қилган суҳбати пайтида шўролар даврида тақиқланган бир қатор хорижий файласуфлар ижодини ўрганишга даъват этиб, улар орасида инсоннинг табиатан омадли, бахтли бўлиб дунёга келишини назарий асослаган англиялик олим Р. Вейсман номини ҳам тилга олган эдилар. Р. Вейсман XXI аср АҚШ ва Европа мамлакатлари халқлари турмуши ва тафаккур тарзида мустаҳкам ўрнашаётган эгоизм, пессимизм, лоқайдлик ва умидсизликка қарши бунёдкор руҳ, ўзига ва келажакка ишонч, қатъият, ҳаётдан завқ олиш сингари фазилатларга эга бўлиш зарурлиги ғоясини илгари суради. Ана шу мақсадларга эришиш учун у ҳаётда ҳар бир одамнинг бахтли бўла олиш формуласини кенг кўламда эмпирик тарзда амалга оширилган социологик тадқиқотлар, ижтимоий экспериментлар воситасида исботлашга интилган. Р. Вейсман ҳаётга ишонч ва умид билан ёндашиш, шукур қилиб яшаш, позитив қараш ғояси орқали инсон умрини мазмунли қила олиш хусусидаги тажрибасини 400 кишидан иборат «ўта омадсиз» ва «жуда омадли» одамлар гуруҳи орасида амалга ошириб, жамоатчилик эътиборига тушган эди. У шу тариқа омадли одамларнинг муваффақияти кўпроқ тақдирдан нолиш ҳисобига эмас, балки доимо шукр қилиш, тақдирдан розилик эвазига келишини асослаб беради. Р. Вейсман 1995 йили ўз тажрибалари тўпламини «Омадлар омили» номи билан чоп этади ( The Luck Factor . « Century » нашриёти, 2003). Мазкур тажрибаларни давом эттирган Р. Вейсман омадсиз одамларни омадли инсонларга айлантириш борасида ҳам кенг қўламли фаолият олиб боради. Бу ишга 14 минг Англиялик ва 40 мингдан кўпроқ бошқа мамлакат вакиллари қамраб олинади. Натижа кутилганидан ҳам муваффақиятли чиқиб, тажриба бошида ўта омадсиз саналган одамларнинг 80 фоизидан ортиғи ҳаётда омадлари юришиб кетганлигини, ўзларини бахтли ҳис қилаётганликларини қайд этдилар.

Ричард Вейсман шукур қилиб яшаш одамларни бахтли ва омадли қилишининг беш асосий қоидасини илгари суради. Улар қуйидагилардир: - Ҳар тонгда соғ-омон уйғонганингиз, оилангиз, касбингиз, дўст-ёрларингиз борлигидан завқланинг. - Одамлар сизни алдамайди, деб билинг ва уларга ишонинг, зеро яқинларингизга чин дилдан самимий ишонсангиз улар сизга панд беришмайди. - Ҳамиша ўз инстинктларингизга, ички туйғуларингизга таяниб иш тутинг, зеро, туйғулар Сизни алдамайди. - Ҳамиша очиқкўнгил ва самимий бўлинг, янгиликлардан чўчиманг, пала- партишликлардан қочинг. - Ҳар куни бир неча дақиқа ҳаётингизнинг завқли ва бахтиёр дамларини эслаб роҳатланинг. - Ҳар бир учрашув, ҳаётий вазиятлар сиз учун омадли бўлишига ва ҳатто телефонда сўзлашиш олдидан ҳам омадингиз муқаррар равишда чопишига ишонинг. Таъкидлаш жоизки, олимнинг бундай қарашлари Ғарб дунёсини ичдан кемираётган чуқур маънавий таназзулнинг муқаррарлигини таъкидловчи (Тоффлер, Бзежинский) тенденциялардан тубдан фарқланади. Вейсман, Сартр, Майер ва бошқа бир қатор олимлар Ғарб дунёсини давлат ва жамият кучи билан мавжуд таназзул жараёнларидан чиқариш амримаҳол эканлигини чуқур англайдилар. Ягона илинж йўли эса шахснинг ўз-ўзига бўлган муносабатини ислоҳ этиш, одамларни ўзлари яшаётган маънавий таназзул ва ҳалокат муҳитидан мустақил равишда чиқишга даъват этиш деб биладилар. Бундай ҳол, табиийки, инсон тарбияси масаласи нечоғли долзарб ва умуминсоний ижтимоий муаммо эканлигини, Ғарб мамлакатларида шахе қизиқишлари ва маънавий эҳтиёжларининг умуминсоний ахлоқ тамойиллари доирасида бошқарилмаслиги мудҳиш оқибатларга олиб келишини намойиш этади. Демак, жамиятдаги шукроналик даражаси тарбия тизимига, маънавий

ҳаёт маромини сақлаш ахлоқий тамойиллар барқарорлигига, ахлоқий бирдамлик эса турмуш тарзи яхлит-лигига кўп жиҳатларга кўра боғлиқдир. Инсоннинг онглилик даражаси эса маънавий-ахлоқий яхлитлик омилини мустаҳкамлаш имконини яратади. Ана шу жараёнда ҳар бир инсоннинг ўзи яшаётган барқарор турмуш тараидан қониқиш ҳолатини таркиб топтириш, ҳаётга қизиқиш, ундан завқ ва сурур туйиш фазилатларини кучайтириш катта аҳамиятга эгадир. Шундай экан, умрнинг тезкор ва муваққат эканлигини чуқур ҳис этиб яшаш, уни эҳтиётлаш, аяш, қаноат ва шукр, розилик ва мамнунлик, юрт, ватан ва халқимизнинг буюк истиқболига комил ишонч, бунёдкорона ишларимизга дахлдорликни амалий саъй-ҳаракатлар билан мустаҳкамлашга шошилишни ҳар бир юртдошимизнинг ҳаётий маслагига айлантириш зарур. Миллий истиқлолга эришганимиз, халқимизнинг асрий орзулари ушалгани, озод ва обод жамиятда 20 йил мобайнида тинч ва осуда яшаётганимиз, маънавий меросимизнингтикланаётганлиги, ватани-мизнинг кундан кунга чирой очиб бораётганлиги, турмушимиз фаровонлашаётганлиги жамиятимизнинг ҳар бир аъзоси учун чексиз- чегарасиз шукроналик манбаидир. Шукроналик туйғуси аҳоли турли табақаларига кирувчи ёши, жинси, миллати, мулкий даражаларидан қатъи назар барча фуқаролар учун энг муҳим фазилат сифатида шакллантирилиши бугунги дориломон давр учун ўта долзарб тарбиявий вазифа ҳамдир. Зеро, ўзгараётган давр ва дунё янги қадриятлар ижодкорлари, миннатдор миллат, эртанги кундан умидвор бўлган бунёдкор авлод атрофида айланади.

O'xshashlar

Шахс ва миллат. Ватан туйғуси ва фуқаролик масъулияти

Маънавият ва миллий менталитет

Ижтимоий шериклик имкониятлари

Кеча ва бугун қиесии таҳлил

Фаол эътиқодли шахс фазилатлари