Исломдаги оқимлар - Manaviyat asoslari - Referatlar

Исломдаги оқимлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121.5 KB

Ko'chirib olish

Исломдаги оқимлар Режа:  Хаворижлар.  Хаворижнинг келиб чиқиши.  Хавориж оқимлари.  Ибодийа.  Шиалик.  Азрақийлар .  Суфрия.  Исноъашарийа.  Жаъфарийа .  Исноъашарийа манбалари  Қарматийлар .  Фотимийа (Убайдийа).  Оғахонийлар .  Нусайрийа (Алавийа) .  Друзлар.

Хаворижлар. Усмон ибн Аффон (644-656) даврига келиб ислом жамоаси ( умма ) ичида фитналар пайдо бўлди. Усмонга уюштирилган суиқасд (656 й.) ҳам ана шу сиёсий курашларнинг натижаси эди. Халифа ўлдирилгач, унинг ўрнига ўз тарафдорлари томонидан Али ибн Аби Толиб (656-661) сайланди. Ана шу даврдан умма -давлат ичида биринчи фуқаролар уруши бошланади (656-660). Талҳа ибн Убайдуллоҳ, аз-Зубайр ибн ал-Авомм ва Муъовия ибн Аби Суфйон каби гуруҳ раҳбарлари Алига қарши чиқиб, бу ҳолатни шундай талқин қилдилар: «Али қўзғолончиларга қарши курашда Усмонга ёрдам бермади, қодир бўла туриб одамларни бу ишдан қайтармади, бундан ташқари у халифалик мансабига кўтарилганидан кейин Ибн Аффоннинг қасосини олмади, балки у Усмонни қатл этилишидан манфаатдор бўлди». Бу уч саҳобанинг бу фикрга келишларига ҳар бири халифаликка Алидан кўра ўзини лойиқроқ деб ҳисоблаши туртки бўлди. Улар ўз даъволари ҳақ эканлигини турли йўллар билан исботлардилар: Талҳа ва аз-Зубайр «Умар (634-644) вафотидан олдин халифа сайлаш хусусида кенгашга ( шўро ) чақирилган олти кишидан биримиз», дейишса, Муъовия эса Усмонга яқин қариндош (уларнинг иккиси ҳам Қурайш қабиласининг Умаййа уруғидан эдилар) ва унинг қасосини олишга лойиқ эканлигини рўкач қилди. Талҳа ва аз-Зубайр «ал-Жамал» (« Туя ») жангида ҳалок бўлдилар. Шундан сўнг Али ўрнига халифаликка даъвогарлардан биргина Муъовия ибн Аби Суфйон (660-680) қолди. 657 йили Сурияда Муъовия ва Али ўртасида бўлиб ўтган Сиффин жанги Али тарафдорларининг икки гуруҳга ажралиб чиқишига сабаб бўлди. Бу жангда Али ибн Аби Толиб қарши томон (Умавийлар, 660-749) билан ўзаро битим тузиб, урушни тўхтатишга рози бўлди. Алининг тутган бундай муросасозлик сиёсатидан унинг қўшини орасидаги бир гуруҳ кишилар норози бўлиб, ажралиб чиқдилар. Алига итоат этишдан бош тортганлар «хавориж» деб, Муъовияга қўшилмай Али атрофига тўпланганлар, кейинчалик, «шиа» деб номлана бошланди. Бу гуруҳлар

кейинчалик исломдаги икки катта оқимига асос солдилар. Ўз навбатида ҳар бир тоифанинг ўзига хос диний-сиёсий нуқтаи назарлари, таълимот ва амалиётлари шакллана бошлади. Хаворижнинг келиб чиқиши. Али билан Муъовия ўртасидаги тузилган битимдан Куфа яқинида турган 12 минг кишидан иборат қўшиннинг бир қисми норози бўлди. Улар « ҳукм чиқариш фақат Аллоҳнинг қўлидадир » , деган шиор билан қўшинни тарк этиб, Куфа яқинидаги Ҳарура қишлоғига кетдилар. Бу фирқанинг Куфадаги « хypyж » (бўйсинмаслик) воқеаси уларнинг «Хавориж» (қарши чиқувчилар) номини олишларига сабаб бўлди. Бу воқеа Ҳарура қишлоғида юз берганлиги боис аввалига уларни «ҳарурийлар» деб ҳам атаганлар. Улар ўзларини «Шурот» ( « Жонларини Аллоҳ йўлида тиккан кишилар » ) деб номлаганлар. Яна уларнинг «Муҳаккима» («ҳукм Аллоҳнинг қўлида» дегувчилар) деган номлари ҳам бўлган. Хаворижлар ўзларига Абдуллоҳ ибн Ваҳб ар-Росибийни амир этиб сайлаб, Али ва Муъовияни йўқ қилиш пайига тушдилар. Халифа Алини 660 йилда хорижий Абдурраҳмон ибн Мулжам ўлдиргач, хаворижлар икки фирқага бўлиниб, бири Ироқда қолди, иккинчиси Арабистон ярим оролига кетди. Умавийлар даврида хаворижларга қарши кескин кураш олиб борилди. Чунки улар Умавийлар давлатига катта хавф солардилар. Бу даврда Хаворижлар кучайиб, Кирмон, Форс, Ямома, Ҳадрамавт, Тоиф ва Яман каби шаҳар ва ўлкаларни эгалладилар. Ҳокимият Умавийлардан Аббосийлар сулоласи (749-1258) қўлига ўтганидан кейин ҳам бу тоифа бир муддат ўз кучини йўқотмади. Бироқ Аббосийлар узоқ вақт уларга қарши узлуксиз олиб борган курашларидан сўнггина хаворижлар инқирозга юз тутди. Хаворижлар таълимотлари асоси қуйидагилардан иборат: - улар гуноҳкорни «кофир» деб эълон қилдилар. Шунга кўра халифа Усмонни Абу Бакр ва Умар йўлидан юрмагани учун кофир дейишади. Али,

Муъовия, Абу Мусо ал-Ашъарий, Амр ибн ал-Ослар мухолиф гуруҳларда қатнашганлари учун улар наздида кофирлар; - «золим» подшоҳга қўлда қилич билан қарши чиқишни диний вазифа ( вожиб ) деб биладилар. Ўз эътиқодини яшириш принципини ( тақийа ) рад этадилар. Ўзлари ҳарбий жиҳатдан заиф бўлсалар ҳам, қудратли «золим» подшоҳга қарши чиқиш вожиб бўлаверади, деб ҳисобладилар; - халифаликка ҳар қандай одам, Қурайш қабиласидан ёки араб бўлишлигидан қатъи назар мусулмонлар томонидан сайланиши мумкин. Халифалик, шиалар айтганидек, маълум жамоат (сулола) ичида чекланмаган; - намоз, рўза, закот ва бошқа амалларни имоннинг бир бўлаги, деб ҳисоблайдилар. Киши то барча амалларни бажармагунча, дили билан тасдиқлаб, тили билан айтиши мусулмон деб тан олиниши учун кифоя эмас. Хавориж оқимлари. VII аср иккинчи ярмида хаворижлар орасида йигирмага яқин турли гуруҳлар пайдо б ў лди. Улар ичида энг йириклари – ибодийлар, азориқалар ҳамда суфрийлар бўлиб, улар ўз йўлбошчилари номи билан шундай аталганлар. Ибодийа. Ибодийа бошқа хавориж гуруҳлари орасида энг мўътадили ҳисобланиб, бизнинг давримизгача сақланиб қолган ягона хавориж фирқасидир. Бу мазҳабнинг асосчиси умавий халифа Абдулмалик ибн Марвон (685-705) даврида вафот этган Абдуллоҳ ибн Ибод (ёки Абод)дир. Мазкур мазҳабнинг таълимоти мўътадил бўлиб, у қолган мусулмонлар билан қиз олиб-қиз беришдан, улар билан мерос улашишдан қайтармайди. Шунингдек, уларнинг таълимоти ҳужжат ва исбот келтириб эълон қилгандан сўнггина бошқа мусулмонларга қарши уруш очишга ижозат беради. Бунинг акси ўлароқ бошқа хаворижлар эса ўзларидан бошқа оқимдаги мусулмонлардан уйланишни, улар сўйган ҳайвон гўштини ейишни, улар билан ўзаро мерос улашишни ман этиб, эълонсиз уларга қарши уруш очишни жоиз деб билишади. Гуноҳи кабира (катта гуноҳ) қилган одамни кофир деб, товон ( жизйа ) тўлаб юрган бошқа дин вакилларини ( аҳл аз-зимм а) ўлдиришни ва мол-мулкини тортиб олишни мумкин деб билишади.

Ал-Ибодия фиқҳий мазҳаби аҳл ас-сунна мазҳаби билан кўплаб амалий диний масалаларда ( фуруъ ) ўзаро келишади. Бу мазҳабнинг таълимоти кўплаб қўлёзма ва босма китобларда жамланган. Энг муҳим чоп этилган китоби Муҳаммад ибн Йусуф ибн Утфоишнинг ўн жилдда чоп этилган «Шарҳ ан-нил» асаридир. Мазкур мазҳаб вакиллари Марокаш, Умонда истиқомат қилишади. Азрақийлар . Азрақийлар ( Азориқа) гуруҳининг асосчиси Нофиъ ибн ал- Азрақдир (в. 685 й.). Хавориж гуруҳлари орасида энг муросасиз ва бешафқат саналган бу жамоа ҳозирги кунгача етиб келмаган. Азориқа таълимотига хос бўлган жиҳатлар қуйидалар: - Халифа Алини « кофир » деб ҳисоблаганлар; - гуноҳи кабира қилган мусулмонларни кофир деб эълон қилганлар; - азориқалардан бўлмаган мусулмонлар, уларнинг қариялари, аёл ва болалари қонини тўкишни ( истирода ) ҳалол деб ҳисоблаганлар; - ҳайз кўрган аёлларга ҳам намоз ўқиш ва рўза тутишни фарз деб ҳисоблаганлар; - майда ўғрилик учун ҳам қўлни бутунлай елкадан кесиб ташлашни буюрганлар. Суфрия. Суфрия ҳам хаворижларнинг бир гуруҳи бўлиб, Зийод ибн ал- Асфар деган киши номидан шундай деб аталдилар. Суфрийлар таълимоти ўзининг нисбатан мўътадиллиги билан ажралиб туради. Бу гуруҳнинг ажралиб чиқишига хаворижлар орасида кўтарилган имон масаласидаги тортишувлар сабаб бўлган. Улар азориқадан фарқли ўлароқ қўзғолонларда қатнашмаган ўз диндошларини кофирга чиқармаганлар. Рақибларнинг қария, аёл ва болаларини ўлдиришдан қайтарганлар. Онгли равишда тақийага – ўз имонини амалда эмас, фақат оғзаки равишда яширишга йўл берганлар. Бу фирқа VIII асргача ўз фаолиятини давом эттирганлиги ҳақида маълумотлар бор.

Шиалик. Шиалик исломдаги уч йирик оқимдан бири бўлиб, ҳокимият масаласида ислом жамоасида пайдо бўлган ихтилоф натижасида вужудга келган. Шиа сўзининг тўлиқ шакли « аш-ши‘а » («тарафдорлар, гуруҳ, партия»), аниқроғи « Ши‘ат Али » («Али тарафдорлари партияси») бўлиб, бу ном халифа Али (656-661) ва унинг авлодларига эргашганларга нисбатан берилган. Шиаликда имомат масаласи асосий диний рукнлардан ҳисобланади. Имомат жамият манфаатларидан эмас, балки дин рукнларидан келиб чиқади, деб эътиқод қилинади. Уларнинг таълимотига кўра, раҳбар жамоа томонидан сайланмай, балки у мерос сифатида ўтади. Мазкур таълимотга биноан, Муҳаммад пайғамбар Алини халифа этиб тайинлаган, ундан кейин эса халифалик унинг авлодларида қонуний мерос сифатида васият йўли билан узатилади. Имомлик (халифалик) пайғамбарлик каби илоҳий мансаб ҳисобланиб, Аллоҳ бандалари орасидан пайғамбарларини танлаб, уларни гуноҳлардан сақлагани ва уларга илми ладун (Аллоҳ ҳузуридан берилган илм) бергани каби халифаларни ҳам шундай танлайди, дейилади. Абу Бакр, Умар ва Усмонлар эса, бу ҳуқуқни Алидан зўрлик билан тортиб олишган. Алининг халифалиги Пайғамбар вафотининг биринчи кунидан бошланган, деб ҳисоблайдилар. Аш-Шаҳрастоний (в. 1153 й. ) ибораси билан айтганда: «Шиаларнинг эътиқодига кўра, Алининг имомлиги ва халифалигига ошкора ва махфий далиллар келган ҳамда ундан кейинги имомлик унинг авлодларидан ташқарига чиқмайди, агарда чиқса ҳам, бу уларга зулм қилиш йўли билан оширилиши мумкин». Шиалар айнан имомат масаласида ўзаро бир неча фирқаларга бўлиниб кетганлар. Зайдийа. Зайдийа фирқасининг асосчиси Зайд ибн Али Зайн ал-обидин (698-740) Мадинада туғилган. Имом Зайд отаси қўлида таҳсил олади. Отасининг вафотидан сўнг диний илмларни акаси Муҳаммад Боқирдан

ўрганади. Шунингдек, ўз тенгқурларидан бўлган Жаъфар ас-Содиқдан ҳадис ва фиқҳ илмларини ўрганди. Зайд ибн Али илм йўлида Басрага бориб, муътазила, қадарийа, жаҳмийа ва бошқа турли фирқалар ақидалари асосларини ўрганди. У вақтда Басра ва Куфада мазкур фирқалар каби христиан ва форс фалсафасидан таъсирланган оқимлар кўп эди. Бу ерда Восил ибн Ато (муътазила калом мактаби асосчиси)дан ақида илмини мукаммал эгаллагач, ўзи учун муътазилийлар йўлини танлади. Кейинчалик Зайд ибн Али имомат масаласида ўрта йўлни танлади. Унинг фикрига кўра, имомлик бир шахс томонидан тайин қилинмайди ва у ўз авлодларига имомликни васият ҳам қилмайди, балки Фотиманинг зурриётидан бўлган шижоатли, мужтаҳид, ҳақиқатни баралла айтувчи киши сайланади. Зайдийлар эътиқодига кўра: - бир вақтнинг ўзида икки ўлкада икки имомга байъат қилиш жоиз; - имомлар бегуноҳ эмас, тақийа (шароит оғирлашган пайтда эътиқодни сир тутиш) ножоиз; - саҳобалар ҳақида нолойиқ сўзларни айтиш мумкин эмас; - Абу Бакр, Умар ва Усмонлар ҳам халифаликка лойиқ бўлганлар. Мазкур эътиқод пайдо бўлишида Зайд ибн Алининг тутган сиёсий мавқеи сабаб бўлган. У Умавийларга қарши уруш очди ва Куфада халифа этиб сайланди. Унинг фикрича, халифалик фақат маълум кишиларгагина (масалан, Имом Муҳаммад ал-Боқир) эмас, балки Фотиманинг икки ўғли ал- Ҳасан ва ал-Ҳусайн авлодларидан бўлган ҳар бир олим, тақводор, шижоатли, урушга қодир, подшоҳга қарши чиқа оладиган кишига ўтиши ҳамда у халифа сайланиши ҳам мумкин. Имом Зайд ибн Алининг «ал-Мажмуъ» номли китобида баён этган фикрлари зайдийа фиқҳининг асосини ташкил қилади. У ҳам бошқа мазҳаб фақиҳлари каби биринчи ўринда Қуръонни, кейин эса сунна, ижмоъ, қиёс, истиҳсон, сўнгра эса ақлни шариат асосларидан деб ҳисоблайди. Зайдийа фиқҳининг ўзига хос томонлари қуйидагилар:

– Аҳл ал-китоб (самовий китобга эга бўлган бошқа дин вакиллари: яҳудийлар, христианлар, собилар) томонидан сўйилган ҳайвон гўштини ейиш, лекин улар билан қуда-андачилик қилиш ҳаром; – маҳси (оёқ кийим)га масҳ тортиш жоиз эмас. Зайдийа мазҳабига мансуб асосий манбалар – Зайд ибн Алининг «ал- Мажмуъ» асари ва унга шарҳ сифатида ёзилган Шарафаддин ал-Ҳусайн ибн Аҳмаднинг «ар-Равд ан-нодир» китоби ҳисобланади. Зайдийлар Шимолий Африкада Идрисийлар (789-926), Табаристонда Зайдийлар (863-928), Яман (901-1962) давлатларига асос солганлар. Зайдийа фирқаси вакиллари ҳозирги кунда Яман Араб Республикаси, Саудия Арабистонида, Покистонда яшайдилар. Бу фирқа бир неча майда фирқачаларга бўлинган. Улар орасидан жорудийа, сулаймонийа, бутрийа (солиҳийа), қосимийа, носирийа, ҳодувийаларни зикр этиш мумкин. Исноъашарийа. Ушбу фирқа эътиқодича, 12 имомлик (исноъашарийа) Али ибн Аби Толибдан бошланади, сўнг унинг Фотимадан бўлган ўғиллари ал-Ҳасан ва ал-Ҳусайнга ўтади ва ниҳоят 12-имом Муҳаммад ал-Маҳдийга бориб тугайди. Шунинг учун бу фирқа исноъашарийлар – «ўн икки имомни эътироф қилувчилар» деб номланган. Исноъашарийларнинг эътиқод қилишича, ўн иккинчи имом Муҳаммад ал- Маҳдий ҳали ўлмаган, балки у 873-74 санада ғойиб бўлган ва охир замонда пайдо бўлиб, зулм ва фасодга тўлган ер юзини тинчлик ва адолатга тўлдиради. Улар имомларни хато ва гуноҳдан маъсум (пок) деб ҳисоблайдилар. Бунга сабаб, уларнинг фикрича, имомларга илоҳий илҳом келади ёки Пайғамбар ўз замонида баён этишларига ҳожат бўлмаган аҳкомлар илмини уларга қолдирганлар. Шу боис улар имомга имон келтиришни мусулмонлик шартларидан бири деб ҳисоблайдилар. Улар имомга шундай тавсиф берадилар: «Имом хатодан, адашишдан йироқ бўлган, тўғри йўлдаги, тақволи ва Аллоҳ қўллаган маъсум кишидир. Аллоҳ ва бандаларининг ўртасида ҳужжат бўлиши учун Аллоҳ уларга шу хусусиятларни берди».

Исноъашарийлар имомларнинг мақомлари хусусида турли фикрлар билдирганлар. Баъзилар Алини Пайғамбардан афзал деб эътиқод қиладилар ҳамда Али ва унинг ўн бир авлоди инсонларга ризқ бериб туради. Улар Пайғамбардан кейинги Аллоҳнинг ҳужжатларидирлар. Уларнинг буйруқлари Пайғамбарнинг буйруғи, наҳй (таъқиқ)лари Пайғамбарнинг наҳйиси, уларга итоат қилиш – Пайғамбарга итоат қилиш, уларга бўйсунмаслик – Пайғамбарга исён қилиш, деган фикрларни билдирадилар. Уларнинг жасадлари нуронийликлари сабабидан қабрларда чиримайди ёки баъзиларининг эътиқодига кўра осмонга кўтарилади. Улар фиқҳ қоидаларини Қуръонга, ўз олимларидан нақл қилинган кўрсатмаларга асосан тузадилар. Суннийликда фатво (диний ҳукм) чиқариш учун қўлланиладиган ижмоъ масаласида фақатгина Аҳл ал-Байт (Али авлодлари) ижмоъини қабул қиладилар ва бошқаларини рад этадилар. Исноъашарийа фирқаси исломдаги бошқа мазҳаблардан нафақат эътиқод масалаларида, балки ибодат масалаларида ҳам фарқланади. Бунга бир неча мисол келтириб ўтиш мумкин: – Қуръони каримнинг зоҳири (ташқи томони) ва ботини (ички томони) бор бўлиб, инсонлар фақат зоҳиринигина биладилар, ботинини эса, имомлардан бошқа ҳеч ким билмайди; – мутъа никоҳи (вақтинча никоҳ) – қонуний; – талоқ икки гувоҳ олдидагина қабул бўлади; – оҳод хабарлар (фақат бир кишидангина нақл қилинган ҳадислар) қабул қилинмайди; – қайтиш ҳақ (Аллоҳ ўлганларнинг баъзиларини аввалги суратда дунёга қайтаради, бунинг учун имон даражаси ўта кучли ёки ўта бузғунчи инсон бўлиши керак); – тақийа – ҳалол. Исноъашарийа манбалари . Бу фирқанинг таълимотини асослаб берувчи кўплаб китоблар мавжуд. Мисол тариқасида Жаъфар ибн Ҳасан ал- Ҳалабийнинг «Шаро’иъ ал-ислом», Муҳаммад ибн Ҳасан ан-Наждийнинг

«Жавоҳир ал-калом», Муҳаммад ибн Йусуфнинг «Тазкират ал-фуқаҳо’» ва бошқаларни келтириш мумкин. Исноъашарийа имомлари қуйидагилар: 1. Али ибн Аби Толиб (ал-Муртазо); 2. ал-Ҳасан ибн Али (ал-Мужтабо); 3. ал-Ҳусайн ибн Али (аш-Шаҳид); 4. Али Зайн ал-обидин ибн ал-Ҳусайн (ас-Сажжод); 5. Муҳаммад ибн Али (ал-Боқир); 6. Жаъфар ибн Муҳаммад (ас-Содиқ); 7. Мусо ал-Козим ибн Жаъфар ас-Содиқ (ал-Козим); 8. Али ибн Мусо (ар-Ризо); 9. Муҳаммад ал-Жавод ибн Али (ат-Тақий); 10. Али ал-Ҳоди ибн Муҳаммад ал-Жавод (ан-Нақий); 11. ал-Ҳасан ал-Аскарий ибн Али ал-Ҳоди (аз-Закий); 12. Муҳаммад ал-Маҳдий ибн ал-Ҳасан ал-Аскарий (ал-Ҳужжат ал-Қо’им ал-Мунтазир). Бу фирқанинг марказлашган жойи Эрондир. Ундан ташқари Озарбайжон, Сурия, Ливан, Фаластин, Ҳиндистон ва Покистонда «Исноъашарийа» оқими вакилларини учратиш мумкин. Жаъфарийа . Шиаликнинг иснаъашарийа фирқасидаги имомлардан бири бўлган Абу Абдуллоҳ Жаъфар ас-Содиқ 699 йил Мадинада туғилди. У Имом Муҳаммад ал-Боқирнинг ўғли бўлиб, ота тарафидан насаби Али ибн Аби Толибга борса, она тарафидан насаби Абу Бакр ас-Сиддиққа боради. Ёшлигида Жаъфар бобоси Зайн ал-Обидин қўлида тарбия топиб, ундан илм олди. Бобоси вафот этгач, отасининг қўлида илм олиб, кейинчалик замонасининг кучли олимларидан бирига айланди. Отаси 732 йил вафот этгач, уларнинг хонадони гўё Мадина дорилфунунларидан бирига айланди. Куфа, Басра ва Ҳижоздан кўпгина олимлар келиб, ундан илм олганлар. Абу Абдуллоҳ диний ва дунёвий илмларни эгаллаган олимлардан эди. У исломда

биринчилардан бўлиб фалсафа йўналишига асос солган. Бундан ташқари фиқҳ, ҳадис, калом илмларида ҳам пешқадамлардан бўлган. Жаъфарийа мазҳабининг ўзига хос томони шундаки, уларда қиёс билан фатво чиқариш усули тан олинмайди, ҳадислардан фақат Пайғамбар хонадонидан бўлган Аҳл ал-Байт ривоят қилганларигина қабул қилинади. Бундан ташқари уларда мутъа ва тақийа ҳалол деб ҳисобланади. Исмоилийа . Исмоилийа фирқаси – исломдаги шиа оқимининг асосий шаҳобчаларидан бири бўлиб, ислом тарихида жуда муҳим ўрин тутади. Ушбу фирқа вакиллари турли мамлакатларда ботинийа, сабъийа, қарматийа, таълимийа, мулҳидийа ва ҳ.к. номлар билан аталганлар. Исмоилийанинг пайдо бўлиши VIII асрда шиалар орасидаги ўзаро бўлинишдан бошланди. Шиаларнинг кейинчалик «имомийлар» деб аталган бир гуруҳи Жаъфар ас-Содиқнинг кичик ўғли Мусо ал-Козимни еттинчи имом деб тан олдилар. Чунки Имом Жаъфар катта ўғли Исмоилни ворисликдан маҳрум этиб, имомликни кичик ўғлига васият қилган эди. Аммо, шунга қарамай, бошқа бир гуруҳ Жаъфар ас-Содиқнинг катта ўғли Исмоилни имомликнинг меросхўри сифатида тан олдилар. Исмоил отаси тириклигида вафот этганлиги сабабли кейинчалик унинг ўғли Муҳаммад ибн Исмоилни еттинчи имом сифатида қабул қилдилар. Имомийа шиаларидан фарқли равишда имоматнинг давомчиси Исмоилдир деб даъво қилувчи ушбу фирқа ўзларини «исмоилийлар» деб атадилар. Манбаларда муборакийлар ва хаттобийлар Исмоилийанинг ғоявий асосчилари сифатида кўрсатилади. Бироқ кейинги Исмоилийа муаллифлари хаттобийларни танқид қилиб, уларнинг мазкур йўналишга ҳеч қандай алоқаси йўқ деб таъкидлайдилар. Муҳаммад ибн Исмоилнинг ўлимидан сўнг улар орасида бўлиниш юзага келди. Улардан бир гуруҳлари еттинчи имом деб Муҳаммадни тан олдилар. Шунинг учун улар сабъийа (еттинчилар) деб аталдилар. Фотимийа (Убайдийа). Имом Убайдуллоҳ ал-Маҳдий Аббосийлар ва қарматийлардан қочиб, ўз сафдошлари билан Мағрибда жойлашади ва 909

йилда Фотимийлар давлатига асос солади. Шу тариқа Исмоилийлар имомлари яширин даврдан ошкора даврга ўтади. Фотимийлар давлати ўз таълимотини ёйиш мақсадида Шарққа тарғиботчилар юбора бошлади. Фотимий аскарлари Жавҳар ас-Сиқиллий бошчилигида Мисрни қўлга олиб, сўнгра ал-Қоҳира шаҳрини ўзларига пойтахт қилдилар. Илмий марказ сифатида ал-Азҳарни қурдилар. Кейинчалик, ал-Мустансир би-л-лоҳ (1036- 1094) ўзидан сўнг имомлик ўғли Низорга ўтишини таъкидлайди, лекин унинг вазири Афзал ибн Бадр ал-Жамолий ал-Мустансирнинг вафотидан фойдаланиб, унинг кичик ўғли ал-Мустаълийни имом деб эълон қилади. Аммо Исмоилийа фирқаси даъватчиларининг кўп қисми ал-Мустаълийга байъат қилишдан бош тортиб, Низор ва унинг ўғилларини имомликка ҳақли деб ҳисоблашган. Демак, исмоилийа шиалари шундан сўнг иккита: Мустаълийа (ғарбий исмоилийлар) ва Низорийа (шарқий исмоилийлар)га ажралди. Қарматийлар . Исмоилийларнинг даъватчилари Яманда муваффақият қозонгач, Баҳрайнда қарматийлар ҳаракати билан танилган янги фирқа вужудга келди. Бу фирқанинг асосчиси куфалик Ҳамдон Қарматдир. Исмолийа арбобларидан Ҳусайн ал-Аҳвозий вафот қилгач, Ҳамдон бошқарувни ўз қўлига олди. У ўз сиёсатини тарғибот қилишда фаол иш олиб борди, натижада унинг тарафдорлари аста-секин кўпайди. У Куфа ташқарисида жойлашган «Дор ал-ҳижра» деб номланган марказни ўзи учун қароргоҳ қилиб, у ерда даъватчилар тайёрлади. Шунингдек, у камбағал ва бева-бечораларга ёрдам бериш мақсадида сафдошларидан мол ва турли солиқларни йиғар эди. Қарматийларнинг сиёсий-ғоявий ҳаракати Куфа атрофида бошланиб, IX аср охирларига келиб давлатга таҳдид солувчи ва кишилар қалбига қўрқув тарқатувчи ҳаракатга айланди. Кейинчалик улар Басра, Куфа ва Шомнинг баъзи ноҳияларига ҳужум қилишди, сўнгра Яман ва Баҳрайн ҳудудларига ёйилдилар. Натижада улар Баҳрайнда Абу Саъид ал-Жаннобий бошчилигида кучли давлатга асос солдилар. Қарматийлар ўша даврда Аббосийлар билан

бир қанча жанглар ўтказиб, зафар ҳам қозонишди. Ҳаж мавсумларида ҳам карвонларга ҳужум қилиб, босқинчилик ва талон-тарожлик билан шуғулланганлар. Чунки қарматийларнинг ботиний таълимотига кўра, кўп амаллар, жумладан, ҳаж, «Қора тошга» сиғиниш нотўғри эди. Улар фаолиятининг кучайган даври 929 йил ҳисобланади. Шу йили улар Абу Тоҳир Сулаймон бошчилигида Маккага кириб, ҳожиларни ўлдириб, жасадларини Замзам қудуғига ташладилар ҳамда Каъбани бузиб, «ал-Ҳажар ал-асвад» (Қора тош)ни ўз пойтахтлари Баҳрайнга олиб кетдилар. Ибн Касир ўзининг «ал-Бидойа ва-н-ниҳойа» асарида зикр қилишича, «ал-Ҳажар ал- асвад» қарматийлар қўлида 22 йилдан ортиқ қолиб, 951 йилда Маккага қайтарилган. Қарматийлар фаолияти узоқ муддат давом этиб, 1077 йилларга келиб, заифлашган. IX асрнинг 2-ярмида исмоилийанинг бу йўналиши қарматийа деб номлана бошлади. Бошқа гуруҳ эса, Муҳаммад ибн Исмоилнинг авлодларини имомлар сифатида тан олишда давом этдилар. Бу имомлар Сурия, Хуросон ва бошқа ерларда жуда фаол даъватчилик ҳаракатини амалга оширдилар. Шимолий Африкада «фотимийлар» ҳокимият тепасига келгунига қадар исмоилийа ҳаракати тарихида «ас-сатр» (яширинлик, махфийлик) даврини бошдан кечирди. X аср бошларидан бошлаб бу гуруҳ «фотимий-исмоилийлари» деб атала бошлади. Яширин имом нинг номи ва қайтиш жойи қаттиқ сир сақланганлиги учун узоқ вақт қарматийлар ва исмоилийлар орасида катта фарқ бўлмади. Баъзи тадқиқотчилар фотимийларгача бўлган даврни исмоилийа ҳаракатининг қарматийлик босқичи деб ҳисоблайдилар. IX аср охирига келиб, исмоилийа ўз даъватчиларининг ҳаракатлари билан Жанубий Ироқ, Хуросон, Хузистон, Баҳрайн, Яман, Сурия, Миср, Мағрибда ўзининг кўп тарафдорларини орттирди. Ўзларини имом Исмоилнинг авлодлари деб ҳисоблаган фотимийлар ҳаракатига асос солиниши фотимий- исмоилийлар билан қарматийлар орасида қатъий бўлинишга олиб келди. X асрнинг охирига келиб Мағриб, Миср, Сурия, Фаластин, Ҳижоз фотимийлар

ҳокимияти остига ўтди. Уларнинг махфий ташкилотлари халифаликнинг шарқида, хусусан, Ироқи Ажам (Эрон)да кенг тарқалди. Исмоилийлар ўз таълимотларини ёйишда пухта ишланган махфий марказлашган ташкилот туздилар. Муҳим, тезкор ахборотларни алмашишда хат ташувчи каптарлардан фойдаланишган. Тарғибот ишларида улар иш олиб бораётган жой ва вақт эътиборга олинган. Тарғибот бошлиғи имом ҳисобланган. Исмоилийа даъватчиларининг вазифаси омма олдида олимлар ва фақиҳлар билан тортишиб, ўз таълимотини тарқатиш бўлган. Янги даъватчиларни танлашга исмоилийа раҳбарлари алоҳида эътибор берганлар. Исмоилийа мафкураси шаклланишининг илк давридаёқ унинг икки қирраси – «ташқи», экзотерик ( аз-зоҳир ) ва «ички», эзотерик ( ал-ботин ) намоён бўлди. Аз-зоҳир жиҳати жамоанинг оддий аъзоларига ҳам тегишли бўлиб, ал-ботин жиҳати эса фақатгина «хос» кишиларга тегишли бўлган. Улар Исмоилийа тузумининг юқори поғоналарини эгаллаган кишилар эди. Ташқи таълимот ўз ичига барча урф-одат ва жамоанинг оддий аъзоларига мажбурий бўлган шариатнинг ҳуқуқий қонунларини олган эди. Исмоилийа таълимотининг бу жиҳати имомийлар таълимотидан жуда кам фарқ қилади. Исмоилийанинг «ички» эзотерик ақидаси икки қисмдан иборат: 1. Таъвил ал-Қуръон – Қуръон ва шариатни аллегорик тарзда шарҳлаш. 2. ал-Ҳақоиқ – «махфий», «олий» ҳақиқатларни тафсир қилишга асосланган фалсафий ва илоҳий билимлар тизими. У «неоплатонизм» идеалистик фалсафаси (хусусан, монотеистик-яккахудолик ғоялариларининг бирлашуви, реал дунё воқелигининг кўп қирралиги), Аристотель рационалистик фалсафаси, христиан гностицизми, мистикаси элементлари ва бошқаларини ўзлаштирди. Исмоилийа диний-фалсафий тизимининг асосий элементлари – космогоник ва даврийлик теориялари. Исмоилия ақидаси ўз ичига диний мажбуриятлар ( фароид ад-дин ) билан боғлиқ бўлган амалий илоҳиёт ( ал-ибода ), дин арконлари ( аркон ад-дин ) ва

назарий илоҳиёт–«сирли илм» ( илм ал-ботин ), Қуръонни аллегорик шарҳлаш ( ат-таъвил )ни олади. Бунда Исмоилийа илоҳиётчилари «ташқи» ва «ички» жиҳатларнинг бир- бири билан мустаҳкам боғлиқ эканлигини таъкидлайдилар. Исмоилийларнинг диний-сиёсий ақидасининг асоси имомат – Али ибн Аби Толиб авлодларидан бегуноҳ имомнинг мавжудлиги. Исмоилийларда дин асослари еттита бўлиб, улардан асосийси имомга итоат этишдир. Қолган олтитаси таҳорат, намоз, закот, рўза, ҳаж ва жиҳоддир. Исмоилийанинг ҳуқуқий тизими ал-Қози ан-Нуъмоннинг (в. 979 й.) «Даъо’им ал-ислом» (ислом устунлари) китобида муфассал баён этилган бўлиб, имомифа (жаъфарийа мазҳаби) фиқхи билан деярли мос тушади. Улар орасида мерос, никоҳ ва бошқа баъзи хусусий масалалардагина фарқлар мавжуд. Исмоилийлар вақтинчалик никоҳ – мутъани ( сиға ) тан олмайдилар. Бу фирқа вакиллари Ҳиндистон, Покистон, Бадахшон, Арабистон ярим оролининг жануби ва бошқа жойларда мавжуд. Оғахонийлар . XIII асрга келиб исмоилийларнинг низорий оқими деярли йўқ бўлиб кетди. Бироқ XIX асрга келиб, асли шиалардан бўлган Ҳасан Али Шоҳ (1804-1881) Эронда ўз атрофига бир қанча қўшинларни йиғиб, давлатга қарши исён кўтарди. Кўпчилик Ҳасанни қўллаб-қувватлади. Натижада Эронда давлат тўнтариши бошланди. Инглизлар форсийлар юртларига бўлган қизиқишлари туфайли ушбу тўнтаришга ҳомийлик қилдилар. Лекин бу тўнтариш 1840 йилга келиб самарасиз якунланди. Ҳасан Али Шоҳ ва унинг қўшинлари асир олинди. Кейинчалик инглизлар асирга олинганларни катта пул эвазига ҳамда Эрондан олиб чиқиб кетиш шарти билан озод қилдилар. Инглизлар уларни Афғонистонда қарор топишлари учун қўллаб- қувватладилар. Афғонлар бунга йўл қўймай, уларни Ҳиндистонга чиқариб юбордилар. Натижада улар Бомбей шаҳрида ўзларига қароргоҳ барпо қилиб, ўз фаолиятларини давом эттирдилар. Инглизлар Ҳасан Али Шоҳдан ўз мақсадлари йўлида фойдаландилар. Улар Ҳасанга исмоилийлар тарафдорларининг мутлақ ҳокимлигини бериб, исмоилий-низорийларнинг

имоми деб эълон қилинди ва унга Оғахон лақаби берилди. Ҳасан Али атрофига Ҳиндистон исмоилийлари қўшилди, натижада Оғахонийлар оиласи барпо қилинди. Ҳасан Али вафот этгач, ўғли Али Шоҳ (в. 1885 й.) Иккинчи Оғахон номи билан танилиб, отасининг ишларини давом эттирди. Иккинчи Оғахон вафотидан сўнг якка ҳокимлик унинг ўғли Муҳаммад Шоҳ ал- Ҳусайний Учинчи Оғахонга (в. 1957 й. ) ўтди. Учинчи Оғахон ўз вафотидан олдин исмоилийлар анъанасига хилоф равишда ҳокимликни катта ўғлига эмас, балки невараси Каримхон ал-Ҳусайнга васият қилди. Каримхон Америка университетларининг бирида таҳсил олган ва у ҳозирги кунда исмоилийларнинг 48-имоми, Тўртинчи Оғахон деб ҳисобланади. Оғахонийлар Оғахонларни Фотима наслидан, улар барча гуноҳлардан пок ва муқаддасдирлар деб уларга эътиқод қиладилар. Оғахоний имомлар Европа мамлакатларида бадавлат ҳаёт кечираётган бўлсаларда, уларнинг тарафдорлари имомларини улуғлашда давом этиб, топган бойликларини бешдан бирини бериб турадилар. Шу сабабли Учинчи Оғахон дунёнинг энг бой кишиларидан бирига айланган эди. Ҳозирги кунда Оғахонийлар Карачида ўз марказларини бунёд этганлар, унинг тарафдорлари Африканинг шарқий қисми Найроби, Дор ас-Салом, Мадагаскар, Занзибар, Конго, Ҳиндистон ва Покистонда ўз таълимотларини ёйишда давом этмоқдалар. Шунингдек, Сурия ва Ливанда ҳам уларнинг тарафдорлари мавжуд. Ҳозирги кунда бу ақида тарафдорларининг сони тахминан 20 млн. га яқиндир. Нусайрийа (Алавийа) . Нусайрийлар шиаларнинг 12 имомлик фирқасидан бўладилар. Улар номини Ибн Нусайрга нисбатлайдилар. Нусайрийларнинг ўзлари ушбу номни ёқтирмайдилар ва ўзларини «алавийлар» деб номлайдилар. Лекин турклар уларни бу ном билан аталишини инкор этиб, Суриядаги ўзлари яшайдиган тоғлар номи билан номлашади. Кейинчалик, францизлар XX аср бошларида уларга эски номларини қайтариб беришди, шунга кўра Нусайр тоғлари мустақил алавийлар ерларидан ҳисобланади. Улар:

- Алини илоҳ даражасига кўтаришади; - насронийларнинг (учлик) ақидасига ўхшаш таълимотга эгалар. Уларнинг учликлари – Али, Муҳаммад ва Салмон ал-Форсийлардан таркиб топган. Бу рамз – маъно, исм ва эшик демакдир. Бунга кўра Алини маъно ёки мутлақ ғайб (яъни худо), Муҳаммадни исм ёки зоҳир исмнинг шакли, Салмонни эса маънога етакловчи «эшик» ( боб ) ёки йўл деб биладилар; - Салмонни Жаброил фаришта даражасига кўтариб, Муҳаммад пайғамбарга Қуръонни барчасини Салмон етказган деб ҳисоблайдилар; - Шаръий ҳукмлари ботиний услубда таъвил қилиш асосида истинбот этилган. Ҳозирги кунда бу фирқа вакиллари Сурия Араб Республикаси аҳолисининг тахминан 10%ини ташкил этади. Бундан ташқари улар Ливан ва Туркиянинг жанубида жойлашган шаҳарларда яшайдилар. Друзлар. Друзлар ҳам нусайрийлар ботиний фирқалардан ҳисобланадилар. Улар ўзларини муваҳҳидлар деб номлайдилар. Друзларнинг пайдо бўлиши X-XI асрларда фотимийлар сулоласидан бўлган халифа ал-Мансур ибн Абд ал-Азиз ал-Ҳоким (996-1021) номи билан боғлиқ. Улар 1017 йили халифа ал- Ҳокимни илоҳият деб эълон қилганлар. Манбаларда бу таълимот асосчиси ҳақида турли фикрлар мавжуд: 1) баъзилар «Лаббод» лақаби билан танилган Ҳамза ибн Али аз-Завзаний; 2) бошқалар «Аждаъ» номи билан танилган Ҳасан ибн Ҳидра ал-Фарғоний; 3) учинчи гуруҳ «Наштакин» лақаби билан машҳур бўлган Муҳаммад ибн Исмоил ад-Дурузий (в. 1019 й. )ни таълимот асосчиси деб ҳисоблайди. Охирги фикр ҳақиқатга яқинроқ деб ҳисобланади. Друзлар таълимоти бўйича манбалар мавжуд бўлиб, улардан Ҳамза ибн Алининг «Друз мусҳафи» номли асари аҳамиятли саналади. Ушбу асар 44 та бўлимга ташкил топган. Асарда Қуръони карим оятлари ўзига хос тарзда талқин қилинади. Масалан, унда халифа ал-Ҳокимни итоатидан бош тортганлар охиратда азобда, итоат қилганлар роҳатда, – деб таъкидланади. Ушбу асарга қадимги юнон, хусусан Афлотун фалсафаси, яҳудийлик ва буддизм таълимотларидан ҳам ғоялар киритилган.

Друзлар исломнинг зоҳирий қоидаларини – жаннат, дўзах, фаришталарни, исломнинг асосий рукнлари рўза, ҳаж амалларини инкор этадилар. Диний байрамлардан фақат қурбон ҳайитини ва шиаларда мотам маросими ҳисобланган ашурони (таъзийа) нишонлайдилар. Друзлар жамияти икки табақа: руҳонийлар ва жасадларга бўлинади. Руҳонийлар – уларда ўз динларини чуқур биладиган, эътиқодларида мустаҳкам, барча ман қилинган нарсалардан парҳезкор инсонлар ҳисобланади. Жасадлар – савлатлари бору, лекин ўз динлари ҳақида кўп нарсадан бехабар жоҳил инсонлардир. Друзлар таълимотида масжидга бориш, намоз ўқиш шарт эмас. Уларнинг ибодатхоналарида пайшанба кунлари фақат руҳонийларгина тўпланадилар. Ўрта асрлардан бошлаб друзлар ўзларининг меросий мулкларига ва ҳукмдор амирлар сулоласига эга бўлган. Ливанда друз амирлари ҳокимияти, айниқса, Фахр ад-дин II Маон (1590-1633) ва Башир II Шиҳоб (1789-1840) даврларида жуда юксалган. Улар Сурия халқининг 1925-27 йилларда французлар ҳукмронлигига ва 1958 йилда Исроилга қарши қўзғолонларида фаол иштирок этишган. Ҳозирги кунда друзлар асосан Ливан, Исроил, қисман Сурия, Иордания билан Ироқ ўртасида жойлашган саҳроларда яшайдилар.

Адабиётлар 1. Ҳусниддинов З.М. Ислом – йўналишлар, мазҳаблар, оқимлар. Т.: Мовароуннаҳр, 2000. 2. Daftary F. The Isma‘ilis, Their History and Doctrines. Cambridge, 1990. 3. Halm H. Le chiisme. Paris, 1995. 4. Беляев Е.А. Мусульманское сектантство. М., 1957. 5. Петрушевский И.П. Ислам в Иране в VII-XV веках (курс лекций). Ленинград, 1966. 6. Пигулевская Н.В., Якубовский А.Ю., Петрушевский И.П., Строева Л.В., Беленицкий А.М. История Ирана с древнейших времен до конца XVIII в. Ленинград, 1958. 7. Прозоров С.М. Шиитская (имамитская) доктрина верховной власти // Ислам: религия, общество, государство. М., 1984, Б. 204-211. Чураков М.В. Народное движение в Магрибе под знаменем хариджизма. М.,

O'xshashlar

Ноанъанавий диний оқимлар

Исломдаги йўналиш, ғоявий оқим ва ҳаракатлар

Ҳиндистон динлари - ведизм, брахманлик, ҳиндуийлик, жайнизм ва сикхийлик

Ҳиндистон динлари - ведизм, брахманлик, ҳиндуийлик, жайнизм ва сикхийлик

Ўзбекистонда виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар