Pedagogning individual faoliyat uslubi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Pedagogning individual faoliyat uslubi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97 KB

Ko'chirib olish

Pedagogning individual faoliyat uslubi Reja: 1. Pedagogning o‘zini-o‘zi boshqarish muammosi 2. Guruhni boshqarishning psixologik asoslari

Pedagogning individual faoliyat uslubi Pedagoglik – inson jamiyati tarixi boshlangandan e’tiboran davom etib, shu bilan birga hamma vaqt jamiyat va jamoatchilik tomonidan e’tiborga loyiq deb hisoblanib, e’zozlab kelingan kasbdir. Nasiriddin Tusiy o‘zining "Pedagoglarni tarbiyalash to‘g‘risida" degan asarida shunday deydi: "…Pedagog munozaralarni olib borishni, rad etib bo‘lmaydigan darajadagi isbot kilishni bilishi, o‘z fikrlarining to‘g‘riligiga ishonishi, nutqi esa mutlaqo toza, jumlalari mantiqiy ifodalanadigan bo‘lishi lozim… Pedagog nutqi hech qachon va hech qayerda zaharxandali, qo‘pol yoki qattiq bo‘lishi mumkin emas. Dars paytida pedagogning o‘zini tuta olmasligi ishni buzishi mumkin…" Qobiliyatli, ijodkor inson –u har doim o‘ziga xos shaxsdir. Pedagogda individuallikning shakllanishi bolani ijodiy shaxs sifatida tarbiyalashga yordam beradi. Har qanday katta odam ongli ravishda pedagoglik kasbini tanlar ekan, u tanlagan yo‘lini amalga oshirish chog‘ida allaqachon shaxs bo‘lib shakllanadi va shak-shubhasiz individualdir. Pedagog va tarbiyachilar ichida turli-tuman shaxslar qancha ko‘p bo‘lsa, ular bolalarni o‘qitib tarbiyalaganlarida bu bolalar ko‘pdan- ko‘p, shu bilan birga foydali individual xususiyatga ega bo‘lishlarining ehtimoli shuncha yuqoridir. Yuqorida ko‘rib o‘tilgan, har bir pedagog va tarbiyachi ega bo‘lishi lozim bo‘lgan pedagogik faoliyatning umumiy talablari, pedagogik qobiliyatning ko‘pdan-ko‘p jihatlari bilan ularning individuallikka intilishlarini qanday bog‘lash mumkin? Pedagogik faoliyatning individual uslublarini ko‘rib o‘tamiz. Ular quyidagicha namoyon bo‘ladi: Pedagogik faoliyatning individual yo‘nalishi haqida gapirganda, odatda shu nazarda tutiladiki, u yoki bu pedagogik ta’sir vositalari va o‘zini tutish shakllarini tanlashda pedagog o‘zining individual imkoniyatlaridan kelib chiqadi. Har xil individuallikga ega bo‘lgan pedagoglar ko‘pdan-ko‘p o‘quv va tarbiyaviy misollar ichidan aynan bir xilini tanlashi mumkin, lekin ulardan har xil foydalaniladi.

Shuni ta’kidlab o‘tish joizki, bu yuqori pedagogik tajribani qabul qilinishi va uni keng tarqatilishiga taalluqlidir. Uni tahlil qila turib pedagog doimo shuni yodda tutishi lozimki, bunday tajriba, malaka amaliy jihatdan olib qaralganda uning muallifi shaxsidan ajralmas bo‘ladi va pedagogning individualligi hamda umumahamiyatga ega bo‘lgan pedagogik topilmalar birlashmasidan tashkil topadi. Shu sababli pedagogik tajribalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri boshqa pedagoglar yoki tarbiyachilar tomonidan ko‘chirib olishning kelajagi yo‘q hamda bu hol yomon natijalar beradi. Buning yuzaga kelish sababi shundaki, pedagogning psixologik individualligini aynan qaytarish qiyin, ularsiz natijalar o‘z-o‘zidan boshqacha bo‘lib chiqadi. Bu holatdan chiqib ketish uchun pedagogik tajribaning muhim qismini ajratib olib, ongli ravishda muammo qo‘yish va uni ijodiy individual qayta ishlab, hal etish lozim. Boshqacha qilib aytganda, har qanday pedagogik tajribani shundayligicha ko‘chirib olmaslik kerak: undagi asosiy g‘oyani aniqlab, doimo o‘zligicha qolmog‘i, ya’ni yorqin individual xislatlarga ega bo‘lmog‘i lozim. Bu holat bolalarni o‘qitish va tarbiyalash samarasini kamaytirmaydi, balki sezilarli darajada oshiradi, unga yuqori pedagogik tajribani o‘rganish orqali erishiladi. Pedagog tomonidan tashkil etilgan o‘quv jarayonida subyektning ta’lim olishi uning o‘ziga xosligi va xarakterida namoyon bo‘ladi, bu uning o‘quv usuliga ta’sir ko‘rsatadi. Shakllangan individual o‘quv usullari sxematik ravishda ikki qutb bilan ko‘rsatilishi mumkin: “ijobiy” – “salbiy”. Quyida keltirilgan jadval o‘quv jarayonida bunday usullarni ko‘rsatib beradi. Pedagog dars jarayonida buni inobatga olgan holda yondoshishi maqsadga muvofiqdir.

Ta’lim jarayonida bolalarning individual farqi (G.Klaus bo‘yicha) Taqqoslash parametri Ijobiy tur Salbiy tur Tezlik Tez, oson, qiyinchiliksiz. Qat’iy, vaqt bo‘yicha mustahkam, osonlik bilan qayta o‘qiladi, moslashuvga ega Sekin, qiyinchilik, zo‘riqish, og‘irlik bilan, yuzaki, birzumlik, tezda unutadi, qiyinchilik bilan qayta o‘qiydi. Rigidlik, qotib qolish bilan xarakterlanadi. Sidqidillik Vijdonan, saranjomlik bilan, to‘liq va asoslangan Sovuqqonlik, palapartish, o‘lda-jo‘lda, yuzaki Motivatsiya Sidqidillik, o‘z ixtiyori, o‘z tashabbusi bilan harakat qiladi. Faol jon-jahdi bilan kirishib, bor kuchini jalb qiladi. Zo‘rma-zo‘raki, majburan, bosim ostida, harakatsizlik, loqaydlik, dangasalik bilan, qiziqishsiz Ish-harakatining yo‘naltirilishi Mustaqil, ajralgan holda, birovga bog‘liq bo‘lmasdan. Rejalangan, maqsadga yo‘nalgan. Doimo qat’iyat bilan. Mustaqil emas, taqlid qilib, maqsadsiz, rejasiz, pala-partish, onda-sonda, qat’iyatsiz. Kognitiv tashkil etish Tushunish bilan, anglangan, yo‘nalgan, natijalarni anglagan holda, ratsional, iqtisod qilgan holatda. Tushunmasdan, shunchaki, xato usul bo‘yicha. Tayyorlanmasdan, to‘satdan, ratsional bo‘lmagan holda, kam foydali. Umumiy baho Yaxshi Yomon

Pedagogning o‘zini-o‘zi boshqarish muammosi Bo‘lajak pedagoglarning oliy o‘quv yurtida olgan psixologik bilimlari ikki unchalik yoqimli bo‘lmagan xossaga ega. Ular, birinchidan, pedagogga amaliyotda zarur bo‘lgan barcha bilimlarni o‘z ichiga qamrab olmagan, bunga sabab pedagogik oliy o‘quv yurtlarida psixologik fanlarni o‘qitish uchun ajratilgan dars soatlari hajmining chegaralanganligidir. Ikkinchidan, bu olingan bilimlar tezda eskirib qoladi va hech bo‘lmaganda besh yilda bir marta yangilab turishni talab etadi, buni o‘z-o‘ziga ta’lim berish yoki malaka oshirishda amalga oshirsa bo‘ladi. Pedagogning psixologik jihatdan o‘z ustida ishlashi deyilganda, uni muntazam ravishda psixologiya fanining turli yo‘nalishlaridagi eng yangi yutuqlar bilan tanishib borishini nazarda tutadi, ular tarbiya va ta’lim bilan bevosita va bilvosita bog‘liqdir. Bu ta’lim psixologiyasi, tarbiya psixologiyasi, yosh davrlari psixologiyasi, differensial psixologiya, ijtimoiy psixologiya, shaxs psixologiyasi, shuningdek, boshqa fanlar chegarasidagi tibbiyot, patopsixologiya, psixofiziologiya va psixoterapiya. Pedagogning amaliy faoliyatida psixologik ma’lumotlar olishi mumkin bo‘lgan adabiyotlar ro‘yxati yetarli darajada salmoqlidir. Holbuki, pedagogga muntazam ravishda ilmiy kitoblarni va jurnallarni o‘qishga hojat yo‘q, asosiy psixologik bilimlar jamlangan holda keltirilgan, pedagogik faoliyat uchun foydali bo‘lgan bo‘limlarga murojat qilishning o‘zi yetarlidir. Pedagogning kasbiy faoliyati davomida juda zarur jiddiy jihat – bu o‘z- o‘zini boshqarishdir, ya’ni o‘z psixik holati va xulq- atvorini boshqara olish qobiliyati, murakkab pedagogik holatlarda muqobil harakatlana olishidir.

O‘z-o‘zini boshqarishning psixologik asoslari bilish jarayonini o‘z ichiga oladi: Sezgi, idrok, diqqat, xayol, tafakkur, xotira, nutq, shuningdek shaxs xislatlari – xulq atvori, emotsional holati, vaziyatga munosabati. Yuqorida qayd etib o‘tilgan psixik jarayonlarda o‘z-o‘zini boshqarish odam xususiyatlari va holatlari, uning irodasi va ichki tuyg‘ulari bilan bog‘liqdir. Ma’lumki, ichki tuyg‘u barcha psixik holatlarni boshqarishda erkinlik asosi bo‘lib xizmat qiladi, iroda bo‘lsa xatti - harakatlar quvvati va yo‘nalishlarini ta’minlaydi. Qabul qilish o‘z- o‘zidan boshqaruvni aniq qabul qilish vazifalarini qo‘yadi – obrazni tuzish, qo‘yilgan savollarga – nimani kuzatish kerak? nima uchun kuzatish? qanday qilib kuzatish? – kabi aniq javob topish kerak. Kuzatuvni boshlashdan avval biz o‘zimiz uchun bu savollarga javob berishimiz lozim bo‘ladi. Murakkab pedagogik sharoitlarda (vaziyatda) bunday savollarga aniq javob topishni iloji bo‘lmaydi, bu vaziyatda aniq javob topish uchun bir muncha aqliy va jismoniy kuch sarf qilishga to‘g‘ri keladi. Bunday savollarni avvaldan o‘ylab ko‘rish va ularga amal qilishni talab qiladi, natijada o‘z- o‘zini boshqarishni nazarda tutadi. Diqqat- e’tiborni boshqarish bir muncha boshqa narsalarga asoslanadi. Ixtiyoriy bo‘lmagan diqqat- e’tiborni boshqarish ular bilan bog‘liq bo‘lgan holatlar, ya’ni organizmning psixofiziologik holatlarini boshqarish orqali bevosita amalga oshirish mumkin. Charchoq oqibatida ixtiyoriy bo‘lmagan diqqat-e’tibor yomon boshqariladigan bo‘lib qoladi. Xuddi shunday holat kasallik davrida, haddan tashqari emotsional junbushga kelgan holatda, affekt yoki stress holatlarida ro‘y beradi. Bir muncha ta’sir qiladigan vositalar – dam olish, davolash, psixofizik autotrening bu tarzdagi diqqatni boshqarishda yaxshi samara beradi. Ixtiyoriy diqqatni, qiziqish uyg‘otadigan, so‘z yordamida yoki qo‘llab- quvvatlash orqali boshqarish mumkin. Odamning diqqatini biror narsaga qaratish uchun, uning qiziqishini qo‘llab - quvvatlash kifoya qiladi. So‘z orqali o‘z-o‘zini yo‘naltirish yoki verbal o‘zi-o‘zini boshqarish har doim to‘g‘ridan- to‘g‘ri yoki bevosita qiziqishga asoslanadi. Ayrim hollarda o‘zini majbur qilib qandaydir obyekt, holat yoki voqelikning qiziqarli tomonlariga e’tiborni qaratish, diqqatni

uzoq bo‘lmagan vaqt oralig‘ida jalb qilish uchun yetarli bo‘ladi. Qabul qilish orqali ham ularni ma’lum darajada boshqarish mumkin. Pedagog uchun eslash qobiliyatini boshqarish bir muncha qiyinroq va zarurroqdir. Uchtadan ikkita bizga ma’lum eslash jarayoni – eslab qolish va olingan axborotni qayta tiklashni – o‘z- o‘zini boshqarish bilan rivojlantirish mumkin. Eslab qolish jarayonining uchinchisi – axborotni saqlab qolishni boshqarish mushkulroqdir, chunki u ong osti holati (shaxs tomonidan anglab olinmaydigan psixik va holatlar yig‘indisi) darajasida ishlaydi holbuki yodlashni anglab tashkil etib, bevosita ularni ham boshqarish mumkin. Mnemik jarayonlarda o‘z-o‘zini boshqarish har xil usullarga asoslanadi, tasavvur assotsiatsiyalanib bir butunga bog‘lab, ongli ravishda ko‘rib chiqiladi. Eslab qolish zarur bo‘lgan narsalar ko‘z orqali ko‘rilsa, yoki biror narsa bog‘lab tasavvur qilinsa yodda qolishi kuchayadi. Eslab qolishni tezlatish uchun sun’iy ravishda yodda bo‘lgan perseptiv obrazlarni va tashqi narsalarni tafakkurda uyg‘otib, ong orqali ularni yangi eslab qolishi kerak bo‘lgan narsalar bilan bog‘lash lozim. Ongli ravishda fikrlashni ham boshqarish, uni yanada samaraliroq qilish mumkin. Tafakkurni o‘z- o‘zida boshqarishning asosiy usullari quyidagilardir: - hal qilinishi kerak bo‘lgan vazifa shartlarni diqqat bilan tahlil qilish; - talab qilingan natijani berilgan shartlar bilan solishtirish, bunday maqsad kerakli natijani olish uchun yetishmagan narsani aniqlash; - doimiy ravishda mashq o‘tkazib borib, tafakkurni chiniqtirish; - tafakkurni aniq yo‘nalishdagi mashqlar bilan chiniqtirish, ya’ni ketma- ket izlanish va yetarli darajada hal qilinishning alternativ yo‘llarni ko‘rib chiqish (bu – vosita anglash jarayoni “sikllanish” deb nomlanadi) - vazifani hal qilishning yo‘llari bilan bog‘liq bo‘lgan aniq farazlarni o‘z ichida yoki ovoz chiqarib so‘zlash (gapirish). Bajarib bo‘lingan xatti-harakatlar natijalarini va faraz(g‘oya)larni doimiy ravishda yozib borish.

O‘z-o‘zini emotsional boshqarish organizmning muskul to‘qimalari tizimini boshqara bilish qobiliyatiga asoslangan emotsiogen holatlarni tahlil qilib, tafakkurni ongli ravishda faol jalb etish. Hozirgi zamon maktabi muallimlik shaxsi va kasbiy faoliyati uchun zarur bo‘lgan sifat va fazilatlarni egallagan, yangicha fikrlaydigan, ijtimoiy faol pedagoglarni talab qilmoqda. Ana shunday qator muammolarni oqilona hal qilishning eng muhim omillaridan biri pedagoglarning kasbiy tayyorgarligi jarayonini maqsadga muvofiq tashkil etishdir. Shunga binoan mamlakatimiz ta’limi sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarning ustuvor yo‘nalishlaridan biri ham kadrlar tayyorlash sifatini jahon talablari darajasiga yetkazishdir. Endilikda oliy ta’lim muassasalari oldiga faqatgina o‘qimishli insonni emas, balki voqealarni oldindan ko‘ra biladigan, to‘g‘ri qaror qabul qila olish mahoratiga ega, o‘zini-o‘zi rivojlantirish zaruriyatini tushunib yetadigan oqil va barkamol shaxsni tarbiyalash muammosi qo‘yilmoqda. Pedagogning shaxsiy va kasbiy tayyorgarlik darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, bolalar bilan ta’lim va tarbiyaviy munosabatlarni yaxshi yo‘lga qo‘ya oladi. Pedagogning shaxsiy namunasi va obro‘-e’tibori ta’lim-tarbiya jarayonida bolada qat’iy nuqtai nazarni shakllanishida asosiy rol o‘ynaydi. Kanadalik psixolog olim Djeyms Marsha yigit-qizlarning kasbiy tayyorgarlik davrini to‘rt bosqichga ajratadi: 1. Yoshlarda kasb haqidagi tasavvur va bilimlarning kam va noaniqligi bosqichi. Bu bosqich hali shaxsning e’tiqodlari aniq emasligi, kasbni tanlamaganligi bilan tavsiflanadi. 2. Muddatidan oldin aynan o‘xshashligini topish bosqichi. Shaxs o‘z kuchi, xohishi bilan emas, boshqaning fikri bilan, boshqa kishiga ergashib, tegishli munosabatlar tizimiga qo‘shilishi bilan xarakterlanadi. 3. Moratoriya bosqichi – shaxs o‘zligini aniqlashning krizis jarayonidaligi, rivojlanishning ko‘p variantlari orasidan o‘zi uchun eng maqbulini tanlashi bilan tavsiflanadi.

4. Erishilgan yutuqning aynanligi bosqichi. Tanlash mojarosi hal etilganligi, shaxs o‘zligini namoyon etishga amalda kirishganligi bilan belgilanadi. Pedagog eng avvalo o‘quv-tarbiya jarayonida bolalar faolligini oshirishni esdan chiqarmasligi, yuzaga kelgan muammolarni mustaqil yechishga o‘rgatishi, bola tashabbuskorligi va ijodkorligi asosida o‘zining kimligini namoyish etishiga yordamlashishi zarur. Buning uchun pedagog shaxsiy hamda kasbiy sifat va fazilatlarni to‘liq egallagan bo‘lishi lozim, bunday pedagoglar bolalar bilan ko‘proq do‘stona muloqotda bo‘ladilar, o‘zaro fikr almashadilar, mavzuga doir muammoni tahlil qiladilar va bir qarorga keladilar. Pedagog bu o‘rinda butun e’tiborini mavzu mohiyatini bolalarga singdirishga qaratib, bolalar kechinmalarini va o‘zlashtirish imkoniyatlarini alohida e’tiborga oladi. Pedagog shaxsiga xos bo‘lgan bilimdonlik, ijodkorlik, mustaqillik hamda mas’uliyat va javobgarlikni chuqur his etish o‘quv-tarbiya jarayoni samaradorligini ta’minlashning eng muhim omillaridir. Bolalarda kasbni egallashning shakllanishi ularda majburiyat va javobgarlik hissining tarkib topishi bilan bog‘liqdir. Ularda ana shunday sifat va kechinmalar to‘la shakllangan bo‘lsa, bilimlarni egallash yoki kasbiy kamoloti uchun hech narsa to‘siq bo‘la olmaydi. Guruhni boshqarishning psixologik asoslari Pedagoglik kasbi - axloqiy xarakterga ega bo‘lgan insonparvar kasblardan biri bo‘lib, bolalarga insoniy munosabatda bo‘lish pedagog faoliyatining asosiy tamoyili hisoblanadi. Bu pedagogdan bolalarni sevish, ularni qadr-qimmatini hurmat qilish, sho‘xliklariga bardoshli bo‘lish, ularni jismoniy va axloqiy majruh etuvchi narsalarga murosasiz bo‘lishni talab etadi. Muallimning odob-axloqi, insonparvarligi – bolalarning kelajagi uchun g‘amxo‘rlik qilish, ularni hayotga ijtimoiy va mehnat faoliyatiga tayyorlashga intilishida namoyon bo‘ladi. Xushyorlik, pedagogik muomala, diqqat-e’tiborli bo‘lish, bolalarni sevish, ularga yaxshilik qilish, pedagoglik burchini anglash, mas’uliyatli, talabchan va adolatli bo‘lish, bilimdonlik, halollik, rostgo‘ylik kabilar pedagogga xos kasbiy axloqiy fazilatlardir.

Shuning uchun ham pedagoglar tayyorlaydigan oliy ta’lim muassasalari oldida muhim vazifa - insonparvarlik tamoyilini ro‘yobga chiqaruvchi, yuksak ma’naviy-axloqiy talablarga javob beruvchi, pedagog odobi fazilatlarini egallab olgan bo‘lajak pedagoglarni tarbiyalash vazifasi turadi. Bo‘lajak pedagoglarning kasbiy-axloqiy sifatlari har tomonlama o‘sishiga erishish uchun bolalar shaxsini rivojlantirishning barcha jihatlari, sohalariga e’tibor qaratish zarur. Axloqiy tarbiyaviy ta’sir o‘tkazish sohalari: Vatanga munosabat, tug‘ilgan joyi, atrofdagi tabiatga, mehnatga, ishlab chiqarish va turmushda odamlarga; pedagogik jarayon ishtirokchilari: bolalar, ota-onalari, kasbdoshlariga, o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabati sohalaridan tashkil topadi. Tarbiyaviy jarayonni samarali tashkil etish, uni oldindan va u bilan bog‘liq ilmiy-tashkiliy, tadqiqot ma’lumotlari bilan ta’minlashni talab etadi. Tarbiya axloqiy-tarbiyaviy maqsadga yo‘naltirilganlik tavsifiga ega bo‘ladi, ko‘plab bolalar tarbiyasiga individual yondoshish mumkinligini o‘zida mujassamlashtiradi. Shu bilan birga pedagogik amaliyot oldidan ilmiy-tadqiqot o‘tkazish tarbiyachi- pedagoglardan bunday ishni bajara olish malakasiga ega bo‘lishni talab etadi. Ularda pedagogik faoliyatda zarur bo‘lgan ko‘nikma va malakalarni maxsus o‘stirish va takomillashtirish maqsadga muvofiqdir. Bo‘lajak pedagoglar o‘quv faoliyati (amaliyot, o‘quv jarayoni) davomida quyidagilarni amalga oshirmog‘i maqsadga muvofiqdir: 1) pedagog insoniyatning bugungi avlodi uchinchi ming yillikda xalqlarning mustaqillik, demokratiya, erkinlik, tinchlik, barqarorlik kabi umuminsoniy qadriyatlar ustivor bo‘lgan jamiyat qurish uchun jahon ahamiyatiga molik turmush tarzini yuzaga keltirish ehtiyoji kuchayishini o‘z bolalariga, tarbiyalanuvchilariga tushuntirishlari lozim. 2) hozirgi davrda kechayotgan jarayonlar kishilarning qadriyatlarga bo‘lgan munosabati, ishonchini o‘zgartirmokda. Ular bilan bog‘liq ehtiyojlar, talablar, qiziqishlarning ham o‘zgarib borishiga sabab bo‘lmokda. Bunday sharoitda fanlarni o‘qitishda umuminsoniy qadriyatlarga sadoqatli bo‘lishini amaliy jihatdan bolalarga yetkazish asosiy vazifalardan biriga aylanishi zarur.

umuminsoniy qadriyatlarga oid mavzularni targ‘ibot qilishda yurtimiz sivilizatsiyasi taraqqiyoti va madaniyati rivojining asosiy davrlari hamda yutuqlariga, Al Xorazmiy, Al Farobiy, Al Beruniy, ibn Sino, Al Buxoriy, At Termiziy, Yassaviy va Naqshbandiy, Jomiy, Ulug‘bek, Navoiy, Bobur va Mashrablarning buyuk meroslariga asoslanmoq lozim. Bular O‘zbekistonda umuminsoniy qadriyatlarning rivojlanishida eng asosiy tarixiy manbalar bo‘lishi shubhasiz. Biror kasbning haqiqiy ustasi bo‘lish uchun tabiiy qobiliyat, ma’lum jismoniy va ruhiy xislatlar jomlanishi kerak. Pedagoglik faoliyatida yoshlarni tarbiyalash ishini samarali bajarish, ota-onalar va bolalarning izzat - hurmatiga sazovor bo‘lishi uchun kishida bu ishga layoqat, qobiliyat, mahorat, qiziqish bo‘lmog‘i lozim. Muvaffaqiyatli ishlash uchun har bir pedagog pedagogik mahoratga ega bo‘lishi zarur. Pedagogik mahorat egasi oz mehnat sarf qilib katta natijaga erishadi. Ijodkorlik uning hamisha hamkori bo‘ladi. Pedagogik ishga qobiliyatli, iste’dodli kishidagina pedagogik mahorat bo‘lishi mumkin. Yuksak mahoratli pedagog eng avvalo qobiliyatli, malakali va uddaburon bo‘lishi kerak. Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Qobiliyat malaka va uddaburonlikdan farq qiladi. Malaka va uddaburonlik mashq, o‘qish natijasi hisoblansa, qobiliyatning rivojlanishida iste’dodning o‘rni beqiyosdir. Ana shundagina qobiliyat deb ataluvchi ruhiy xususiyat taraqqiy etadi. Pedagogik faoliyatning samarali bo‘lishi uchun pedagogda qobiliyatning qo‘yidagi turlari mavjud bo‘lishi lozim. Bilim qobiliyati, tushuntira olish qobiliyati, kuzatuvchanlik qobiliyati, nutq qobiliyati, tashkilotchilik qobiliyati, obro‘ orttira olish qobiliyati, kelajakni ko‘ra bilish qobiliyati, diqqatni taqsimlay olish qobiliyati va h. Mahoratli pedagog bolalar ruhiyatini, bilim va darajasini hisobga oladi. Ba’zi pedagoglarga o‘quv materiali tushunarli va qandaydir alohida izohni talab etmaydigandek tuyuladi. Bunday pedagoglar bolalarni emas, balki o‘zlarini nazarda tutadilar. Qobiliyatli, tajribali pedagog o‘zini bolaning o‘rniga qo‘ya oladi. U fanning ilmiy-nazariy asoslarini bolalarga tushuntirish

maqsadida ish tutadi. Shuning uchun u bayon etishning xarakter va shaklini alohida o‘ylab chiqadi. Mahoratli pedagog dars materialini bayon etish jarayonida bolalarning qanday o‘zlashtirayotganlarini bolalarni kuzatish asosida payqab oladi va zarur hollarda bayon qilish usulini o‘zgartiradi. Shuningdek, pedagog bolalarni savodli o‘zlashtirishlari uchun zamin tayyorlab, ularni dam olishdan ishga o‘tishlari, bo‘shashish, lanjlik, charchashlariga barham berish uchun minimal darajada foydalanishga vaqt ajratish zarurligini hisobga oladi. U tegishli vaziyat yuzaga kelgunga qadar ish boshlamaydi. Pedagogning odobi, madaniyati yuksak bo‘lsagina, odamlarga nisbatan mehribon, sahovatli bo‘la oladi, uni hamma hurmat qiladi. Pedagog umuminsoniy qadriyatlarni ijodiy o‘rganib, ta’lim tarbiya jarayoniga tatbiq etishi lozim. Shu bilan birga milliy o‘ziga xosligimizni, asrlar sinovidan o‘tgan an’analarimizni, hamisha imon-e’tiqod bilan yashash kabi hayotiy tamoyillarimizni ham saqlab, ham yuksaltirib borishi va ularni bolalar qalbiga singdirishi zarur. Pedagog faoliyati o‘z mohiyatiga ko‘ra ijodiy xarakteriga ega. Ma’lumki, inson oldida biror muammo turgandagina ijodkorlikka ehtiyoj tug‘iladi. Pedagog faoliyati ana shunday xususiyatga ega. Pedagogik ijodkorlarning asosiy mohiyati faoliyatining maqsadi va xarakteri bilan bog‘lik. Pedagogik faoliyat kishi shaxsini, uning dunyoqarashi, e’tiqodi, ongi, xulq-atvorini shakllantirishdek umumiy maqsadga bo‘ysungan son-sanoqsiz pedagogik masalalarni yechish jarayonidir. Pedagog faoliyatidagi ijodkorlik ana shu masalalarni yechish usullarida, ularni hal qila olish yo‘llarini qidirib topa olishida ifodalanadi. Pedagogik ijodkorlik manbai – bu pedagogik tajribadir. Pedagogik tajriba – muammoli vaziyatlarga juda boydir. Ilg‘or pedagogik tajriba deganda, biz pedagogning o‘z pedagogik vazifasiga ijodiy yondoshishini bolalarning ta’lim- tarbiyasiga yangi, samarali yo‘l va vositalarni qidirib topishini tushunamiz. Ijodiy ishlaydigan pedagog faqat bolalarni muvaffaqiyatli o‘qitish va tarbiya berish, ilg‘or ish tajribalarini o‘rganish bilangina cheklanib qolmasdan tadqiqodchilik ko‘nikma va malakalariga ham ega bo‘lishi zarur. Hozirgi zamon

fan va texnika taraqqiyoti pedagogning ijodkor bo‘lishini, fanning muhim muammolari yuzasidan erkin fikr yurita bilish, fan yutuqlarini bolalarga yetkaza olishi, tadqiqot ishlariga o‘rgata olishini talab qiladi. Tarbiya jarayonida pedagogik ta’sir ko‘rsatish bolaga u yoki bu yuksak axlokiy sifatlarining mohiyatini anglatish jarayonida qo‘llaniladigan pedagogning ish usullaridan biridir. Har bir shaxsga ta’sir etishi tarbiyachining pedagogik mahorati va obro‘siga bog‘liqdir. Bunda: Kishilik jamoasi paydo bo‘lgan davrdan boshlab inson hech qachon yolg‘iz yashay olmagan. Jamoalarni tashkil qilish va uning tarbiyaviy ta’sirini nazariy va amaliy asoslari mutafakkir va olimlar tomonidan o‘rganilib, ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan. Tarbiyachining navbatdagi vazifasi bola-yoshlar jamoasini tashkil qilish, tarbiyalash va jipslashtirish borasidagi nazariy bilimlarni o‘zlashtirib, ilg‘or tajribalarga suyanib, ularni tarbiyaviy jarayonda o‘rtoqlik, do‘stlik, o‘zaro hamkorlik, hamjihatlik, o‘z-o‘zini tarbiyalash va boshqarish kabi jamoatchilik sifatlarini shakllantirish mahoratini o‘zlashtirishdan iborat. Ular: - har bir bola shaxsida o‘zaro munosabat aloqalarini yaratish; - bolalar kundalik faoliyatlarining hamma qirralarini jamoada jipslashtirish; - shaxsiy manfaatdan jamoa manfaatini yuqori qo‘yishga o‘rgatish; - jamoada bir-biriga mehr-oqibatli, muruvvat va saxiylik, do‘stona hamkorlik mavjud bo‘lsa, u katta tarbiyaviy kuchga aylanadi. Har bir pedagog pedagogik faoliyat yuritar ekan, berayotgan ta’limtarbiyasining yanada samarali bo‘lishi uchun o‘z ustida muttasil ishlashi, bilimini, mahoratini o‘stirishi, bolalar bilan bo‘ladigan munosabatlarni puxta o‘ylab, ularning ko‘ngliga ozor yetkazmasdan ish olib borishi lozim. Muomala madaniyati, o‘zini tuta bilishini nazorat qilishi kerak. Har bir tarbiyachining dunyoqarashi uning muomalasida namoyon bo‘ladi. Muomalaning asosiy vositasi tildir. Shunday ekan, tarbiyachi muomala jarayonida juda ehtiyotkor bo‘lishi maqsadga muvofiqdir.

Alisher Navoiy muomala qiluvchi shaxsning mahorati haqida shunday deydi: "Shirin so‘z ko‘ngillar uchun bamisoli asaldir." Shuning uchun ham pedagog har on nutq madaniyatiga kuchli e’tibor berishi, o‘zining psixologik, estetik, jismoniy, axloqiy jihatlarini namuna holatda namoyon etishi muhim. Yuksak tuyg‘u madaniyatiga ega bo‘lgan pedagog bolalarning kayfiyati, noxushligini darrov fahmlaydi. Qo‘pol, odobsiz gaplarga o‘rin qoldirmaslik, bola shaxsiga tegadigan qo‘pol muomala qilish pedagogning faoliyatiga putur yetkazadi. Bola ahvolini tushunish, unga hamdard bo‘lish, madad berish kerak. Pedagog o‘zining pedagogik faoliyatida avvalo to‘g‘ri so‘z bo‘lishi, ishlarini adolat bilan olib borishi kerak. Bu xislat tarbiyachi bilan bola o‘rtasida yaqinlikni oshiradi, chunki adolat insonlar xulqini baholovchi muhim mezondir. Zamonaviy pedagogga birgina umumiy madaniyatning o‘zi kifoya qilmaydi. Shuningdek maxsus bilimlar va malakalar asosida bolalarini kuzatish, ularning o‘sishidagi muhim jihatlarni jamiyatda vujudga kelgan asosiy ijtimoiy g‘oyalar bilan taqqoslash, ta’lim-tarbiya jarayonini rivojlantirish yo‘llari va usullarini aniqlash, turli vositalar bilan tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish, tahlil qilish, pedagogik izlanishlar va yutuqlarni ilmiy jihatdan bir tizimga solish maqsadga muvofiqdir. Albatta, bunda pedagog talabchan, yaxshi, mehribon, sabrli, bosiq va o‘z kasbiga nisbatan e’tiqodli bo‘lishi lozim. Bolani butun qalbi bilan sevadigan pedagog ko‘proq tabassum qiladi, kamroq qovoq soladi. Bolalarga bilim berish bilan birgalikda ayni vaqtda ularga o‘z xarakterini o‘tkaza oladi, ularga odamiylik namunasi bo‘lib ko‘rinadi. Pedagogning kasbga oid mahoratini shakllantirishda pedagogik psixologik nazariyalarning ahamiyati kattadir, chunki ma’naviyatimizning shakllanishida o‘z- o‘ziga ega bo‘lgan insonlar faoliyati, ularga qo‘yilayotgan talablar, zamonaviy pedagogik texnologiyalar to‘g‘risida nazariyalar pedagogik mahoratni shakllantirishning asosiy manbai bo‘lib xizmat qiladi. Pedagogik tajribalarni takomillashtirishda ilmiy pedagogik ma’lumotlardan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Chunki, hozirgi zamon fan va texnika taraqqiyoti

pedagogning ijodkor bo‘lishini fanning muhim muammolari yuzasidan erkin fikr yurita olishi, fan yutuqlarini bolalarga yetkaza olishi va nihoyat bolalarni ham ijobiy fikrlash, tadqiqotchilik ishlarini o‘rgata olishini talab qiladi. Shuning uchun pedagog avvalo tadqiqodchilik ishlarini olib borishi va bu sohadagi malakalarni egallashi zarur. Pedagog ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishi davomida tajribalarni to‘playdi, tahlil qiladi, ular asosida xulosalar chiqaradi. U shu xulosalardan o‘zining amaliy faoliyatida foydalanish jarayonida hozirgi zamon pedagogi uchun zarur bo‘lgan juda muhim bilimlarni egallaydi. Pedagogik mahoratni takomillashtirishda shaxsiy pedagogik izlanishning ahamiyati kattadir. Pedagog ishidagi muvaffaqiyat kunlik faoliyatda kattalar va bolalar, ayrim guruh va yakka shaxslar bilan aloqaga kirisha olish qobiliyatini ta’minlaydi. Aloqalar faoliyatda duch keladigan turli xil voqealarga pedagogik qoidalar nuqtai nazaridan emas, balki sharoitni hisobga olgan holda ijobiy hal etish talab etiladi. Keng ilmiy saviyaga ega bo‘lish, intellektual qiziqish, yangilikni his qila bilish, pedagogik mahoratni oshirishga intilish pedagogga xos xususiyatlardan hisoblanadi. Ta’lim sifati davlat ta’lim standartlariga muvofiq bo‘lishi uchun amaliy va nazariy mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Bu sohada ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshiriladi. Shaxsiy izlanishlar va ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish pedagogning pedagogik mahoratini takomillashtirishning muhim omili bo‘lib hisoblanadi. Shuningdek, nazariy, milliy madaniyat va umuminsoniy qadriyatlarni, dunyoviy, diniy ilmlardan ham xabardor ma’naviy barkamol inson bo‘lmog‘i lozim. Ilmiy pedagogik izlanishlarni baholash mezonlari to‘g‘risida fikr yuritilganda, avvalo tadqiqotning zamonaviyligi, dolzarbligi, undan ko‘zlangan maqsad hamda natijalar nazarda tutiladi.

Pedagog shaxsining kasb sohasidagi xususiyatlari – bu bolalarni sevish, ular bilan ishlashga qiziqish, o‘z kasbiga muhabbat, pedagogik nazokat, pedagogik tasavvur, tashkilotchilik qobiliyati, haqqoniylik, dilkashlik, talabchanlik, qat’iylik va maqsadga intilish, vazminlik, o‘zini tuta bilish, kasbiy layoqatlik va boshqalar. Samarali pedagogik ta’sir ko‘rsatishni to‘g‘ri tashkil etish bolalar bilan muomala qilishda samimiy munosabatda bo‘lishga yordam beradi. Amaliy pedagogik faoliyatda ilmiy g‘oyalar va pedagogik tarbiyani qo‘llash pedagog mehnatiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Lekin bu mehnat natijalari darhol ko‘rinmaydi. Uning mahsulini ko‘rish uchun yillab mehnat qilish kerak. Pedagog faoliyatini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, bu faoliyat o‘zining sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha ham turlicha bo‘ladi. Haqiqiy fidoiy pedagoglar o‘z faoliyatida eng yaxshi natijalarga erishadilar. Tajribali novator pedagoglar bolalarga samarali ta’lim-tarbiya berish bilan bir qatorda pedagogika fanidan yangi yo‘l ham ochmoqdalar. Pedagogik mehnatni amalga oshirish jarayonida quyidagi xususiyatlarni o‘z faoliyatida amalga oshirishlari zarur: Pedagogning ijodkorligi bolaning ijodkorligini uyg‘otadi. Ular o‘z bolalarini vatanga sadoqat ruhida tarbiyalash bilan birga ularning qalbida olijanob fazilatlarni qaror toptiradilar. Shunday ekan, pedagoglarning pedagogik mahoratida shaxsiy faoliyat tizimini ishlab chiqish muhimdir. Hayot - kashfiyotlar olami. Tajriba, uslub, fikrlar rang-barang. U samarali mehnat natijasida isbot va dalillar orqali bolalar qalbiga ko‘chadi. Ularning tuyg‘ulariga ta’sir ko‘rsatadi. Bolalar, bolalar muallimning faxri, kelajagidir. Shu bois ularning niyati bolalarni, bolalarni mustaqil yurt quruvchilari, muxandislari, ilmu ma’rifat fidoiylari safida ko‘rishdir. Har bir pedagognig o‘z faoliyat tizimini ishlab chiqishi va unga qat’iy amal qilishi uning ta’lim sohasidagi muvaffaqiyatlarining muhim omillaridan biridir. Pedagog bir xil metodlarda dars o‘tish bilan cheklanib qolmasligi lozim. Aksincha, u o‘qitish metodlarini takomillashtirish ustida tinimsiz ishlashi zarur.

Adabiyotlar: 1. Sayidahmedov N. Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiya. – T.: OPI, 2003. 2. Sultonova G.A. Pedagogik mahorat. – T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2005. 3. Markova A.K. Psixologiya professionalizma. – M.: Znaniye, 1996. 4. Muslimov N.A. Bo‘lajak kasb ta’limi pedagoglarini kasbiy shakllantirish / Monografiya. – T.: Fan, 2004.

O'xshashlar

Pedagog shaxsi va unga qo‘yiladigan talablar

Tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarini o‘tkazish texnologiyalari

Tarbiyachining pedagogik mahorati

Maktabgacha ta’lim tashkilotiga qisqa muddatli guruhlarda bolalarni maktabga tayyorlash

Pedagogik qobiliyatlar psixologiyasi