Жисмоний тарбия машғулотларининг тузилиши ва мазмуни - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Жисмоний тарбия машғулотларининг тузилиши ва мазмуни

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

258.095703125 KB

Ko'chirib olish

Жисмоний тарбия машғулотларининг тузилиши ва мазмуни Режа: 1. Жисмоний тарбия машғулотларининг тузилиши ва мазмуни. 2. Болаларнинг кундалик ҳаётида жисмоний тарбия бўйича ишларни ташкил этиш. 3. Жисмоний машқлар билан бирга амалга ошириладиган чиниқтириш тадбирлари. 4. Сайрда ташкил этиладиган жисмоний машқлар ва ҳаракатли ўйинлар.

Жисмоний тарбия машғулотларининг тузилиши ва мазмуни. Мактабгача ёшдаги болаларга таълим-тарбия беришнинг асосий мақсади ёш авлодни жисмонан соғлом, ақлан етук, маънавий бой, ҳар томонлама ривожланган шахс сифатида тарбиялаш ва мактаб таълимига тайёрлашдан иборатдир. Мактабгача ёшдаги болаларни тарбиялашнинг вазифалари жисмоний, ақлий, аҳлоқий, эстетик, меҳнат тарбиясини бериш ва уларнинг туғма лаёқати, қизиқиши, эҳтиёжи ва имкониятларини ҳисобга олган ҳолда, миллий ва умуминсоний қадриятлар асосида мунтазам (мактабга) тайёрлашдан иборатдир. Мактабгача таълим муассасаларида ўтказиладиган жисмоний тарбия машғулотларининг мақсади ва вазифалари болалардаги турли жисмоний ривожланишни кўникма ва малакаларини шакллантириш, улардаги кучлилик, тетиклик, чаққонлик, зийраклик каби жисмоний сифатларни ривожлантиришдан иборатдир. Мунтазам равишда ўтказиладиган жисмоний машғулотлар болаларнинг ўсиш ва ривожланиш жараёнига ижобий таъсир кўрсатади. Жисмоний ривожланиш – одам организми шакл ва функцияларининг ўзгариш жараёнидир. “Жисмоний ривожланиш” термини тор маънода қўлланилади, бунда у антропометрик ва биометрик кўрсаткичларни англатади, чунончи: гавда, бўй, оғирлиги, кўкрак қафаси айланаси, ўпкаларнинг тириклик сиғими, умуртқа поғонаси эгиклигининг даражаси, қадди-қоматнинг жисмоний ҳолати, курак учлари орасидаги масофа, тавон гумбази ўлчовининг кўрсаткичи, ўнг ва чап панжа мушаклари кучи, тик тура олиш кучи ва бошқалар. “Жисмоний ривожлаиш” терминини кенг маънода қўллаганда, унга жисмоний сифатлар( тезкорлик эгилувчанлик, мувозанат сақлай олиш, кўз билан чамалаш, куч, чидамлилик) ҳам киритилади. Мактабгача таълим муассасаларида болаларни жисмоний тарбия машғулотининг мақсадлари қуйидагилардир: 1. Болани саломатлигини мустаҳкамлаш; 2. Болани жисмонан бақувватлаштириш;

3. Болаларни аҳлоқий сифатларини тарбиялаш. Мактабгача таълим муассасаларида болаларни жисмонан тарбия вазифалари: 1-вазифа. Болаларни мақсадга тўғри йўналтирилган ҳаракатларни фаоллаштириш учун шарт-шароит яратиш. -мактабгача таълим муассасаларида жисмоний тарбия хоналарини, майдончаларини керакли жиҳозлар билан етарли қилиб таъминлаш. 2- вазифа. Ҳаракатнинг ҳаёт учун муҳим турларини шакллантириш: юриш, югуриш, эмаклаш, сакраш, ўрмалаш, отиш, илиб олиш, сузиш, велосипедда учиш, оёқ, қўл, тана, бош ҳаракатларини ривожлантириш. - Болаларни ёш ҳусусиятларидан келиб чиққан ҳолда жисмоний тарбия машғулотларини болаларга қизиқарли методлар ёрдамида ташкил этишни режалаштириш. 3- вазифа . Сафланиш ва қайта сафланиш. Бу ҳаракат мактабгача таълим муассасаларидаги машғулотларнинг бошидан то якунигача давом этади.

4- вазифа . Ўйин ҳаракатларини кенгайтириш ва чуқурлаштириш, жисмоний сифатларини ривожлантириш, чаққонлик, эпчиллик, зийраклик, иродалилик, сабр-қаноат, кучлилик шу билан бирга гавдани тик тутиш малакаларини ошириш; - Жисмоний тарбия машғулотларининг асосий, якуний қисмларида ташкил этиладиган ҳаракатли ҳамда кам ҳаракатли бир номдаги ўйинлар ўйналиш жараёнини болаларни ёш ҳусусиятларидан келиб чиққан ҳолда мураккаблаштириб бориш. 5- вазифа . Болалар қоматларини тўғри шакллантиришга таъсир кўрсатиш ва ясси оёқлиликни олдини олиш. - Мактабгача таълим муассасаларида ташкил этиладиган жисмоний тарбия машғуотларида бола қоматини ва ясси оёқлиликни олдини олишга таъсир этувчи машқларни қўллаш. 6 -вазифа . Фаол ҳаракатга бўлган қизиқишни тарбиялаш. 7 -вазифа . Жисмоний машқ ва ўйинларнинг фойдаси ҳақида, асосий гигиеник талаблар ва қоидалари ҳақида етарли даражада тасаввур ва билимлар бериш. Мактабгача таълим муассасасларида жисмоний тарбия машғулотларини жисмоний тарбия йўриқчиси олиб боради ва барча гуруҳлар учун машғулот ишланмаларини 08-02 рақамдаги иш режасида бир йил учун 72 машғулот ишланмасини шакллантиради. Мактабгача ёшдаги болаларнинг жисмоний сифатларини ривожлантириш. Болаларнинг ҳаракатли фаолияти уларда асосий жисмоний сифатларни ривожлантириш билан боғлиқдир. Бунга чаққонлик, эпчиллик, кучлилик,

матонат сингари сифатлар киради. Амалда мазкур сифатларнинг ҳеч бирини алоҳида олиб ривожлантиришни тасаввур қилиш ҳам мумкин эмас. Турли жисмоний сифатларни тарбиялаш аслида боланинг жисмоний жиҳатдан ҳар томонлама ривожланишидек ягона жараённинг турли томонларидир. Чунки бундай ривожланиш натижасида организмнинг миқдорий имкониятларида умумий юксалиш содир бўлади. Лекин барибир юқорида санаб ўтилган жисмоний сифатларнинг ҳар бирини тарбиялашнинг ўзига хос хусусиятлари мавжуддир. Чаққонлик- бу фаолият давомида пайдо бўладиган кутилмаган шартшароитларга биноан ҳаракат фаолиятини тезлик билан янги ҳаракатларни эгаллай олиш қобилиятидир. Чаққонликни тарбиялашда ҳаракатларнинг уйғунлигини ривожлантириш, уларнинг суръати ва кўламини, мускулларнинг зўриқиши ва бўшаши даражасини бир-биридан фарқ қилиш, шунингдек, вақтга ва жойга мослашиб мўлжал ола билиш маҳорати асосида содир бўлади. Чаққонликни тарбиялаш учун аниқ ҳаракатлар қилиш қобилиятини ривожлантириш муҳимдир. Бундан ташқари, турғун ҳолатда ҳамда бир жойдан иккинчи жойга юриб борилаётганда гавданинг мувозанатини сақлай олиш чаққонлик кўринишларидан бири ҳисобланади. Болаликнинг мактабгача ёшида ҳаракат анализаторини ривожлантиришда анчагина силжиш рўй беради. Бу эса чаққонликни аста- секин такомиллаштириб бориш учун имконият яратади. Ҳаракатларни бажаришдаги эпчиллик ҳам мактабгача ёшдаги болаларда тез ривожланадиган муҳим хусусиятдир. Эпчиллик- бу ҳаракатни энг кам вақт ичида бажара олиш қобилиятидир. У қандайдир бир сигналга жавоб тариқаси бажарилган ҳаракат тезлигига (ҳаракат реакцияси деб аталадиган тезликка), айрим ҳаракатлар тезлигига, шунингдек кўп марта такрорланаётган ҳаракатларнинг тезлигига боғлиқ бўлади. Ҳаракатларнинг мана шу барча таъриф-тавсифи, боғчадаги кичик ёшдаги болалардан бошлаб то катта группадаги болаларда мунтазам машқ натижасида ўсиб боради. Чаққонлик ва

эпчилликнинг ривожланишига ўйин ва машқларни мунтазам бажариб бориш орқали эришилади. Бунда атрофдаги муҳит шароитнинг ўзгаришига қараб шуғулланувчилар тезлик билан жавоб реакцияси беришлари ҳамда бир ҳаракатдан иккинчисига жадаллик билан ўтишлари, тез силжишлари ва топшириқни бажаришлари муҳимдир. Турли ўйинлар ҳамда тўсиқларни энгиб ўтиш, тўхтаб-тўхтаб, бурилишлар билан бажарилади бирдан берилган сигнал бўйича хилма-хил топшириқларни бажариш, ҳатлаб ўтиш, энгашибэмаклаб ўтиш билан боғлиқ бўлган машқлар, мувозанат машқлари, ҳар турли спорт ўйинлари ва бошқалар мана шундай чаққонлик ва эпчилликни ўстирувчи машқлар ҳисобланади. Кучлилик- бу мускулларни маълум даражада зўриқтира олиш қобилияти бўлиб, чаққонлик ва эпчилликни тарбиялашнинг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Мактабгача ёшдаги боланинг мускуллари ҳали яхши ривожланмаган бўлади, унинг асаб ҳаракати ҳам ҳали такомиллашмаган, боғча болалари мускулларни куч билан ишга солишда аниқ фарқ қилиш қобилиятига эга эмаслар. Боғча болалари учун, айниқса, кичик грухдагилар учун шу нарса муҳимдирки, уларда ростловчи мускулларнинг хаётий, фаолиятидан кўра букиш мускулларининг ҳаётий фаолияти ортиқроқ бўлади, болалар юриш ва югуриш вақтида оёқларини ярим букик ҳолда тутиб ҳаракат қиладилар, ўйинлар ўтказиш вақтида эса, энгашиб ўтирадилар ва ҳоказо. Шу сабабдан боланинг куч-қувват сифатларини ривожлантираётганда ростловчи мускуллар кучини кўпайтиришга эътибор бериш, бола гавдасини ва оёқ- қўлларини ростлайдиган, тўғри туришга ўргатадиган машқлар бажартириш муҳим аҳамиятга эгадир. Мактабгача ёшдаги болаларда куч-қувватни тарбиялашга қаратилган машқлар асосан динамик ҳарактерга эга бўлиши керак. Айни вақтда бу узоқ вақт давом этиб, асабларни анча таранг ҳолга келтирадиган бир хилдаги зўриқишлар билан боғлиқ, бўлмаслиги шарт. Бундан ташқари кучни

ривожлантиришда зўр бериб кучланиш зарур бўлган машқлар қўлланмаслиги керак. Мактабгача ёшдаги болаларининг куч-қувватини тарбиялаш учун қисқа муддат давом этадиган тезлик-куч талаб қиладиган машқлар (масалан, бир жойнинг ўзида туриб узунликка сакраш, узоққа улоқтириш машқлари), шунингдек, ўз оғирлигини кўтариш билан боғлиқ бўлган баъзи бир машқлар (енгаштириб қўйилган ва тикка турган нарвонлар, тахталарга тирмашиб чиқиш машқлари, гимнастика скамейкасида ўз қўллари, кучи билан тортилиш ва шунга ўхшаш машқлар)ни бажариш ўринлидир. Матонат- бу жисмоний ишни имкони борича узоқ вақт давомида етарли даражадаги жадалликни сақлаган ҳолда бажара олиш қобилиятидир. Матонатни тарбиялаш организмнинг турли системаларининг миқдорий имкониятларини ошириб бориш билан, аста-секин шароитга мослашиб бориш билан, оқибат натижада чарчашга олиб борадиган кучли зўриқиш билан узоқ вақт давом этадиган фаолият натижасида организмда пайдо бўладиган кўникиш билан боғлиқ бўлади. Шунинг учун болаларда матонатни тарбиялашда улар организмига ўзлари кўникиб қолган вазифага қараганда юқорироқ жисмоний таъсир кўрсатадиган машқлар ва ўйинлар қўлланилади. Мактабгача ёшдаги кичик грухларда матонатни тарбиялаш билан боғлиқ махсус машқлар амалга оширилмайди. Катта ёшдаги боғча болаларида матонатни тарбиялаш учун ўйин ва машқлардан фойдаланилади. Бундай ўйин ва машқларда анча оғир, лекин қисқа муддатли жисмоний зўриқиш талаб қилинади. Бундай машқларда болалар диққат-эътиборни бир ерга жамлаб, машқларни такрорлашда етарли даражада узоқ танаффуслар бериб, уларга дам олдириш лозим. Бу ёшдаги болаларда матонат аввало юриш, югуриш, сакраш, чанғида юриш, рақ тушиш, сузиш ва ҳаракатли ўйинлар ўйнаш ва мустақил фаолият кўрсатиш вақтида ривожланади. Жисмоний тарбия машғулотлари болаларни жисмоний машқларга мунтазам ўргатишнинг асосий шаклидир.

Машғулотларнинг аҳамияти ҳаракатлар маданиятини мужассам шаклланиши, соғломлаштириш, таълимий ва тарбиявий вазифаларни мунтазам амалга оширишдан иборатдир. Машғулотлар хушчақчақ, интизомли, атроф-муҳитда яхши ҳаракат қила оладиган, белгиланган вазифага мувофиқ тез ва ишонч билан, мақсадга йўналган ҳолда фаолият кўрсата оладиган, шунингдек, ахлоқий сифатлар ва ижодийлик намоён эта оладиган шахсларни тарбиялашга хизмат қилади. Жисмоний машғулотлар кузда, қишда ва баҳорда бинода ҳамда очиқ ҳавода ўтказилади. Ёз пайтида ўйинлар, машқлар очиқ ҳавода, жисмоний тарбия майдончасида ўтказилади. «Болажон» таянч дастурида ҳар бир ёш груҳи учун белгиланган жисмоний машқлар машғулотларнинг мазмунини ташкил этади. Мазмунига кўра хилмахил машғулотларни ўтказишда вазифаларнинг аниқ ва ойдин бўлиб қолиши, дастурни ўтишда изчиликка риоя қилиш, шунингдек болаларнинг ёш ва ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиш шартдир. Машғулотлар тузилиши жисмоний машқларнинг болалар томонидан изчил бажарилишидан иборатдир. У қўйилган вазифалар, нерв тизимининг иш қобилияти ва бола организмининг ҳар бир алоҳида ёш босқичидаги хусусиятлари билан белгиланади. Машғулот пайтида бола организмининг динамикаси ва унинг психологиясини назорат қилиш тарбиячининг асосий вазифаларидан биридир. 1. Кириш – тайёргарлик. 2. Асосий қисм. 3. Якуний қисм. Таълимий, тарбиявий ва соғломлаштириш вазифалари машғулотнинг ҳар бир қисми учун баравар муҳим аҳамиятга эгадир. Машғулотнинг кириш қисмини мазмуни ва вазифалари

Жисмоний тарбия машғулотининг биринчи қисми кўйилган вазифалар ва унинг асосий қисмидаги машқлар мазмунига кўра турлича бўлиши мумкин. Машғулотнинг бу қисми вазифаси болаларда унга нисбатан қизиқиш ва эмоционал кайфият пайдо қилишдан, диққатнинг тайёргарлик даражасини текширишдан, айрим ҳаракат кўникмаларини аниқлаштиришдан, бола организмини аста-секин машғулотнинг асосий қисмида кечадиган бирмунча интенсив тез фаолиятга тайёрлашдан иборатдир. Шу мақсадда болаларга тўғри қад-қоматни тарбиялашга, ясси товонликни олдини олишга ёрдам берадиган, фазода ҳамда жамоада мўлжал олиш билан боғлиқ, бажарилиши кўп вақтни талаб қилмайдиган таниш машқлар ва уларнинг вариантларини бажариш таклиф этилади. Бундай машқларга қуйидагилар киради: - сафланиш машқлари – турлича сафланишлар ва қайта сафланишлар; - турли топшириқлар билан бажариладиган юриш ва югуриш; - тарқалиб енгил югуриш ҳамда кейинчалик катта ва кичик давра, колонна ва ҳакозо бўлиб сафланиш; - турли кўринишдаги ва ясситовонликнинг олдини олиш мақсадидаги юришлар товонда, оёқ учида, полдаги қалин шнур устида, нарвонда юриш ва бошқалар. Кириш қисми болаларнинг колоннага уч тўрттадан бўлиб сафланиши, тарқалиши… билан якунланади. Бу болаларни машгулотнинг асосий қисми бошланишидаги умумривожлантирувчи машқларни ўргатишга ўтиш учун хизмат қилади. Бу қисм кичик груҳларда 2-4 дакикагача, ўрта груҳларда 3 дан 5 дакикагача, катта груҳларда 4 дан 6 гача давом этади. Машғулотнинг асосий қисми вазифалари ва мазмуни. Машғулотнинг бу қисмида бир ҳолатда дастлаб болаларни умумривожлантирувчи машқларга, сўнгра асосий ҳаракатларга ўргатиш ва жисмоний сифатларни тарбиялаш вазифалари белгиланади; иккинчи бир

ҳолатда асосий ҳаракат машқларига ўргатиш белгиланади. Бу машқлар янги ҳаракат материали билан таништиришни, аввалдан таниш машқларни турли вариантлардан фойдаланиб такрорлашни, мустаҳкамланиш босқичидаги ҳаракат кўникмаларини такомиллаштиришни кўзда тутади. Шундан сўнг барча болаларни интенсив ҳаракатга тортадиган қоидали ҳаракатли ўйинлар ўтказилади. Болаларнинг психик иш қобилиятининг давомсизлигини ҳисобга олиб, мураккаб вазифалар асосий қисмнинг бошида белгиланади (болаларни янги материал билан таништириш ёки жуда мураккаб координацияли машқларни бажариш). Умумривожлантирувчи машқларни болалар кичик буюмлар, байроқчалар, таёқчалар, чамбараклар, ленталар, шнурлар билан бажарадилар. Чунки улар организмнинг функционал ҳолатини яхшилашга таъсир этади. Дастлаб тўғри қад-қоматни шакллантириш ва нафас олишни тартибга солиш мақсадида қўл мушаклари ва елка камари мушакларини ривожлантириш ҳамда мустаҳкамлаш машқлари берилади. Иккинчи навбатда гавда учун, орқа мушакларни мустаҳкамлаш ва умуртқа эгилувчанлигини ривожлантирувчи (олдинга, орқага ва ён томонларга эгилиш, гавдани айлантириш) машқлари берилади. Учинчи навбатда қорин ва оёқ мушакларини мустаҳкамловчи (чўққайиш, тиззадан букилган оёқларни кўтариш…) машқлари берилади. Шундан сўнг асосий ҳаракатларни ўргатишга ўтилади. Бунда улардан бири болалар учун янги, бошқалари эса ўрганиш ва такомиллаштириш босқичида бўлади. Машғулотнинг умумривожлантирувчи машқларни ўргатиш билан олиб бориладиган асосий қисми давомийлиги: кичик груҳларда 15 дан 18 дакикагача; ўрта груҳда 20 дан 22 дакикагача; катта груҳда 25 дан 28 дақиқагача бўлади.

Умумривожлантирувчи машқларсиз ўтказилганда эса унинг давомийлиги кичик груҳларда 8-12 дақиқа, ўрта груҳда 12-15 дақиқа, катта груҳда 15-20 дақиқани ташкил этади. Машғулот якунловчи қисми. Машғулотнинг ўйиндан сўнгги якунловчи қисми тобора секинлашадиган интенсив суратдаги юришни ўз ичига олади. У умумий қўзғалувчан ишга ёрдам беради; юриш жараёнида болалар бир неча нафас олиш машқларини бажаришлари мумкин. Баъзи ҳолларда юриш барча болалар иштирокидаги кам ҳаракатли ўйин билан алмаштирилиши мумкин. Юриш ёки уни алмаштирувчи ўйин сўнггида машғулотга якун ясалади. Якунловчи қисм: кичик груҳда 2 дан 3 дақиқагача, ўрта ва катта груҳларда 3 дан 4 дақиқагача бўлади. Бутун машғулотнинг давомийлиги: - кичик груҳларда 15-20 дақиқа; - ўрта груҳларда 20-25 дақиқани; - катта груҳларда 30-35 дақиқани ташкил этади. Жисмоний машқлар орқали амалга ошириладиган чиниқтириш тадбирлари Мактабгача тарбия муассасаларида болаларни чиниқтириш мақсадида ҳаво ванналари, сув муолажалари (артиниш, сув қуйиш, душ, чўмилиш) ва қуёш ванналаридан фойдаланилади. Табиий омиллардан мужассам ҳолда фойдаланиш болаларда ташқи муҳитнинг турли нохуш таъсирига (намҳаво, ёмғир, шамол, қизиш) нисбатан чидамлиликни ҳосил қилади. Чиниқтириш тадбирлари жисмоний машқлар билан биргаликда олиб борилганда жуда самарали бўлади: фаол мушак иши иссиқлик регуляциясининг такомиллашув жараёнига ва бу билан организмнинг ташқи муҳитга мослашувига ёрдам беради. Чиниқиш жараёни хилма-хил, у бир томондан шифокор тавсиясига кўра махсус тадбирлар (ҳаво, сув, қуёш ванналари) ни ўз ичига олади, иккинчи

томондан кун тартибида белгиланган шароитнинг (хонани мунтазам шамоллатиб туриш, дарчаларнинг очиқ туриши, болалар енгил кийим-бош ва пойабзали, сайрнинг белгиланган муддатига ва болалар ҳаракат фаоллиги тартибига риоя қилиш, деразалари очиқ айвонда ухлаш). Буларнинг ҳаммаси организмнинг тўлақонли чиниқишини таъминлайди, унда ёқимли ўзгаришлар пайдо қилади (нерв тизимининг ҳолати ва вазифасини модда алмашиниши жараёнини, қон таркибини яхшилайди, нафас олишни чуқурлаштиради, психиканинг ҳиссий – ижобий ҳолатини вужудга келтиради) бола ҳаттиҳаракатини бу шароитга мослаштиради. «Болажон» таянч дастури барча ёш груҳларда бир ёшдан бошлаб чиниқтириш тадбирларини қўллашни кўзда тутади. Дастурда чиниқтириш турлари, уларнинг ўтказиш вақти, қанча давом этиши белгиланган, шифокор тавсиясига кўра болаларга якка ҳолда ёндашиш кераклиги кўрсатилган Ҳаво ванналари – болалар ҳаракат фаолияти вақтида ҳавони терининг яланғоч қисмига бевосита таъсир этишини таъминлайди. Бунда ҳаво ваннасининг энг мақсадга мувофиқ ва табиий кўриниши очиқ ҳавода ҳамда дераза дарчалари очиқ хоналарда ўтказиладиган эрталабки бадантарбиядир. Жисмоний тарбия машғулотлари ва эрталабки гимнастика ҳаво ваннаси сифатида ўзига хос хусусиятларга эга. Уларни хонада ўтказишда ҳаво ҳарорати аста-секин ҳар 2-3 кунда камайтириб борилади, болалар ҳам шунга қараб енгилроқ кийинтирилади. Бу иш шифокор кўрсатмасига кўра, болалар соғлиғининг аҳволи ва уларнинг ҳар бирига якка ёндашган ҳолда амалга оширилади. Бола ҳаво ванналарини аввал хонада, кейин кўчада олади. Ҳаво ванналари совуқ (10-20 С), бефарқ (23-30 С) ва иссиқ (30 С дан юқори) бўлади. Бола совуқ ҳавога аста-секин ўргатилади. Дастлаб болалар иштончада 15-20 дақиқа ҳаво ваннасини хонада қабул қиладилар. Ҳаво ваннаси олина бошлангандан 10-15 кун ўтгач, болани кўчага енгил кийинтириб чиқариш мумкин.

Сув тадбирлари артиниш, белидан сув қуйиш, душ, чўмилиш (бассейн, дарё, кўл, денгизда) каби муолажалардан иборат. Шифокорнинг болаларнинг узига хос хусусиятлари ва соғлиғини ҳисобга олиб берган тавсияси бу муолажаларни белгилаш учун асос бўлиб хизмат қилади. Сув муолажаларида боланинг фаол бўлиши мақсадга мувофиқ ва зурурдир. Оёқ, қўл учларидан марказга қараб массаж ҳаракатларидан фойдаланиб болалар суви сиқилган ҳўл қўлқоплар ёрдамида ўзлари ҳаракат қилишга ўрганадилар. Доира ёки ярим доира бўлиб, турган ҳолда улар бир вақтда кўкрак, елка ва қўлларни ишқалаб артадилар, шундан сўнг ўгирилиб қўлқопларини орқада турган болаларга берадилар ва уларнинг ҳар бири ўртоғининг орқасини ишқалайди. Шундай қилиб, бола артиниш жараёнида ҳаракатда бўлади, совуқ қотмайди ва тарбиячи раҳбарлигида зарур ҳаётий кўникмага ўрганади. Бошдан сув қуйиш ўзининг организмга кўрсатадиган таъсирига кўра олдинга тадбирлардан бирмунча кучлироқдир. Сув оқими баданни тозалайди, мушаклар тонусини оширади, улар ишини фаоллаштиради, нерв тизимини қўзғатади, тетиклик ҳолатини юзага келтиради. Бола оқаётган сувга орқаси, кўкраги, биқини, қорни, қўлларини тутиб айланади. Бундан ташқари у сув оқимига кўра ҳаракат қилиб, баданига сув сочиб ишқалаши мумкин. Муолажадан сўнг барча болалар баданларини тарбиячи кузатувида яхшилаб артадилар. Тайёрлов груҳларда эрталабки гимнастикадан сўнг белгача сув қуйишдан фойдаланиш мумкин. Болалар мустақил ювинадилар, бунда бўйин, кўкрак, елка ва қўлларини сув билан чиниқиш муолажалари қуйидаги турларга бўлинади: совуқ (сув ҳарорати 20 С), салқин (20-30 С), бефарқ (34-35 С), илиқ (36-40 С), иссиқ (40 С дан юқори). Чўмилиш ҳар кунги доимий муолажа сифатида бола организмини соғломлаштириш ва чиниқтиришнинг ажойиб воситасидир. Совуқ сув, ультрабинафша нур, тоза ҳаво, болалар ҳаракати бу воситалар бола организмига, унинг нерв тизимига яхши таъсир этади.

Бироқ бу муолажанинг самарадорлигига қарамай ундан жуда эҳтиёткорлик билан фойдаланиш, болаларни унга аста-секин ўргатиш – душдан олдин артиниш ва сувнинг ҳароратини аста-секин пасайтириб бориш лозим. Чиниқтириш мақсадидаги чўмилиш дастурда ўрта, катта ва тайёрлов груҳлари учун тавсия этилади. Сувга ўргатишни 1,5-2 ёшдан бошлаш мақсадга мувофиқдир. Суви саёз жойда юриш, тош териш, шиширилган ўйинчоқлар билан ўйнаш, сув сачратиш кичкинтойларга ўзлари учун янги бўлган сув муҳитини ўзлаштиришда ёрдам беради, ахлоқий ҳисларни уйғотади, жасурликни тарбиялайди. Чўмилиш ёзда, кун иссиқ пайтда, ҳаво ҳарорати 20-25 С, сув ҳарорати камида 20-25 С пайтида бошлаш, икки ҳафтадан кейин ҳаво ҳарорати 18-20 С, сувнинг 15-16 С бўлганда чўмилиш мумкин. Чўмилиш жойини синчиклаб текшириш, 3-4 боланинг катталарнинг ҳушёр кузатувида бир вақтда чўмилиш, шифокорнинг барча кўрсатмаларига риоя қилиш – бу муолажаларни ўтказишнинг мажбурий шартидир. Чўмилиш муддатини ҳар бир ёш груҳи учун болалар муассасаси шифокори белгилайди. Бунда метереологик шароит сув ва ҳаво температураси, шамол, қуёшли ёки булутли ҳаво ва барча болалар организмининг чиниққанлик даражаси ҳисобга олинади. Қуёш ванналари . Қуёш бола организмига яхши таъсир кўрсатиб, унинг умумий ҳолатини мустаҳкамлайди, алмашиниш жараёнларини яхшилайди. Айниқса бактерицид (бактерияларнинг ривожланишини тўхтатадиган), антирахит (нерв тизимининг фаолиятини яхшилайдиган, модда алмашиниш жараёнини кучайтирадиган, суяк мушак тизимини мустаҳкамлайдиган), эритем (қон оқимини кўчайтирадиган ва терини қизартириб, баданнинг қорайишига олиб келадиган) таъсирга эга бўлган ультрабинафша нурлари жуда фойдалидир. Дастлаб қуёшда кўпи билан 5-6 дақиқа тобланиш лозим. Бу муддат ҳар куни 5-6 дақиқа ошира борилади ва ниҳоят 1 соатга етказилади.

Бола офтобда бошига сочиқ ёпиб ёки панама кийиб ётиши, ҳар 2-2,5 дакикада қориндан ёнбошга, сўнгра орқасига, кейин бошқа ёнбошига ағдарилиб туриши лозим. Қуёш ваннасидан сўнг сояда 15-20 дакика дам олиш, устдан сув қуйиш, сув ҳавзасида 5-10 дақиқа чўмилиш мумкин. Офтобда эрталаб соат 8 дан 11 гача ва кундузи соат 16 дан 18 гача тобланиш фойдалидир. Бу пайтда қуёшнинг ультрабинафша нурлари кўп бўлиб, бу нур рахитнинг олдини олади. Инфрақизил нурлари эса танани қиздириб юбориб, зарар келтириши мумкин. Қуёш ваннасидан меъёрида фойдаланмаслик туфайли болаларга салбий ҳолатлар (қўзғалиш ва уйқунинг бузилиши, томирларнинг кескин кенгайиши, қон таркибининг ёмонлашуви ва бошқалар) юз бериши мумкин. Шунинг учун болалар муассасаларида қуёш ванналари фақат шифокор тавсиясига кўра, болаларнинг якка хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ўтказилиши зарур. Болаларни мунтазам ҳолда чиниқтириш илк ёшдан бошланиши лозим, шундагина болаларда чиниқиш кўникмаларини тарбиялаш мумкиндир. Сайрда ташкил этиладиган жисмоний машқлар ва ҳаракатли ўйинлар. Ҳаракатли ўйинлар мактабгача тарбия ёшидаги болаларнинг асосий ҳаракат фаолияти, шунингдек жисмоний машқлар сифатида тарбиячи томонидан куннинг турли вақтида, ҳар бир ёш груҳи кун тартибига мувофиқ: эрталаб тушда ва кечки сайр пайтида режалаштирилади. Тарбиячи ўйинларни тақсимлашда ҳаракат кўникмаларининг такомиллашувига хизмат қилувчи ҳаракат мазмунининг ранг-баранглигини, зарур такрорийлик, мураккаблашувни кўзда тутади. Ташқи муҳит шароитини ҳисобга олиш ва аниқ вазиятда ўзини тутишни тарбиялаш учун муҳимдир. Тарбиячи болалар фаолияти характерини кузатиб бориб, уларга турли мазмундаги ва ҳаракат даражасидаги ўйинларни таклиф этади, шу аснода уларнинг ҳаракат фаоллигини бошкаради: бирининг ҳаракатини кучайтиради, иккинчисиникини бир оз чеклайди ва кераклигича дам олишини таъминлайди.

Ҳаракатли ўйинлар ва машқларни ўтказишни режалаштиришда йил фасли ва об-ҳаво ҳолати ҳам ҳисобга олинади. Фаол ҳаракатли ўйинлар совуқ ҳавода ўртача ҳаракат характеридаги фаолият турлари билан алмаштириб турилади. Ҳаракат фаолияти характери ва суръатини алмаштириб туриш болалар учун дам олин имконини яратади ва совуқ қотишнинг ҳам, иссиқлаб кетишнинг ҳам олдини олади. Болаларнинг қиш фаслида очиқ ҳаводаги мазмунли фаолияти чиниқишларга ёрдам беради, организмнинг соғломлашувига яхши таъсир этади. Ёзда, болалар ҳаёти асосан очиқ ҳавода кечадиган пайтларда кийимбошлар ҳам енгиллаштирилади, хилма-хил ҳаракатлар болалар соғлиғини яхшилайди, уларда ҳаётий завқ уйғотади. Ёз пайтида ҳаракат кўникмалари ва жисмоний сифатларни такомиллаштирувчи қоидали ўйинлардан кенг фойдаланилади. Барча ёш груҳларининг майдончалари дастурда кўрсатилган йирик жисмоний жиҳозлар билан жиҳозланган бўлиши ва улардан болаларнинг тирмашиб чиқиш, ошиб ўтиш, эмаклаб ўтиш, сакраш, улоқтириш ҳаракатлари, мувозанат машқлари, ким ўзарга югуриш, муайян масофага табиий тўсиқлар оша тез югуриш… такомиллаштириш учун мунтазам фойдаланиши лозим. Майдончага ҳар куни ўйинчоқлар, кичикроқ жисмоний тарбия ашёлари (таёқчалар, чамбараклар, тўплар…) олиб чиқилади. Икки, уч ғилдиракли велосипедлар, мотороллерлар, ғилдиракли конькилар, самокатлар, автомобиллар, тойчалар болалар ихтиёрига берилади. Катта ва тайёрлов груҳларида волейбол, баскетбол, бадминтон, шаҳарча, лапта каби спорт ўйинлари ўтказилади. Болалар муассасаларидан ташқаридаги пиёда сайр ва экскурциялар болалар туризмининг энг оддий кўринишларидан биридир. Муайян мақсадда уюштирилган бу кичик сайрлар болалар учун қизиқарли ва фойдалидир. Улар болалар соғлиғини мустаҳкамлашга, жисмоний ривожланишига, эстетик ҳис-туйғуни тарбиялашга, табиат билан

мулоқатга киришишга, ҳаракат кўникмалари ва жисмоний сифатларнинг такомиллашувига хизмат қилади. Сайрлар кичик груҳлардан бошланиши лозим, бунда груҳ болаларининг ёш хусусиятлари ва имкониятлари, соғлиғининг аҳволи, ўзига хос кўрсаткичлари ҳамда шифокор тавсиялари ҳисобга олиниши лозим. Сайрлар мақсадга йўналтирилган бўлиши учун тарбиячи уларни олдиндан белгилаб олади ва ўтказишга пухта тайёргарлик кўради. Агар сайрда жисмоний тарбия машғулотини ўтказиш белгиланган бўлса, унга табиий омиллардан фойдаланиб амалга ошириладиган машқлар, тик турган, ўтирган, ётган ҳолатдан буюмлар билан бажариладиган машқлар, тўсиқлар оша югуриш, тез югуриш, узоққа ва нишонни мўлжаллаб улоқтириш киритилади. Сайр ва машғулот соф ҳавонинг боланинг яланғоч баданига бевосита таъсир этиши туфайли (болалар факат труси, панамка, оёқ кийим кийган бўлишлари лозим) ҳаракатда қабул қилинадиган табиий ҳаво ваннаси ҳисобланади. Сайрларни мунтазам ўтказиш болаларнинг организмини чиниқтиради, ҳаётий таассуротларни янгилайди, сайёҳатларга қизиқиш уйғотади, завқшавқ бахш этади.

Адабиётлар рўйхати: 1. Саломова Р.С. «Жисмоний тарбия назарияси ва услубияти» Т.: 2014. 2. Махкамджонов К.М. Жисмоний маданият назарияси ва методикаси. - Т.: “Иқтисод-молия”, 2008. 3. Нуриддинова М.М. «Мактабгача таълим муассасаларида жисмоний тарбия йўриқчилари учун меъёрий ҳужжатлар мажмуи». -Т.: “Мухаррир”, 2013. 4. Файзуллаева М. ва бошқ. “Соғ танда-соғлом ақл”. Т.: 2014 5.Усмонхўжаев Т. ва бошқ. “500 ҳаракатли ўйинлар”. -Т.: “Янги аср авлоди”, 2014.

O'xshashlar

Таълим жараёнининг психологик мазмуни таркибий тузилиши

Мактабгача таълим муассасаларида жисмоний тарбия йўриқчисининг вазифалари

Мактабгача таълимда жисмоний тарбия методикасининг асосий тушунчалари

Жисмоний тарбия машғулотларидаги асосий ҳаракат турлари (4-Амалий машғулот)

Болаларнинг кундалик ҳаётида жисмоний тарбия бўйича ишларни ташкил этиш