logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim
  4. Bolalarning maktabda ta’lim olishga tayyorligini tashxislash usullari

Bolalarning maktabda ta’lim olishga tayyorligini tashxislash usullari

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

137.5 KB
Ko'chirib olish
Bolalarning maktabda ta’lim olishga tayyorligini tashxislash usullari Reja: 1. Bolalarning maktabda ta’lim olishga tayyorligini tashxislash usullari. 2. Bolalarning sog`ligi va jismoniy rivojlanganligi holatini tashxislash. 3. Kern-Irasek uslubi bo`yicha tashxis o`tkazish. 4. Har bir naqshning (mashq uchun berilganlaridan tashqari) bajarilish darajasi. 5. Tashxislashning qo`shimcha shakllari. 6. Bolalarni maktabga tayyorlashda tibbiyot xodimlari ishining ahamiyati. 7. Bolalarni maktabga tayyorlashda aqliy tayyorgarlik. Tayanch so`zlar: tashxislash, aqliy rivojlanish, Kern-Irasek, «Grafik diktant», yo`riqnoma, suhbat, kuzatish, ko`nikma, tayyorgarlik, discomfort, yondashish, omil. Bolalarning maktabda ta’lim olishga tayyorligini tashxislash usullari. Bolaning maktabda ta’lim olishga tayyorligini tashxislash bu tekshiruv juda zarur. U oila uchun bolaning qaysi jihatlariga tuzatish (agar u zarur bulsa) kiritishda, olti yoshlining muvaffaqiyatlari va kamchiliklariga qanday yondashishda, shu maqsadda u tarbiyachilarga, qolaversa, 1-sinf o`qituvchilari uchun ham kerak. Bolani o`qitish uchun uni har tomonlama bilish kerak. Afsuski, bugungi kunda tashxis tizimining takomillashmaganligi, o`zini oqlamagan turli xil shakllarni ko`pligi ta’lim muassasalarining hamda ota-onalarning bolalarni maktabga tayyorlash borasida faoliyatini qiyinlashtirmoqda. Masalan, ayrim maktablarda bolalarni birinchi sinfga olishda bolaning maktabga tayyorgarligini belgilovchi asosiy ko`rsatgich sifatida tez o`qish ko`nikmasi (bir minutda 50-70 va undan ham oshiq so`z) ilgari surilmoqda. Vaholanki, bu ko`nikma maktabgacha ta’lim davlat dasturiga kiritilmagan. Agar bola tez o`qishga o’rgangan bo`lsa yomon emas, biroq bu maktabga borishdagi shartli talab sifatida qabul qilinmasligi Tashxis o`tkazish, bolaning rivojlanganligi va maktabda ta’lim lishga tayyorgarligi darajasini aniqlash maqsadida turli usullarning bir necha variantlari berilmoqda. Biroq bu har bir bolaga tashxis qo`yishda maskur uslublarning barchasini qo`llash zarur, degani emas. Bolani tashxisdan o`tkazishni majburiylikka asoslanmagan, ishonchli suhbat yoki o`yin tartibida olib borgan ma’qul. Toki bola o`zini tekshirilayotganligini sezmasin. Bolani berilgan savollarga javob bervyotganda shoshirmaslik, uning qiziqishini so`ndirmaslik uchun suhbat va tavsiya etilayotgan o`yinlardan 2-3 tasini o`tkazgan ma’qul. Bir marta tashxis o`tkazish vaqti 20-25 daqiqadan oshmasligi lozim. Barcha turdagi maktabgacha ta’lim tashkilotlari, maktablar uchun majburiy bo`lgan hamda ota- onalarning ham bolani maktabga tayyorligini aniqlash va bola rivojlanishidagi ayrim jihatlarni chuqurroq yechishlariga imkon beruvchi asosiy tashxislash usullarining asosiylarga quyidagilar kiradi: 1. Bolaning sog`ligi va jismoniy rivojlanganligi holati tashxisi. 2. Shaxsiy - psixologik va aqliy rivojlanganlik tashxisi: - tashxislovchi kirish suhbati; - Kern-Irasek tizimi bo`yicha tashxislar; - Venger metodi bo`yicha tashxislash (grafik diktant). 3.Ta’lim olish faoliyatining ko`nikma va ilk zaminini aniqlash tashxisi: - bolalarning maktab haqidagi tasavvurlarini aniqlovchi savolnoma (mativatsion tayyorgarlik); - bolalarning matematik tushunchalarini aniqlovchi savolnoma; - bolalarning ogzaki savodxonligi va nutqi rivojlanganligini aniqlovchi savolnoma. 4. Tekshirishning qo`shimcha shakllari: - ko`rish xotirasi; - eshitish xotirasi; - mazmun xotirasi; - tasavvuri va ijodiy fikrlashining rivoji; - ogzaki – mantiqiy fikrlash rivoji; - ma’lum joyda, hududda mo`ljal olish rivoji; - matematik tushunchalari rivoji; - tasvirlash faoliyati bo`yicha ko`nikma va uddalashi rivoji; - o`zi va o`zining tasvirlash faoliyatiga munosabatini ifodalash. Bolalarning sog`ligi va jismoniy rivojlanganligi holatini tashxislash. Maktabga qabul qilinishdan oldin barcha bolalar o`z yashash joylaridan bolalar poliklinikasi tarkibida tor mutaxassislik bo`yicha shifokorlardan iborat bo`lgan tibbiy komissiya tekshiruvidan utishi shart. Ular bolaning sog`ligi va maktabga tayyorgarligi haqida o`z xulosalarini berishadi. Mazkur tekshiruvning erta bahorda o`tkazilishi bolada aniqlangan yetishmovchiliklarni yoz davomida dispanserizatsiyada to`ldirib olish imkonini beradi. Harakatning asosiy turlari, qo`l muskullari sport o`yinlarining oddiy ko`nikmalari, harakat sifati rivojlanganligini musobaqa, estafeta tarzida o`tkaziladigan sport va harakatli o`yinlar davomida tekshirish mumkin. Bolaning shaxsiy–psixologik va aqliy rivojlanganligini tashxislash. Tashxislash suhbati savollari: 1. Familiyangni, ismingni, otangni ismini ayt. 2. Ota – onangning familiyasi, ismi, otasining ismini ayt. 3. Sen qizmi yoki o`g`il? Katta bo`lsang kim bo`lasan: xolami, tog`ami? 4. Sening akang (opang) bormi, kim katta? 5. Yoshing nechada? Bir yildan keyin nechaga kirasan, iki yildan keyin- hi? 6. Hozir ertalabmi yoki kechqurun (kunduzimi yoki ertalabmi)? 7. Sen qachon nonushta kilasan-kechqurunmi, ertalabmi? Tushlikni ertalab qilasanmi, kunduzimi? Tushlik oldin bo`ladimi yoki kechki ovqat? 8. Sen qayerda yashaysan? Uy manzilingni ayt (Qanday mamlakatda? Prezident kim? Vatanimizning bayrog`ini, gerbini ko`rsat va boshq.) 9. Otang (onang) kim bo`lib ishlaydi? 10. Rasm chizishni yaxshi ko`rasanmi? Bu qalamning (lentaning, ro`molning) rangi qanaqa? 11. Hozir yilning qaysi fasli – qishmi, bahormi, yozmi, kuzmi? Nega sen shunday deb hisoblaysan? 12. Nega qor qishda bo`ladi, yozda emas? 13. Haydovchi (shifokor, o`qituvchi) nima ish qiladi? 14. Maktabda qo`ngiroq, parta nima uchun kerak? 15. O`zingning o`ng ko`zingni, chap qulog`ingni (o`ng yoki chap qo`l bilan) ko`rsat. Ko`z va quloq nima uchun kerak? 16. Qanday hayvonlarni bilasan? 17. Sen qanday qushlarni bilasan? 18. Nima katta: sigirmi, echkimi? Kushmi yoki asalari? Nimaning panjasi katta: kuchuknikimi, xo`roznikimi? 19. Nima katta: 8mi, 5mi, 7mi, 3? 3dan 6 gacha, 9 dan 2 gacha sana. 20) Bilmasdan birovning narsasini sindirib qo`ysang, nima qilish kerak? 21. Uy telefonlaringning, onangning, otangning, buvingning ish joylaridagi telefonlarning raqamini eslab ko`r… 22. Agar ota-onang (kechqurun va dam olish kunlari) uyda yo`q bo`lsa – qayerda bo`lishi mumkin? 23. Sen (katta do`konda, bozorda, hayvonot bogida, seni majburan olib ketganda, notanish ko`chada ko`p kishilik avtobusda, metroda va boshq.) adashib qolsang, bunday holatlarda nima qilgan bo`larding? Kern-Irasek uslubi bo`yicha tashxis o`tkazish. Bolalarni tekshiruvdan o`tkazish 4 topshiriqdan iborat bo`lib, undan ko`zlangan maqsad ulardagi maktab uchun zarur bo`lan faoliyatlari rivojidagi, jumladan, bosh miya chanog`ini analitik va sintetik vazifalari, motorikalaridagi yetishmovchilikni aniqlash. Kern-Irasek metodi bo`yicha bolaning maktabda ta’lim olishga tayyorligi darajasini aniqlash alohida yoki 10-15 boladan iborat guruh bilan bir vaqtning o`zida olib borilishi mumkin. To`rtinchi topshiriq esa har bir bola bilan alohida, maxsus ajratilgan xonalarda ajratiladi. Bolaga (yoki guruhdagi 10-15 bolaga) oddiy qog`ozdan toza bir varoq beriladi. Qog`ozning yuqoridan o`ng burchagiga tadqiqot bilan qamrab olingan bolaning ismi, familiyasi, yoshi hamda tekshirish o`tkazilayotgan sana yozib quyiladi. Ish qog`ozi tagiga qattiq qog`oz qo`yiladi. Qalam bolaning oldiga shunday qo`yilishi kerakki, unga o`ng va chap qo`l bilan ham olish o`ng`ay bo`lsin. Tashxis o`tkazish uch topshiriqdan iborat: 1. Odam rasmi. 2. Uch so`zidan iborat, chizilgan qisqa ibora ( U osh yedi ). 3. Chizilgan nuqtalar guruhi. Varaqning yuz qismi birinchi topshiriqni bajarish uchun ajratiladi. Birinchi topshiriqqa quyidagi yo`riqnoma beriladi: «Bu yerga (har biriga qaergaligi ko`rsatiladi) biror-bir erkakning (tog`angning) rasmini bilganlaringizcha chizinglar». Shundan so`ng tushuncha (yordam) berish, rasmning kamchiligi va xatosi yuzasidan ogohlantirish taqiqlanadi. Boladan tushadigan har bir savolga quyidagicha javob berish lozim. «O`zing bilganingday qilib chiz». Agar bola ishni boshlay olmay tursa, quyidagicha unga dalda berish kerak: «Ko`ryapsanmi, sen qanday yaxshi boshlading», «Chizishda davom et». «Xola»ni chizsam bo`ladimi? Degan savolga barchamiz tog`ani chizyapmiz deya tushuntirish kerak. Agar bola ayol figurasini chiza boshlagan bo`lsa, uni oxirigacha etkazishni kutib turib, keyin yonidan erkak kishining rasmini chizishni so`rash kerak. Bola rasm chizishni yakunlagach, ish qog`ozi teskari ag`dariladi. Uning orqa tarafi ko`ndalang chiziq bilan teng ikkiga bo`linadi (buni oldindan qilish ham mumkin). 2-topshirqni bajarish uchun 10-15 ta kartochka (7-8sm ga 13-14 sm o`lchamda) kerak bo`ladi. Unga «U osh edi» iborasi qo`lyozmada yoziladi (harflar o`lchami-1 sm, bosh harf-1, sm). Ibora yozilgan kartochka bolaning oldiga, ish qog`ozdan sal yuqoriroqqa qo`yiladi. Ikkinchi topshiriq quyidagicha izohlanadi: «Qaranglar, bu erda nimadir yozilgan. Sen hali yozishni bilmaysan. Shuning uchun buni chizishga harakat qil. Yaxshilab ko`rib olgin, bu qanday yozilagn va varaqning yuqori qismiga (qaergaligini ko`rsating) xuddi shunday qilib yozing». Agar bolalardan birortasi qator o`zunligi hisobini ololmay uchinchi so`zni sig`dira olmasa, unga uchinchi so`zni pastdan yoki tepadan yozish mumkinligini aytish lozim. Yuqoridagi o`lchamli kartochkalarni uchinchi topshiriqni bajarish uchun ham tayyorlab qo`yish kerak. Ulardan nuqtalar guruhi tasvirlangan bo`lib, ular oralig`i vertikal va gorizontal bo`yicha – 1 sm, nuqtalar diametri-2mm: Bola 2- topshiriqni bajarib bo`lgan birinchi kartochka undan olinib, o`rniga ikkinchi (nuqtalari bor) kartochka shunday qo`yiladiki, unda nuqtalar orqali tasvirlangan besh burchakli o`tkir burchagi pastga qaragan bo`lishi kerak. Uchinchi topshiriqqa quyidagicha yo`riqnoma beriladi: «Bu yerda nuqtalar chizilgan. Xuddi shunday qilib varaqning pastki qismiga (qayergaligini ko`rsating) o`zing chizishga harakat qil». Natijani baholang. Har bir topshiriq ballar bilan baholanadi: 1 – eng yaxshi baho, 5 – eng yomon baho. Besh ballik tizimda baholashning namunaviy mezonlari rasmlarda ko`rsatilgan. 1-topshiriq (odam rasmi) 1 ball-chizilgan figurada bosh, gavda va qo`l-oyoqlar bo`lishi lozim. Boshni gavdaga bog`lovchi bo`yin (u gavdadan katta bo`lmasligi kerak). Boshda soch bo`lishi (yoki do`ppi, telpak), quloq bo`lishi, yuzda ko`z, burun, og`iz bo`lishi kerak. Qo`l 5 ta barmoq bilan. Erkak kishi kiyimi belgilari. 2 ball – 1balga qo`yilgan talablarning barchasi. Uch qismning tushib qolishi mumkin: bo`yin, soch, qo`lning bitta barmog`i, biroq yuzdagi hech bir a’zoning tushib qolishi mumkin emas. 3 ball – rasmdagi figurada bosh, gavda, qo`l-oyoqlar bo`lishi kerak. Qo`l va oyoqlar ikki chiziq bilan chizilishi lozim. Bo`yin, quloq, soch, qo`l panjalari bo`lmasligi mumkin. 4 ball – oddiy bosh rasmi qo`l-oyoqlar bilan. Qo`l va oyoqalar bir chiziq bilan tasvirlangan. 5 ball – gavda va qo`l- oyoqlarning aniq tasviri yo`q. 2-topshiriq (yozilgan matnni chizish). 1 ball – bola tomonidan chizilgan iborani chizish mumkin. Harflar namunadagiga nisbatan 2 baravar katta. Harflar uchun so`zni hosil etgan. Qatorlar to`g`ri chiziqdan 300dan ko`p og`magan. 2 ball – gapni o`qish mumkin. Harflar kattaligi namunaga yaqin, ular tikligi shart emas. 3 ball – harflar kamida ikki guruhga bo`lingan bo`lishi lozim. Hech bo`lmaganda 4 ta harfni o`qish mumkin. 4 ball – namunaga hech bo`lmaganda 2 ta harf o`xshashi kerak. Barcha harflar guruhi hali yozuv ko`rinishiga ega emas. 5 ball – chiziqlar tasvirlanmagan, tushunarsiz. 3-topshiriq (nuqtalar guruhini chizish). 1 ball-berilgan namunaga qarab aniq bajarilgan. Nuqtalar chizilgan, aylanar emas. Gorizontal va vertikal bo`yiga simetriya saqlangan. Figuralar qanchalik kichik bo`lsa ham mayli, biroq katta bo`lsa yarim barobardan oshmagan bo`lishi kerak. 2 ball –simmetriyada unchalik ahamiyatli bo`lmagan kamchilik bo`lishi mumkin: bitta nuqta tikkasiga yoki eniga qolganlaridan chiqib qolgan yoki nuqta o`rniga aylana chizilgan bo`lishi ham mumkin. 3 ball-nuqtalar guruhi namunaga qo`pol ravishda o`xshash. Barcha figuralarda simmetriya buzilgan bo`lishi mumkin. Beshburchakning o`xshash, uchi pastga yoki tepaga qaragan shakli saqlangan bo`lsa. Nuqtalar soni ko`p yoki kam bo`lishi mumkin (7 tadan kam emas, 20 tadan ko`p emas). 4 ball – nuqtalar to`p bo`lib joylashgan bo`lib, ular har qanday geometrik figurani eslatishi mumkin. Nuqtalar kattaligi va soni ahamiyatli emas. 5 ball –noaniq chiziqlar. Bajarilgan alohida topshiriqlar ballari yig`indisi tekshirishning umumiy natijasini belgilaydi. 4-topshiriq (yig`ma fikrni tekshirish). Maqsad: bolaning fikrlash amaliyoti, mantig`i, lug`at boyligi rivojlanganligi darajasi va boshqalarni aniqlash. 1. Qaysi hayvon katta: otmi yoki it. a) ot- 0 ball b) it-(-5) ball 2. Ertalab biz nonushta qilamiz, kun yarmida (yoki tunda…) a) tushlik qilamiz… biz osh, go`sht yoki nimadir yeymiz - 0 b) peshinlik, kechki ovqat eymiz, uxlaymiz va boshqalar – (-3). 3 . Kunduzi yorug`, kechasi… a) qorong`u – 0 b) noto`g`ri javob – (-4). 4 . Osmon ko`m-ko`k, o`t… a) yashil 0.b) noto`g`ri javob – (-1). 5. Gilos, nok, olxo`ri, olma- bular nima? a) mevalar – 1.b) noto`g`ri javob – (- 1). 6. Nega poezd o`tmasdan turib, uning yo`li yoniga shlagbaum to`siladi? a) poezdning tagiga hech kim tushib ketmasligi, falokat yuz bermasligi uchun – 0. b) noto`g`ri javob – (-1) 7. Toshkent, Samarqand, Chirchiq (tanish shaharlar aytiladi) nima ular? a) shaharlar-1. b) bekatlar – 0. v) noto`g`ri javob – (-1). 8. Soat necha (soatdan to`g`ri kelgan soatining 18, 15, 19, 55, 11, 5 minutlarini ko`rsating)? Bola soatini o`zi belgilasin. a) agar barcha javoblar to`g`ri bo`lsa – 4. b) agar bilmasa – 0. v) agar bir martaginasi to`g`ri bo`lsa – 3. 9. Kichik sigir-bu buzoqcha, kichik it- bu…, kichik qo`y-bu…. a) kuchukvachcha, qo`zichoq –4. b) ikkalasidan bittasi –0. v) noto`g`ri javob – (-1). 10. It ko`proq mushukka o`xshaydimi yoki tovuqqa? a) mushukka (nimasi bilan ular bir xil), chunki unda ham to`rt oyoq, jun, tirnoq bor (hech bo`lmasa bitta o`xshash joyini aytsa – 0). b) o`xshash belgilarisiz aytsa – (-). v) agar tovuqqa desa-(-3). 11. Nega barcha avtomobillarda tormoz bor? a) tog`dan tushayotganda, burilishda uni sekinlatish uchun (ikkita sabab) – 1. b) bitta sabab-0. v) noto`g`ri javob-(-1). 12. Bolg`a bilan bolta nimasi bilan bir-biriga o`xshaydi? a) agar ikkita umumiy belgisi (taxta, temir, mix qoqish mumkin, asboblar, orqa tomoni yassi) aytilsa – 3. b) agar bitta belgisi aytilsa – 2. v) noto`g`ri javob – 0. 13. Olmaxon bilan mushuk nimasi bilan bir-biriga o`xshaydi? a) agar ikkalasining ham ikki umumiy belgisi (oyog`i, juni, daraxtga chiqib yurishi kabi) aytilsa-3. b) agar bitta o`xshash jihati aytilsa – 2. v) noto`g`ri javob-0. 14. Mix nimasi bilan vintdan farq qiladi? Agar stolda, sening yoningda ikkalasi ham yotgan bo`lsa sen ularni qanday bilasan? a) rezbasidan (bolaning tushuntirishi) – 3. b) vint buraladi, mix qoqiladi, vint gayka, mixda esa qalpoqcha bor – 2. v) noto`g`ri javob – 0. 15. Futbol, suvga sakrash, tennis, suzish, gimnastika – bu nimalar? a) sport jismoniy madaniyat – 3. b) o`yinlar, mashqlar, musobaqalar – 2. v) noto`g`ri javob – 0. 16. Sen qanday transport vositalarini bilasan? Agar «u nima» deb so`rashsa «Bu minib harakatlantiriladigan narsalar» deb javob qaytarish kerak. a) agar erda yuradigan 3 ta transportni va samolyot, kemani aytsa – 4. b) agar faqat erda yuradigan uchta transport vositasini aytsa yoki tushuntirishdan so`ng barchasini sanab bersa – 2. v) noto`g`ri javob – 0. 17. Keksa kishi nimasi bilan yosh kishidan ajralib turadi? Ular o`rtasida qanday farq bor? a) uchta belgisi (ajinlar, yomon ko`radi yoki eshitadi, oq sochi va soqoli bilan) – 4. b) bir-ikki belgi uchun – 2. v) noto`g`ri javob – 0. 18. Odamlar nima uchun sport bilan shug`ullanadilar? a) ikkita sababga – 4. b) bittaga – 2. v) noto`g`ri javob – 0. 19. Kimdir ishdan bosh tortsa nega bu axloqsizlik, noto`g`ri, yomon deyiladi? a) qolganlar u uchun ishlashi kerak (mazmuni: kimdir jabr chekadi) yoki dangasalik qilyapti hech narsa sotib ololmaydi deyilsa – 2. b) noto`g`ri javob- (-2). 20. Nima uchun xatning ustiga marka yopishtiriladi? a) xatni pochta orqali jo`natish uchun – 5. b) agar jarima to`lanish kerak bo`lsa – 2. v) noto`g`ri javob – (-2). Natijalarni ishlash quyidagi sxemalar bo`yicha olib boriladi: ballarning summasi alohida savollar bilan aniqlanadi. Yig`ma fikr rivojlanganligining birinchi darajasini +24 va undan baland. Ikkinchi daraja +14 dan +23 gacha- o`rta yuqori. Uchinchi daraja 0 dan +13 gacha – o`rta (me’yor). To`rtinchi daraja (-1) dan (-10) gacha – past. Beshinchi daraja (-1) va undan past –juda yomon. «Grafik diktant». O`quv topshirig`ini qabul qilish, o`quv amaliyotini bajarish, ya’ni ixtiyoriy (erkin) e’tibor rivojlanganligi darajasini aniqlash uchun L.A. Venger metodikasi bo`yicha tashxis o`tkazish. Yo`riqnoma: – Katakli daftar varog`idan olish va bolaga chiroqli naqshlar chizishni o`rgatishni taklif etish. – Men senga chiziqni qanday tortishni aytaman, sen men aytgandek qilib chiz. – Sen o`ng qo`ling qayerdaligini eslaysanmi. To`g`ri, bu o`sha qalam ushlab turgan qo`ling. Qani uni yonga cho`z-chi. Qayerni u ko`rsatib turibdi (eshikni va boshq). – Demak, men qachon chiziqni o`ng tomonga tortinglar desam sen eshik tomonga qaratib chizasan. – Chap qo`ling qaerni ko`rsatyapti? (derazani yoki boshq). -To`g`ri. Men qachon chap tomonga, desam sen chiziqni deraza tomongan tortasan. – Men faqat qaysi tomonga chiziqni chizishni aytmay, balki uning o`zunligiga qancha ya’ni, bir katak yoki ikki katak bo`lishini ham aytaman. – Faqat men aytgan narsani chizinglar. Chiziq tortayotganingda to`xtab, kutib tur, qachon men yangi chiziqni qanday chizishni aytganimdan so`ng oldingisi to`xtagan joydan boshlash kerak. Bolaga naqshni qaerdan boshlab chizishni ko`rsatish (varaqning ustki chap burchagidan, chekkasidan biroz joy tashlab) va aytib turish kerak: bitta katakcha yuqoriga. Bitta katakcha o`ngga. Bitta katakcha pastga. Bitta katakcha o`ngga. Bitta katakcha yuqoriga. Bitta katakcha o`ngga. Bitta katakcha pastga. Bitta katakcha o`ngga. Bitta katakcha yuqoriga. Endi o`zing xuddi chizganingga o`xshatib davom ettir. «Diktant» to`g`ri bajarilgan holda quyidagi naqsh hosil bo`lishi kerak: Agar bola xatoga yo`l qo`ysa, tuzating: Bu naqsh mashq uchun edi. Bola uni chiza turib yo`riqnomani tushunishi kerak. Mustaqil chizishni davom ettirayotganida uni oxirigacha etkazish zarur. Naqsh oxiriga etgach, bolaga navbatdagi naqshni qaerdan boshlash kerakligini ko`rsating va aytib turing: -Ikki katak yuqoriga. Bir katak o`ngga. Bir katak yuqoriga. Ikki katak chapga. Ikki katak pastga. Bir katak o`ngga. Ikki katak pastga. Ikki katak o`ngga. Ikkita yuqoriga. Bitta o`ngga. Bir katak yuqoriga. Ikkita o`ngga. Bitta pastga. Bitta katak o`ngga. Ikkita pastga. Naqshni chizishni o`zing davom ettir. Endi chizish jarayonida hech qanday qo`shimcha ko`rsatmalar berilmaydi va xatolar tuzatilmaydi. Naqsh qatorini oxirigacha to`liq chizib bo`lingach, quyidagilarni aytib turishni boshlang: – Ikki katak tepaga, ikki katak o`ngga, bir katak pastga, bir katak chapga («chapga» so`zini ovozda alohida ta’kidlash kerak). Bir katak pastga. Ikki katak chapga. Ikki katak tepaga. Ikki katak o`ngga. Bir katak pastga. Bir katak chapga. Bir katak pastga. Chizishni o`zing davom ettir: Va, nihoyat oxirgi naqsh: – Ikki katak tepaga. Bir katak chapga. Ikki katak tepaga. Bir katak o`ngga. Bir katak pastga. Ikki katak o`ngga. Bir katak pastga. Bir katak chapga. Ikki katak pastga. Uch katak o`ngga. Ikki katak tepaga. Bir katak chapga. Ikki katak tepaga. Bir katak o`ngga. Bir katak pastga. Ikki katak o`ngga. Bir katak pastga. Bir katak chapga. Ikki katak pastga. Chizishni o`zing davom ettir: Har bir naqshning (mashq uchun berilganlaridan tashqari) bajarilish darajasi. Naqshning aytib turilgandagisi hamda bola tomonidan mustaqil davom ettirilib bajarilgani alohida-alohida baholanadi. Eng yuqori daraja, bu –naqshning xatosiz chizilishi. Uni 4 ball bilan baholash kerak. Agar 2-3 ta xatosi bo`lsa 3 ball qo`yiladi. Ko`p xatolari bo`lsa 2 ball. Agar to`g`ri chizilgan qismlardan, xato chizilgan qismlar ko`p bo`lsa, bu holda 1 ball beriladi. Va nihoyat agar birorta chizilgan qism bo`lmasa 0 ball qo`yiladi. Bola naqshni aytib turilganda bajarib 0 dan (agar butunlay noto`gri bo`lsa), 12 ballgacha (agar uch asosiy naqsh xatosiz bajarilgan bo`lsa) umumiy ball yig`ishi mumkin. Tashxisning aynan ushbu usulini tanlashimizning boisi – unda bolaning aqliy rivojlanishining barcha shakllari qamrab olinadi: Bilish jarayoni (solishtirish ko`nikmasi, umumlashtirish, tahlil qilish, mustaqil xulosalar chiqarish va boshq), obrazli fikrlash, bolaning mantiqiy imkoniyatlari uning qanchalik aqliy rivojlanganligiga holis baho beradi. «Grafik diktant» bolaning o`quv topshiriqni qanday qabul qilishini, o`quv harakatlarini qanday bajara olishini aniqlashtiradi. Ta’lim olish faoliyatining ko`nikma va ilk zaminini aniqlash tashxisi: Bolaning o`quv faoliyatiga ilk zamin va ko`nikmalarni egallaganligi va darajasini aniqlash uchun J. Saidnazarova tomonidan tayyorlangan savollar jamlanmasi tavsiya etiladi. I. Bolaning maktab haqidagi tasavvurlarini aniqlash uchun savolnoma (motivatsion tayyorgarlik). Maqsad: Ushbu savolnoma shaxsining belgisi sifatida unda mas’uliyat hissi qanchalik shakllanganligi darajasini, bolaning maktab vazifasini qanchalik tushunib etganligini va uning maktabga munosabatini aniqlaydi. 1. Sen maktab-maktab o`ynashni yaxshi ko`rasanmi? (bolaning maktabga munosabati va unda o`qishga xohishi). 2. Bu o`yinda sen kim bo`lishni xohlaysan: o`qituvchimi, o`quvchi? (savol bilim manbai sifatida o`qituvchi bo`lish istagi sababini va bilim olishga intilish sifatida o`quvchi bo`lish istagi sababini aniqlaydi). 3. O`qish -bu qiyinmi yoki oson? Nima uchun? (savol bolalardagi ta’lim olish jarayonibu ko`p mehnat qilishi lozim bo`lgan jarayon degan tushunchaga oydinlik kiritadi). 4. Katta bo`lganingda, sen o`qituvchi bo`lishni xohlaysanmi? (o`qituvchi bo`lish yoki bo`lmaslik xohishining asosli tushunib etilishi, o`qituvchi kasbiga uning munosabati). 5. Sen maktabga bora boshlansang, popkangga nimalarni joylab borasan? (sanab o`tgan narsalardan uning bilimi va maktabda nimalar bilan shug`ullanishi haqidagi tasavvurlarini aniqlash mumkin). 6. Maktabingga sen sevimli o`yinchog`ingni olib borasanmi? Uni qachon o`ynaysan? (savol bolalarning maktab tartib tizimi maktabda tanaffuslar bo`lishi haqidagi tasavvurlarini aniqlaydi). 7. Nega ayrim bolalar maktabda yomon o`qishadi? (bolalarda mas’uliyat hissining shakllanganlishi, irodaviy tayyorgarligi darajasini oydinlashtiradi). 8. Maktabda o`qish bolalar uchun nega kerak? (savol bolaning bilim olishga bo`lgan intilishini aniqlaydi). 9. Agar senga o`qituvching «2» qo`ysa, sen xafa bo`lasanmi? Nega? (salbiy bahoga bola munosabatining asosi). 10. Maktabda sen qanday baholar olishga harakat qilasan? Buning uchun nima qilish kerak? (bolaning ijobiy va salbiy baholar haqida bilishi). II. Matematika bo`yicha ilk tasavvurlarini aniqlash uchun savolnoma. Maqsad: Bola tafakkuri rivojlanganligi darajasini, mashg`ulotlarda olgan bilimlarini amaliyotda qo`llay olishni aniqlaydi. 1. Qara, atrofimizdagi kvadrat shaklidagi va to`g`ri burchak shaklidagi narsalarni ayt? 2. Kvadrat to`g`ri to`rtburchakdan nimasi bilan farq qiladi? 3. Kvadratni teng ikkiga bo`l, undan ikkita to`g`ri burchak hosil bo`lsin. 4. To`g`ri burchakni bo`l, undan ikkita kvadrat hosil bo`lsin. 5. Kvadrat aylanadan nimasi bilan farq qiladi? 6. Chap qulog`ingni o`ng qo`ling bilan ko`rsat. 7. Mening chap qo`limni ko`rsat. 8. Shkaf qayerda (chapda, o`ngda) turibdi? 9. 8 sonidan keyin qanday son keladi? 10. 5 soni kattami 6 soni? Necha marta katta? 11. Ikki soni kichikmi 3? Necha marta? 12. 10 va 2 sonlari ishtirokida ayirish amalini bajarish uchun topshiriq shartini tuz. 13. Temur stakandagi sutning yarmini ichdi, Barchinoy to`liq. Kim ko`p ichdi? 14. Qanday qilib 5 ni har xil qilib hosil qilish mumkin? 15. Baland va past daraxtni chiz. 16. Xonamiz enini qadaming bilan o`lcha. III. Bola nutqi rivojlanganligini aniqlash (savodxonlikka o`rgatish). Maqsad: Bolalarning tovushlar, so`zlar va so`z birikmalari haqidagi bilim va tasavvurlarini, ularning so`zlarni bo`g`inlarga ajaratish hamda berilgan so`zlardan gap tuzishni bilishini aniqlash. 1. «Chiroyli stol» so`zi ishtirokida gap tuzish. 2. «Ruchka» chiqib so`zi bilan so`z birikmasi o`yla. 3. Koptok haqida imkon qadar ko`p so`z ayt. 4. «Bolalar maktabga kelishdi. Ular sinfda o`tirishibdi. Dars boshlandi. Bir o`quvchini doskaga chaqirishdi». Bu hikoyada nechta gap bor. (Har bir gapni uchburchak bilan belgilang. Qancha uchburchak bo`lsa, demak shuncha gap bo`ladi.) 5. «Mashina», «oshxona» so`zlarini bo`g`inlab ayt. 6. «Bahor keldi» so`z birikmasidan gap tuz. 7. So`z nimadan tashkil topgan? 8. Gap nimadan tashkil topgan? 9. Xonadagi «O» tovushi bor narsalarni ayt (boshqa tovushlarni ham aytish mumkin). Savollarga javoblarni baholash mezonlari (J. Saidnazarova). 1. Agar bola savollarga to`liq javob bersa-bu 100 % hisoblanib, + belgi bilan belgilab qo`yiladi. 2. Agar bola savollarining yarmiga javob bersa- bu 50% hisoblanib X belgisi bilan qayd etiladi. 3. Agar bola savollarning yarmidan ozrog`iga javob bersa-bu 25 % hisoblanib / belgisi bilan qayd etiladi. 4. Agar bola har bir testning 2-3 savoliga javob bergan bo`lsa bu ko`rsatkich me’yordan past hisoblanib, - belgisi bilan qayd etiladi. Bolada o`quv faoliyatiga tayyorgarlikning ilk zamini shakllanganligini (umumlashtirish, uyg`unlashtirish, solishtirish, ajratish, xulosa chiqarish va boshqa bilish) aniqlash uchun yuqorida ko`rsatilgan tashxislashning asosiy shakllaridagi topshiriqlar ko`zda tutilgan edi. O ` tkazilgan tashxislash suhbati , Kern Irasek metodi bo ` yicha to ` rt topshiriq , shuningdek A . A . Venger metodikasi bo ` yicha « Grafik diktant » va J . Saidnazarovaning o ` quv faoliyati ko ` nikmalarini shakllantirish bo ` yicha savollar jamlamasi natijalarining maktab tayyorgarligining solishtirilishi va tahlili bolaning shaxsiy - ruhiy , aqliy va maxsus tayyorgarlik darajalarini holis belgilash imkonini beradi , rivojlanishdagi qusurlarni aniqlaydi , bola shaxsi rivojining turli tomonlarini ( qobiliyat , iqtidori yoki qoloqligi ) tekshirish ( zarur bo ` lganda ) yo ` llarini ko ` rsatib beradi . Tashxislashning qo`shimcha shakllari. 1.Ko`rib, yodda saqlash. Bolagabir minut davomida 7-10 ta bir-biriga bog`liq bo`lmagan narsalarning, masalan, koptok, daraxt, avtobus, tuya, olma, qulqop, kitob, piyola, zontik, kapalak rasmi ko`rsatiladi. So`ngra ular teskari ag`darilib qo`yiladi, boladan ko`rgan narsalarni aytib berish so`raladi. Agar bola bir daqiqa davomida xohlagan tartibida ko`rgan narsalaridan 5, 7 yoki 10 tasini aytsa, demak bu eng yaxshi natija. 2. Eshitib yodda saqlash. Bolaga 2-3 soniya oralatib 7-10 ta, bir-biriga bog`liq bo`lmagan narsalar nomini ayting va undan eslab qolganlarini takrorlashni so`rang. Uslubiyati xuddi ko`rib, yodda saqlashning tekshiruvidagidek bo`ladi. 3. Mazmunini yodda saqlash . Bolaga ma ’ lum bir mazmundagi hikoya (1-2 marta ) aytib yoki o ` qib beriladi . So`ngra boladan unda nima haqida gapirilayotganligini aytib berish so`raladi. Agar bola hikoyani so`zma-so`z aytsa, demak, unda eshitib yodda saqlash rivojlangan, agar u hikoyani o`z so`zlari bilan aytib, shu o`rinda hikoyadagi asosiy narsani ajratsa, uning mazmunini etkaza bilsa, demak unda mazmunini yodda saqlash rivojlangan. 4. Bolaning tasavvuri va ijodiy fikrlashi rivojlanganligini aniqlashda Rorshax metodikasi bo`yicha tashxislash yordam beradi. Bu metodikani shvetsariyalik olim, doktor Rorshax ishlab chiqqanligi uchun uning nomi bilan atalgan. Bolaga qog`ozga simmetrik tarzda 10 ta siyox charejamasi (tomchisi) havola etiladi. Tekshiruvdan o`tayotgan bola har bir dog`ga qarab, xuddi mo`saffo yoz osmonida so`zib yurgan bulutlarning goho kemaga, goho uchib borayotgan chavandozga o`xshab ketishidek, ularning nimani eslatayotganligini, ularni nimani ko`rayotganligini aytib berish kerak. Bola qarayotganda vaqtni cheklash tavsiya etilmaydi. Javoblarni izohlash, aniqlash juda murakkab va mutaxassis-psixologlar tomonidan to`liq amalga oshirilgan bo`lishi mumkin. Biroq nafaqat mutaxassislar, balki ota-onalar ham bolasida ko`p narsani ko`rishi va bilishi mumkin. Mana bir necha misollar: agar 6-7 yoshli bola o`zigi taklif etilgan siyoh charejamasidan biron marta ham odamga o`xshagan shaklni uchratmagan bo`lsa, Rorshax testi asosida bu bolada rivojlanish to`xtab, uning yon ‐ atrofdagi kishilar bilan munosabati juda-juda og`ir yuzaga kelgan, deb xulosa chiqarish mumkin emasmi? Agar shu yoshdagi bola aynan o`sha dog`larda turli xil tuzilmalarni ko`rsa demak, u o`zida hissiyot shaklining, keng qulami o`ylashning rivojlanganligini namoyon etib, ranglarni qiziqarli qilib izohlaydi, talqin etadi. Uning javoblarida odatiylik bilan o`ziga xoslik o`rtasida munosabat me’yorda. Bu hol bola juda aqlli, ruhiy vazmin, o`z salohiyatidan yengil va erkin foydalana biladi, degan xulosa chiqarish nahotki haqiqiy bo`lmasa. agar bola dog`larda hech narsa ko`ra olmasa, demak, gap uning fikirlashi, asosan tasavvuri past darajadaligiga borib taqaladi. 5. Bolajak birinchi sinf o`quvchilarining og`zaki- mantiqiy fikrlashini tekshirib ko`rishni quyidagi topshiriqlar yordamida o`tkazish mumkin: Buning uchun: Qanday so`z to`g`ri keladi? - qish oyi (sentyabr, oktyabr, fevral, noyabr, mart); - bir yilda (24 oy, 3, 12, 4, 7); -ota o`z o`g`lidan…(katta, kichik, teng); - yo`lovchilar transporti…(kombayn, yuk mashinasi,avtobus, teplovoz). Ortiqcha so`zni ayting: -atirgul, lola, shahar, boychechak, rayhon; -daryo, ko`l, ko`prik, hovuz; -qo`g`irchoq, sakragich, qum, koptok, lego; -stol, gilam, kreslo, krovat, stul; -teak, qayin, arg`uvon daraxti, atirgul tog` teragi; -tovuq, xo`roz, burgut, kurka; -aylana, uchburchak, to`rtburchak, ko`rsatkich, kvadrat; -Sanjar, Iskandar, Ho`san, Mavluda, Burhonov; -son, bo`linma, qo`shilma, ayirish, ko`paytirish; -quvnoq, tez, g`amgin, shirin, ehtiyotkor. To`g`ri ayt (og`zaki-mantiqiy fikrlash darajasi bir-biriga o`xshash narsalarni chiqara bilish). Masalan, «chinnigul» so`ziga xuddi «bodiring»ga «sabzovot» qanday to`g`ri kelganidek mos so`z topishini tanlab olish kerak. 1. Bodring (sabzavot) - Chinnigul (begona o`t, shudring). 2. Poliz (sabzi) - Bog` (devor, qo`ziqorin, olma, quduq, o`chirgich). 3. Soat (vaqt) - Gradusnik (oyna, katta, krovat, harorat, shifokor). 4. Mashina (motor) - Qayiq (dengiz, mayoq, elkanli kema, to`lqin, quruqlik) 5. Stol (kotiba) - Pol (daryo, gilam, chang, taxtalar, mix). Ularni umumlashtirib qanday so`z bilan aytish mumkin? -ola bug`i, tovon baliq…; -bodring, pomidor…; -shkaf, divan…; -iyun, iyo`l…; -fil, chumoli…; 6. Ko`rsat, rasmda qayerda aylana kvadrat ostida, kvadrat aylana ustida, aylana kvadrat ustida, kvadrat aylana ostida, aylana kvadrat ustida va aylana kvadratning chap tomonida, aylana va kvadrat ichida va boshqa. 7. Mantiqiy fikrlash: Bola oldiga uch qator, har birida to`rttadan kartochkalar qo`yiladi-nuqtalar, qorchalar va tayoqchalar. Birinchi qatorda nuqtachalar, ikkinchisida qorchalar, uchinchisida tayoqchalar chizilgan. Birinchi va ikkinchi qatordagi kartochkalarni ko`zdan kechira turib kattalar bolalar bilan ularning 1 dan 4 gacha oshib borish tartibida qo`yilganligiga ishonch hosil qiladi. Topshiriq: Tayoqchalar chizilgan uchinchi qatordagi kartochkalarni ham 1- va 2- qatordagi kabi joylashtirib chiqing. 8. Har bir kvadratga kerakli sonni yoz. 3 + = 8 4 + = 8 7 - = 4 9. Ikki qo`shiluvchi sondan aylana va uchburchak yordamida 5 soni tarkibini birinchi qatorda ko`rsatilganidek tasvirlang. 10. «Katta» (>) va «Kichik» (<) belgilarini to`g`ri qo`y. 11. Sabzilarni sana. Quyonchalarning qaysi biri to`g`ri javobni tashlab turibdi. X bilan belgila. 12. 3-va 5-kvadrat oralig`idagi kvadrat ichida nechta aylana bor? X bilan belgilang. 13. Beshinchi o`rindagi narsani aylana ichiga ol. 14. Bir xil miqdorda olmalar bo`lgan tovoqlarni bir-biri bilan bog`la. 15. Topshiriqni yeching. Lobarda uchta shar bor edi. Bittasi yorildi. Qancha shar qoldi? Chiz. 16. Quyonchalarning qo`li nechta? Topshiriqni yech. 17. Uchta sichqonning nechta qulog`i bor? Topshiriqning echimini yozamiz. 18. Yetishmayotgan shakl (chiz). 19. Sonni kvadrat bilan (qaysi birida shuncha narsaning rasmi bo`lsa) birlashtir. 20. Uchburchakka quyida chizilgan narsalardan bitta kam bo`lgan miqdorda aylanalar chiz. 21. Gultuvaklardan oltita guli borini aylanaga ol. 22. Bolalardagi tasvirlash faoliyati bo`yicha bilim, ko`nikma va malakasini tekshirish uchun topshiriq. Bolalarning sovuq va iliq ranglarini, ko`z, bahor, yoz va qishning o`ziga xos ranglarini biladigan, aniq ajratadiganlarini aniqlash. -To`q qizil, jigarang, yashil va ko`m- ko`k rangli suratlarni toping. -Qalam, bo`yoq (akvarel, guash), flomaster, barmoq, kaftga chizilgan suratlarni ko`rsating. -Rasmlarni (rasm aralashib yotibdi) quyidagi tartibda joylashtir: portret, peyzaj, natyurmort. -Fotosuratlardan kichik shakldagi haykalchalarni, (loydan yasalgan o`yinchoqlar) monumental haykal (yodgorlik) qayerdaligini ko`rsat. - Shahrimizdagi yoki qishlog`imizdagi maydon va yodgorliklarni aytib ber. - Qaysi rassom va bezakchi rassomlarni bilasan (Tansiqboev, Kamoliddin Behzod, Abdullaev, M. Nabiev, Repin, Ayvazov.) - Odamni, hayvonni harakatda va yer usti hamda er osti, havo, suv, kosmik transport rasmini chiz. - Butun bo`lakdan kuchukcha yasa. - Qog`ozdan do`ppi, kema, stakan kabilarni yasa. - Pape-mashe (qog`ozdan biron-bir buyum yasash piyola, lagan va h.) usuli bilan qanday qilib piyola yasashni aytib ber. - To`g`ri burchak va kavdratdan qaychi yordamida boshqa geometrik shakllar qiling (kvadrat-aylana, to`rtburchak-oval.). - Fotosurat yoki chizmalardan metro-ertaqlar saroyini qur. - Gugurt qutisidan kley yordamida mashina, uy yasa. 23. Odam rasmini chiz. Keksa kishini, Bolani (o`g`il yoki qiz bola). 24. Odam rasmini chiz. U chopyapti U o`tiribdi. 25. Majnuntol, terak va archa rasmini chiz. 26. Ranglarni bo`yab chiq, qanday rang paydo bo`ldi? Sariq + ko`k = Qizil + ko`k = Sariq + qizil = Qizil + oq = 27. Chiz. Natyurmort Portret Peyzaj. 28. Sana, nechta kvadrat (4). Sana nechta to`rtburchak (3) 29. Sana qancha uchburchak (5). Aylana qancha (5) 30. Tasvirlash faoliyatida o`zini namoyon etish va unga munosabati. Bolalar rasmiga qaraymiz… Ayrimlar o`ylaydiki, bular hech narsani anglatmaydi, shunchaki chizilgan birinchi mashg`ulot faoliyati. Biroq bu faoliyat boshqalardan ko`ra ko`proq bolani namoyon qiladi, uning atrof-olamga munosabatining ko`plab jihatlarinin ochib beradi. Misollarda qarab ko`ramiz: Olti yoshli bolaga «Mening oilam» mavzusida rasm chizishni taklif qiling: -jon-jon deb ishga kirishdi-u o`zi yashaydigan o`yini sevadi; -oilasini chizishdan bosh tortdi-bu noxush xotiralar bilan bog`liq; -kimni birinchi bo`lib chizsa-bola uchun aziz inson; -o`zini yirik qilib chizsa uyda unga ko`proq ahamiyat berishadi, kattalar diqqat markazida; -aksi bo`lsa-oiladagi ahamiyatsizliginin ko`rsatadi; -katta ona va kichik ota-oilada ruhiy muvofiqlik buzilgan. ona ahamiyatli; -barcha figuralar juda kichik bo`lsa- bola ziqlik, ezilganlik, tashvishlilik holatlari mavjud; -jinsiy alohidalik hisobga olinmay chizilsa-jinsiy tarbiyaning to`xtab qolganligi; - oyog`i katta bo`lsa- oilada joyi borligi belgisi, oyog`i kichik bo`lsa-oilada tutumning noqat’iyligidan darak; -boshiga chiziqchalar tortilgan, go`yoki bizga orqasini o`girib turgandek bo`lsa-o`ziga ketdi; -yopiq yuz-bola oilada bo`lishni xohlamaydi; -og`zi labi katta va yorqin bo`lsa-serjahllilik belgisi; -qiz bola o`zini kipriklarigacha chizsa-uni birovga yoqish yoqadi, katta ehtiroz kuchi bor; -to`xtab-to`xtab chizilganda yoki chizgan tasvirini obrazini ustidan chizib tashlasa-bu kishi oldida qo`rquv hissini tutayotganligi; -barcha oila a’zolari alohida bo`laqlarda chizilsa-oilada do`stlik yo`q, ko`pchilik begonalashib ketgan; -televizor va gilamlar ham chizilgan bo`lsa-ularga bola xayrixoh. -yoritgich uskunalarini, kuyoshni chizsa-oilada issiqlik yo`qligini boshidan kechiryapti; - oila o`rniga oddiy uyni chizsa-uni zo`rlash manbai sifatida qarab, borgisi kelmayotganligidan darak; -rasmda qo`g`irchoq yoki kuchukchaning rasmi bo`lsa-oilada iliqlik etishmaydi. bola hayvonlar va o`yinchoqlar bilan muomala qilishga intiladi; -ko`pgina mayda narsalar-yaqinlar bilan munosabat etarli emas; -ko`p qora chiziqlar-tashvishlanishni boshdan kechirmoqda; -rangli qalamlarni ishlatishdan bosh tortsa-tashvishli va o`zini past baholaydi; -bola o`zini o`rtaga chizsa – demak o`zini eng ahamiyatli, agar qog`oz pastiga chizsa – eng qaram deb hisoblaydi. Bolalarni maktabga tayyorlashda tibbiyot xodimlari ishining ahamiyati. Har bir ota-ona farzandining hayotda o`z o`rnini topishini xohlaydi. Lekin hamma ota-onalar ham bolani maktabga qanday tayyorlash, unga nimalarni o`rgatish kerakligini bilavermaydi. Bolani maktabga tayyorlashning quyidagi ikki usuli mavjud: bolani oilada maktabga tayyorlash; Bolani maktabgacha ta’lim tashkilotida maktabga tayyorlash. Bundan tashqari bolaning maktabga moslashishida ba’zi qiyinchiliklarga duch kelinadi, bu qiyinchiliklar tibbiy, shaxsiy, ijtimoiy-psixologik, aqliy omillarga 5-7 yosh li bola organizimining faol yetishish jarayoni davom etadi. Bolaning bog`lik. Ular o`quv faoliyati jarayonida bartaraf etib boriladi. tuzilishining imkoniyatlari o`zgaradi. 6yosh ga kelib bolaning harakat jihatlari vazni oyiga o`rtacha 200 gr, bo`yi 0 0,5 sm ga o`sa boradi. Tana (gavda) yetarlicha yaxshi shakllangan bo`ladi: u turli tezliklarda yura oladi, qadam bosishi, tekis, yengil va tez yuguradi. U yugurib kelib sakrash, osilib (chirmashib) chiqish kabi murakkab harakatlarni o`zlashtirgan bo`ladi. Uning musiqa mashg`ulotlaridagi harakatlari xilma-xil, ritmik va egiluvchan bo`ladi. U o`yin va mashqlarda chaqqonlik, abjirlik, tezkorlik, merganlik kabi sifatlarni yaxshiroq namoyon eta boshlaydi. Lekin shular bilan birga ularning asab tizimini mustahkamlash, asosiy jismoniy sifatlari bulmish chaqqonlik, chidamlilik, tezkorlik, kuchlilik, epchillik kabilarni yanada rivojlantirish lozim bo`ladi. Bolaning nafaqat o`quv dasturlarini o`zlashtirishida, balki har qanday ishda muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo`lgan jismoniy sifatlardan biri chidamlilikdir. Bolani maktabga tayyorlashda navbatdagi muhim ish uni shifoxonada shifokor tekshiruvidan o`tkazishdir. Bolaning sogligi va jismoniy rivojlanishi haqidagi ma’lumotlar maktab uchun zarur. Maktab shifokori va pedagog bolaning jismoniy rivojlanishi, kurish va eshitish darajasini hisobga olib, uni o`qishning dastlabki kunlaridayoq partaga to`g`ri o`tkazishda, unga tegishli jismoniy tarbiya mashg`ulotlarini tavsiya etishda, shuningdek, bolaning xulq- atvorini, axloqini bilib olib, har qaysisiga xos muomala topishda shu ma’lumotlardan foydalanadi. Bola qanday yukumli kasalliklar bilan ogriganligi, u qanday em-dorilar qabul kilganligi va kasalliklar oldini olish uchun nimalar qilish kerakligini maktab shifokori bilishi lozim. Har yili 1-yanvardan boshlab, shifoxonaning patronaj hamshirasi shu yili maktabga borishi kerak bo`lgan bolalarning uylariga borib, ota-onalarga bolalarini o`zlari bilan birga olib borib, uchastka bolalar shifokoriga ko`rsatishlari lozimligini aytadi. Ota-onalar hamshiraning taklifiga jiddiy qarab, paysalga solmay poliklinikaga borilari kerak. Poliklinikada mutaxassis shifokorlar bolaning ko`zi, qulogi, burni, tomog`ini tekshiradilar, tishini davolaydilar. Nutqida nuqsoni bo`lgan (ayrim harflarni noto`g`ri talaffuz etadigan, nutqi noaniq, duduqlanadigan va haqozo) bola shifokor- logopedga yuboriladi. Bunday atroflicha tekshirishlar natijasida shifokor ota-onalar qo`liga bolaning shifoxonadagi shifokorlar ko`rigidan o`ttganligi haqida Ma’lumotnoma beradi. Maktab shifokorining so`rovi bilan shifoxona bolaning shaxsiy ambulatoriya kartochkasi ni maktabga yuboradi. Bolalarini birinchi sinfga beradigan ota-onalar bajaradigan tayyorlov ishlari mana shulardan iborat. Mana shularni hisobga olgan holda bolani uyda qanday qilib sog`lomlashtirish kerakligi haqida to`xtalib o`tamiz. Shuning uchun ham zamonaviy sog`lomlashtirish tadbirlarini sanab o`tamiz: 1. Avval qirovli, so`ng qorli yerda yalang oyoq yurish; 2. Ochiq havoda badandan suv quyish; 3. Saunadan foydalanish; 4. Kontrastli dush; 5. Yurish uchun muzlatilgan sochiqdan foydalanish; 6. Relaksatsiya va meditatsiya o`tkazish; 7. Bolaga individual yondoshish, magnit to`lqinlar davrida yengillatilgan rejim bilan ta’minlash; Biz bolaning sog`lomlashishini quyidagi vazifalarning amalga oshirilishidan kuramiz. Bolalardagi shamollash kasalligi asosan bolaning kiyimi va poyafzali harorat rejimiga to`g`ri kelmasligidan kelib chiqadi. Demak, haroratni va kiyimni doimo taqqoslab, kichkintoylar badani haroratning kotarilishi yoki pasayishiga yo`l qo`ymaslik kerak. Shuningdek, bolalarning uxlashi va ovqatlanishi uchun sharoitlar yaratish ham muhim. Bolalar sog`ligi uchun u yashayotgan shart- sharoitlar, muhitni shakllantirish uchun zarur bo`lgan asosiy shartlar hisoblangan musiqa va hid terapiyasi juda ham muhim. Bolaning eshitish qobiliyati, ko`rishi, ichak, jigar foliyati, jinsiy rivojlanishi qanday axvolda ekanligi va xokozo. Faqat diagnostik ma’lumotlargina oilada bolaga aniq individual yondoshishni ta’minlaydi. Rejim - hamisha bolalarning to`liq fiziologik rivojlanishining negizi bo`lgan va bo`lib qoladi. Sayrlar - fiziologlar va psixologlarning ilmiy dalillariga ko`ra, maktabgacha yoshdagi bola bir kunda 6-13 ming harakat bajarar ekan, jumladan, 6 mingdan kam bo`lsa bolalarda qo`laylikning buzilishi (diskamfort) boshlanishi alohida ta’kidlanadi. Bola birinchi sinfga o`qishga borar ekan, uning maktab ta’limiga jismonan tayyor holda bo`lishi muhim ahamiyatga ega. Bolaning o`ziga nisbatan jismonan baquvvat, kuchli bolalar orasiga tushib qolishi unda turli holatlarning shakllanishiga asos bo`lishi mumkin. Tibbiy, psixologik - pedagogik kuzatuv daftari maktabgacha ta’lim tashkilotining har bir tarbiyalanuvchisi uchun alohida yuritiladi. Unda shu tarbiyalanuvchi bilan yil davomida o`tkazilgan tibbiy ko`rik, psixologik-pedagogik tashxis xulosalari hamda uning maktabgacha ta’lim Davlat talablari asosida o`zlashtirgan bilim, ko`nikma, malakalarining ko`rsatkichlari uzluksiz qayd etib boriladi: > Maktabga tayyorlov davri (6-7 yoshgacha). > Rivojlanish ko`rsatkichlari: ______________________________ >Antropometrik ma’lumotlar: > bo`yi ______________ > __________________ vazni ___________ > __________________ Salomatligi: > ______________________________________________________ Psixonevr olog: > _____________________________________________________ Otoloringo log: > _____________________________________________________ Oftalmolo g: > _____________________________________________________ Uyquning kechishi: ___________________________________________________ > _____________________________________________________ Ishtaxasi: > ______________________________________________________ Asab tizimining xususiyati: __________________________________________ > _____________________________________________________ Nutq va nutqiy malakalari: ____________________________________________ > _____________________________________________________ Tovushning talaffuzi: ___________________________________________________ > _____________________________________________________ So`z boyligi: ____________________________________________________ > ____________________________________________________ Nutqi ifodali: ____________________________________________________ > _____________________________________________________ Nutqi ravon: > _____________________________________________________ Gaplar tugallangan mantiqiy: _________________________________________ > _____________________________________________________ Qisqa hikoya so`zlab bera oladi: ______________________________________ > ____________________________________________________ Jismoniy rivojlanishi: ________________________________________________ > ____________________________________________________ Harakat: > _____________________________________________________ Mayda qollar motorikasi: ___________________________________________ > ____________________________________________________ Ma’naviy axloqiy yetuklik: ____________________________________________ > _____________________________________________________ Ma’naviy ko`nikma: __________________________________________________ > _____________________________________________________ Madaniy gigiyenik ko ` nikma : __________________________________________ Har qanday maktab yoshiga etgan (6-7 yosh ) bola , avvalo tibbiy ko ` rikdan o ` tishi lozim . Tibbiy ko`rik orqali bolani maktabga aqlan, jismonan, ma’nan sog`lom yoki sog`lom emasligini aniqlash orqali uni maktabga chiqishini yoki chiqmasligini aniqlash mumkin. Bolalarni maktabga tayyorlashda aqliy tayyorgarlik. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim-tarbiya berishning asosiy maqsad va vazifalari bolalarni jismoniy va aqliy jihatdan rivojlantirish, ularning ruhiyat, shaxsiy qobiliyatlari, intilish va ehtiyojlarini qondirish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga, mustaqillik goyalariga sodiq holda voyaga yetib borishini ta’minlash, ularni maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo`yilgan davlat talablariga muvofiq maktab ta’limiga tayyorlashdan iborat. Maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirish jarayoni oldiga qo`yilgan maqsad va vazifalarning bajarilishiga erishish «Ilk qadam» davlat o`quv dasturi asosida amalga oshiriladi. Har bir oila barkamol avlodni tarbiyalash uchun qayg`urishi lozim. Shu bois «Ta’lim to`g`ri sida»gi qonun hamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da mamalkatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlashning asosiy omili bo`lgan kadrlarni tayyorlash borasidagi eng zarur tadbirlar tizimi belgilab berildi. Sog`lom avlodni tarbiyalash davlat va jamiyatning ustuvor yo`nalishidir. Hech kimga sir emaski, respublikada bolalarni maktabgacha ta’lim-tarbiya tashkilotlariga jalb qilish kam foizni tashkil qiladi. Bunday nomutanosiblik, bolalar maktab ostonasiga qadam qo`ygan kundan boshlab ularning rivojlanish darajasiga salbiy ta’sir ko`rsatadi. So`nggi yillarda maktabgacha ta’lim tizimini takomillashtirish, ta’lim tarbiya mazmuni, shakli, vosita va metodlarini engilashga alohida e’tibor berilmoqda. Davlat va jamiyat maktabgacha yoshda bo`lgan bolalarni yagona talab asosida rivojlantirish vazifasini qo`ydi. Shunga ko`ra maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo`yiladigan davlat talablariga tayangan holda maktabgacha yoshdagi bolalarga integral tarzda ta’lim-tarbiya berish maqsadida tayanch dasturlari taqdim etilmoqda. Bu tayanch dasturlari bugungi kunda maktabgacha ta’lim tashkilotlariga jalb etilmagan bolalarni ham rivojlantirish va yagona davlat talablari asosida maktabga tayyorlash imkonini beradi. Ta’lim-tarbiya jarayoni yakunida mustaqil fikrlaydigan, erkin, bilimli, bir so`z bilan aytganda barkamol shaxsni voyaga etkazish asosiy maqsad qilib belgilandi. Bu o`zluksiz ta’lim tizimining ilk turi – maktabgacha ta’limga o`ziga xos yondoshuvni talab etar edi. Bola dunyoga kelgan kundan boshlab, davlat va jamiyat hamda ota-ona zimmasiga uni sog`lom, aqlli, xush xulqli qilib tarbiyalash vazifasi qo`yiladi. Bolalarda aqliy faoliyatni dastlab muomila orqali, so`ng ta’limiy faoliyatlar, o`yinlar, bilim berish orqali amalga oshiriladi. Bola har doim buyumlar, hodisalar orasida bo`ladi. Doimo biror narsa bilan tanishadi, nimanidir bilib oladi, ushlab ko`radi, nimagadir quloq soladi, shu tarzda bola dunyoni anglaydi. Tevarak- atrof buyum va narsalar bolalarining sezgi organlariga, analizatorlarga ta’sir etadi va sezgi hosil bo`ladi. Sezgi bolalarda ayrim xossalarni bilib olishga yordam beradi. Bolada aqliy malaka va ko`nikmalarni rivojlantirish, eng oddiy faoliyat usullari predmetlarini tekshirish, ulardagi muhim va muhim bo`lmagan belgilarni ajratib ko`rsatish boshqa predmetlar bilan taqqoslash maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda aqliy tarbiya berish vazifalaridan biridir. Bu ko`nikma, malakalar bilish faoliyatining tarkibiy qismlarga bo`lib, bor bilimlarni chuqur egallab olishga yordam beradi. Pedagogika, psixologiya fani aqliy tarbiya vazifalarini samarali hal etish birinchi navbatda bolaning imkoniyatlarini to`g`ri foydalanishni, ikkinchi tomondan bola organizmining charchashiga sabab bo`ladigan ortiqcha zo`riqish bo`lmasligi kerak degan fikrni ilgari suradi. To`g`ri tashkil etilgan faoliyat jarayonidagina to`la qonli aqliy rivojlanish ro`y beradi. Shu sababli pedagoglarning vazifasi muayyan maqsadni ko`zlab, tarbiyaviy ta’sir ko`rsatish uchun kerakli sharoitni yaratish bolalarda aqliy faoliyatni dastlab muomala orqali so`ng ta`limiy faoliyatlar orqali amalga oshiriladi. Bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashda aqliy tarbiyaning roli kattadir. Bolani bilimlarini egallab olishlari, ularni aqliy faolligini rivojlantirish, aqliy malaka va ko`nikmalarini egallab olishlari, ularning maktabda muvaffaqiyatli o`qishlari uchun, bo`lajak mehnat faoliyatiga tayyorlanishda manba bo`lib, xizmat qiladi. Maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalashning asosiy vazifalari quyidagilar: 1. Bolalarda tabiat va jamiyat to`g`risidagi bilimlar tizimini ilmiy dunyoqarashini shakllantirish. Bola tevarak-atrofdagi narsalar, ularning vazifasi, sifati, xossalari haqida, qaysi materiallardan foydalanganligi, tayyorlanganligi to`g`risida aniq tasavvurga ega bo`lishi kerak. 2. Bilishga dorir ruhiy jarayonlarni rivojlantirish: sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur, nutq va boshqalar. Bilimga doir nutqni rivojlantirish aqliy tarbiyaning erkin vazifasidir. 3. Bilishga qiziqish va aqliy qobiliyatlarni, aqliy mehnat madaniyatini rivojlantirish. Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalar qiziquvchanligini ular aqlning sinchikovligini rivojlantirish va shular asosida bilishga qiziqish hosil qilishdan iborat. 4. Aqliy malaka va ko`nikmalarni rivojlantirish, ya’ni oddiy faoliyat usullari, predmetlarni tekshirish, ulardagi muhim va muhim bo`lmagan belgilarni ajratib ko`rsatish boshqa predmetlar bilan taqqoslash maktabgacha yoshdagi bolalarga aqliy tarbiya berish vazifalaridan biridir. O`simlik va hayvonlar bilan tanishish bo`yicha tizimli ta`limiy faoliyatlar olib borilgandan keyin bolalar o`simlik, yosh hayvonlar to`g`risidagi ma’lum bir tasavvurga ega bo`ladilar. So`ngra bolalardagi aqliy ko`nikma, malakalarni rivojlantirish maqsadida tarbiyachi bolalar bilan ta`limiy faoliyatlarni o`tkazishni rejalashtirish mumkin. Bular quyidagilar: «Sen ta’rifla, men topaman». Didaktik vazifa – kattalarning savollariga narsaning xarakterli belgisini ajratib va nomini aytib javob berish. O`yin harakati – kattalarga topishmoqni aytish. O`yin qoidasi – ta’riflanayotgan narsani nomini aytish mumkin emas. Tarbiyachining savollariga aniq va to`g`ri javob berish. Jixozlash – sabzavot va mevalarni stol ustiga qo`yiladi. Tarbiyachi stulini o`simliklar ko`rinmaydigan qilib qo`yiladi. O`yinning borishi – Tarbiyachi bolalarga stol ustidagi sabzavotlardan bittasini tanlang. Men sizdan uning qandayligini surayman. Siz javob berasiz. Faqat uning nomini aytmang. Sizlarning javoblaringizdan men uni topishga harakat qilaman. Keyin tartib bilan tarbiyachi savol beradi: «Shakli qanday, Hamma tomoni shardek dumaloqmi, Chuqurchasi bormi, Rangi qanday» va boshqa. Bolalar savollarga tula javob berishadi. Bolalar narsaning xarakterli belgilari haqida gapirib berganlaridan keyin tarbiyachi topishmoqni topadi. Ta`limiy faoliyatda, o`yinda, tabiat burchagida va maydonchadagi mehnatda, ekskursiya va sayr vaqtida tarbiyachi bolalarga atrofdagi olamning turli-tumanligini, chiroyini ko`rsatadi, o`simlikning turli xususiyatlari, sifatlari bilan tanishtiradi, o`simlik va hayvonot olami haqida elementar tushunchani shakllantiradi. Tarbiyachining hikoyasidan faolroq o`zlashtirib olishga bolalarning jozibali munosabati imkon beradi. Ta`limiy faoliyatlarda, didaktik o`yinlarda qo`yilgan vazifani hal etishda bola buyum va hodisalarning ayrim xususiyatlarini ajratishga, solishtirishga, umumiy xususiyatlarga, belgilariga qarab guruhlarga ajratishga, klassifikatsiya etishga o`rganadilar. Bolalar fikr yuritishga, xulosalar chiqarishga o`rganadi, bolalar diqqati, xotirasi va ixtiyoriy idroki rivojlanadi. Ta`limiy faoliyatni, o`yin vazifasini hal etishda bola o`zining xatti-harakatini tushuntiradi. Bu esa nutqining o`sishiga yordam beradi. Ta`limiy faoliyatlar, didaktik o`yinlar davomida turli maktabgacha yoshdagi bolalar ko`p marotaba takrorlash orqali Maktabgacha ta’lim tashkilotining ta’lim-tarbiya dasturiga xos bilimlar majmuini o`zlashtiradilar. Tabiiy materiallar bilan uynaladigan o`yinlarni tanlashtirishda tarbiyachi o`yinning mazmuni atrof muhitdagi tabiatdagi o`zgarishlarga mosligini unutmasligi lozim. Masalan: «Urug sotib olish» o`yini bahorda, «Hosil yigishtirish» esa yoz yoki ko`zda o`tkazilishi kerak. Tarbiyachining o`zi ham ta`limiy faoliyat, o`yinning turlicha variantlarini uylashi mumkin: o`yinga, ta`limiy faoliyatga qo`shimcha vazifa, yangi rol, bolalarning atrofdagi tabiat haqidagi bilimlarini boyitishga va boshqalar. Ba’zi bir xil didaktik o`yinni turli variantda, turli yoshdagi bolalar uchun tavsiya etiladi. O`yinlar o`simliklar, hayvonlar yoki boshqa predmetlarning soni oshishi, turlicha qoida va o`yin harakatlarining oshishi hisobiga murakkablashadi. Masalan: paypaslab bilish uchun sabzi, bodring, olma va boshqalar olish mumkin, keyinchalik shakli o`xshash bo`lgan meva va sabzavotlarni kiritish mumkin. Maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalarga barg, gullar bilan o`ynash ko`pincha guruh xonasini, ovqat stolini bezash, guldasta, barglarni kattalarga, kichik bolalarga sovg`a qilishga xohishlari bilan bog`lanadi. Bunday o`yinlarni, ta`limiy faoliyatlarni o`tkazishda bolalarni o`simliklarga nisbatan ehtiyotkorlik, gullarni bekordan-bekorga uzmaslikka o`rgatish lozim. Agar bola olma yoki boshqa predmetlarni shakliga diqqatini qaratgan bo`lsa, unga olmani dumalatib ko`rish, koptokdek silab ko`rish, uning sillikligini aniqlashni taklif etish lozim. Bolalarda rang, shakl, kattalik tushunchalarini ishlatishga o`rgatish lozim. Xilma-xil tabiat hodisasi olamida bolalarning bevosita Kuzatishlari uchun eng tushunarligi o`simlik va uy hayvonlaridir. Maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalarni o`simlik va hayvonlar bilan tanishtirish jarayonida bolalarda tabiatga nisbatan muhabbat tarbiyalanadi, hayvonlarni parvarishlashga, o`simliklarni o`stirishga nisbatan istaklari tarbiyalanadi. Adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasining Konsitutsiyasi. –T.: O`zbekiston. 2012. 2. O`zbekiston Respublikasining «Ta’lim to`g`risida»gi Qonuni. – T.: O`zbekiston, 1997. 3. Ўзбекистон Республикасининг Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. - T.: O`zbekiston, 1997. 4. O`zbekiston Respublikasi “Maktabgacha ta`lim va tarbiya tog`risidagi” qonuni O`. R. Q-595.16.12.2019 yil. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2017-2021- йилларда мактабгача таълим тизимини янада такомиллаштириш чора - тадбирлари тўғрисида ” ги 2707- сонли Қарори . 2016 йил , 29 декабрь . 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “ Мактабгача таълим муассасалари фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида ” ги 528- сонли Қарори . 2017 йил, 19 июль. 7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Мактабгача таълим тизими бошқарувини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» ги ПФ-5198-сонли Фармони. 2017 йил 30 сентябрь.

O'xshashlar

Bolalarni maktab ta`limiga tayyorlashning asosiy yo`nalishlari
Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalarning tavsifnomasi
Bolaning maktabga psixologik tayyorgarligi
Bolalarning maktab ta’limiga tayyorgarligiga ta’sir etuvchi omillar
Maktabgacha yoshdagi bolalarni tasviriy qobiliyati va ijodkorligini rivojlantirish