Боғча жамоасининг болага тарбиявий таъсир кўрсатиш имконияти - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Боғча жамоасининг болага тарбиявий таъсир кўрсатиш имконияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

725 KB

Ko'chirib olish

Боғча жамоасининг болага тарбиявий таъсир кўрсатиш имконияти Режа: 1. Меҳнат фаолиятининг тарбиявий аҳамияти 2. Тарбия методлари ва воситаларининг психологик мазмуни

Боғча жамоасининг болага тарбиявий таъсир кўрсатиш имконияти Шахснинг шаклланишида ижтимоий муҳит ҳам муҳим ўрин эгаллайди.Болалар ва катталар мулоқоти ҳамда ҳамкорлигини тадқиқ қилган Д.Б.Эльконин, М.И.Лисина, шунингдек, В.А.Сухомлинский каби машҳур психологлар ва педагоглар фаолияти шуни кўрсатадики, боланинг шахс сифатида камол топиши, ахлоқий ривожланиши, ўқув фаолиятини ижодий эгаллашда катталар билан бола ўртасидаги маҳсулдор ҳамкорлик муҳим ўрин тутиши исбот қилинган. В.Я.Ляудис ва унинг шогирдлари ҳамкорликдаги маҳсулдор фаолият таркибини шарҳлашга алоҳида эътибор берадилар. Унинг мақсади-ўқишда ўзлаштириладиган предметли фаолиятнинг ҳамда биргаликдаги ҳаракат актларининг, муносабатлари ва мулоқотнинг ўз-ўзини бошқариш механизмларини қуриш ҳисобланади. Ҳамкорликдаги фаолият предмети ўқиш фаолиятининг англанган ва умумлашган усуллари ва биргаликдаги фаолиятнинг ўзаро таъсири ва мулоқот нормаларидир. Йирик психолог Б.Ф.Ломов умумий психологияда қабул қилинган фаолиятни таҳлил қилиш схемасини кўриб чиқиб, ушбу фаолиятни бажарувчи индивиднинг бошқа индивидлар билан ҳамкорлиги ўзаро таъсирини алоҳида таъкидлаб ўтади. Муаллиф психологияда ўзаро таъсир фақат ижобий ҳоллардагина назарда тутилиши, лекин унинг схемаси очиб берилмаганлигини уқтиради. Унинг фикрича, индивидуал фаолиятни таҳлил қилган тадқиқотчилар фаолият субъектининг бошқа одамлар билан алоқасини мавҳумлаштирганлар. Бироқ бу мавҳумлаштириш қанчалик муҳим бўлишидан қатъий назар ўрганилаётган ҳодисаларни бир томонлама очиш имконияти тўғрисидаги фикрлар Б.Ф.Ломов томонидан асослаб кўрсатилган. Юксак ғоявий йўналишга эга бўлган, умумий мақсад, ҳаракатларнинг бир-бирига мослиги ва уюшқоқлиги билан бир бутун, ниҳоятда ҳамжиҳат, соғлом ҳамда муайян мақсадни кўзловчи жамоани уюштириш орқали тарбиялаш - ёшларга тарбия беришнинг асосий тамойилларидан биридир.

Бундай ёшлар жамоаси тарбиячининг таянч ёрдамчиси, тарбиявий таъсирнинг қудратли қуролидир. Жамоа ва ёшларнинг бир-бирига боғлиқлиги ғоят даражада чексиздир. Чунки одам шахс сифатида туғилмайди, у индивид сифатида дунёга келади. Одамлар яъни ота-оналар, атрофдаги кишилар билан бўлган мулоқотда, ўзаро муносабатларда шахсга айланади. Бу нарса ясли ёшидаги болалар орасида ўтказилган илмий тадқиқотлар асосида исботланган. Агар катта ёшдаги одамлар бола билан муносабатда бўлмасалар, бола билан “гаплашмасалар” ва ўйнамасалар, у ақлий ва ҳиссий тараққиёт жиҳатдан кескин суратда орқада қолиб кетади. Шахс онг эгаси бўлган одамдир, онг эса фақат табиий ҳодисалар оламинигина акс эттириб қолмай, балки шахс инсоният тажрибаси асосида тўпланган нарсалар билан муносабатда бўладиган ижтимоий онг маҳсулотларини ҳам акс эттиради. Бола ўйинга адабий қаҳрамонга тақлид қилишига интилиши, мунозараларда қатнашиши - буларнинг ҳаммаси мактаб боласи шахсини фаоллигининг намоён бўлишидир. Бола шахсини таркиб топиши жамоада амалга ошади. Бундан бола аввало ўзи ҳақида учинчи шахс тилидан гапиради. Масалан: “Ақидани ўйнагиси келяпти”. Ундан кейин болани ўз-ўзини англашининг содда шакли сифатида ўз характер ҳислатларини англаш юзага келади. Лекин фақат ёшлар жамоасининг бошқа аъзолари билан бўладиган муносабатдагина боланинг ўз-ўзини англаши жамоада ўз ролини англаш даражасигача кўтарилади. Бошқалар уни “яхши” ёки “ёмон” деб баҳо беришларини тушунгандан кейингина бола ўз-ўзига баҳо беришни ўрганади. Мана шундай йўл билан тақлид қилиш юзага келади. Аввал қисқа муддатли, баъзан тасодифий жараён сифатида, ундан сўнг эса жамоанинг етарли даражада фаол таъсир кўрсатиши туфайли шахснинг ҳислати сифатида ўз-ўзини танқид қилиш хислати юзага келади. Шунинг учун тарбиянинг муваффақиятли шартларидан бири - шахсни “жамоада ва жамоа орқали таркиб топтиришдир”.

Ўсмир ўз тенгқурлари, жамоа ҳаёти ва фаолиятида фаол иштирок этиб, жамоа манфаатларини кўзлаб яшашига ҳамда ўз хатти-ҳаракатларини ана шу жамоага бўйсундиришга ўрганади. Бола фақат жамоада ва жамоа таъсири остида жамоа ўзаро бирдамлик муносабатлар тажрибасини, ижтимоий йўналишни тараққий эттириш, шахс ва жамият ўртасидаги тўғри муносабатлар тажрибасини эгаллайди. Жамоадан ташқарида бундай сифатларни умуман тарбиялаб бўлмайди. Шунингдек, тенгқурлар жамоаси шахснинг барча ижобий сифатларини (камтарлик, виждонийлик, қатъийлик, ўз-ўзини тута билиш ва ҳ.к.) таркиб топтириш ва тараққий эттиришга таъсир кўрсатади. Жамоа ялқовлик, худбинлик, ичи қоралик, қўрқоқлик, ўз-ўзини тута билмаслик, икки юзламачиликни фош қилиб ташлайди. Муваффақиятсизликдан гангиб қолмасликка кўмаклашади, ўзини йўқотиб қўйиш, тушкунлик ва ўзига бўлган ишончни йўқотишга йўл қўймайди, яъни ёшлар ўз тенгқурлари жамоасини ўзини кўзгуда кўргандек бўлади. Ўзининг яхши ва ёмон ҳислатларини ва жамоадошларнинг яхши ва ёмон сифатларини билиб олиш билан бирга уларга ва ҳар қандай ҳислатларга ижобий ёки салбий муносабатни акс эттирадилар. Ёшларнинг ўзига хос хусусиятлари турлича бўлиши сабабли жамоанинг ҳам ташкил топиши ва унинг фаолияти унга боғлиқдир. Чунки жамоанинг йўналиши фақат жамоада таркиб топади. Шунинг учун жамоа ўзаро муносабатлар ва жамоа фаолият тажрибаси шунчаки қатъийликни эмас, балки жамоа қатъийлигини, шунчаки камтарликни эмас, балки жамоа камтарлигини таркиб топтиради. Жамоа тарбиявий таъсирининг асосий томони шундаки, у тарбия субъекти сифатида намоён бўлади. Ўқув ишлари - жипслашган болалар жамоасини ташкил қилишда асосий йўлдир. Ҳамма учун умумий иш бўлган ўқиш бутун синф болаларини дўстона жамоа қилиб жипслаштиради. Гуруҳда болалар жамоаси тузилгандан кейин, бу жамоа - болалар ахлоқини тарбиялашда энг муҳим воситалардан бўлиб қолади. Катталар, ота-оналар жамоани тарбиялашда энг муҳим воситалардан биридир. Катталар, ота-оналар жамоасини тарбиялайди, уни

изга солади, мустаҳкамлайди, шундан кейин бу жамоанинг ўзи катта тарбиявий кучга айланади. Боғчанинг ҳам вазифаси болаларни жипслаштириш, жамоани ташкил қилишда муҳим воситалардандир. Бу ишлар болаларнинг фан, санъат, жисмоний тарбия ва спортга бўлган, айниқса миллий кураш, яъни ўзбек курашини ташкил қилишга бўлган қизиқиши ва эҳтиёжларини қондиришга қаратилгандир. Болаларни жамоа учун, жамоа орқали тарбиялаш шахс шаклланишида муҳим рол ўйнайди. Чунки ёшлар фақат жамоада ва жамоа таъсири остида ўзаро муносабатлар асосида ҳақиқий комил инсон бўлиб шаклланади. Жамоа ўз аъзоларига таъсир кўрсатади, улардан муайян хулқатворни талаб қилади. Жамоанинг соғлом ва обрўли жамоатчилик фикри кучи ниҳоятда каттадир. Жамоанинг маъқуллаш ёки қоралаши, жамоанинг соғлом танқиди, ўз аъзолари олдига қўядиган таъсирли ва жиддий талаблари шахсни таркиб топтирувчи, назорат қилувчи ва тузатувчи муҳим омилдир. Ҳаммага маълумки, ахлоқ қоидалари ва нормаларини бузувчи болага кўпгина ўқитувчининг тарбиявий таъсири ўтмайди. Ёки аксинча, айбдор бола унинг хатти-ҳаракатларига хайрихоҳлик билдирибгина қолмасдан, балки бир овоздан ва чинакам қоралаган, етарлича зарба берган аҳил жамоанинг сиқувига қарши тура олмайди. Натижада жамоа талабларининг тараққий этиши жипслашган, ахлоқий жиҳатдан ўсган жамоа билан бирга муайян эволюцияни, динамикани бошидан кечиради. Соғлом ижтимоий фикрга, ўз аъзоларига нисбатан ривож топган танқид ва талабчанликка эга бўлган, иноқ, ғоявий йўналишга эга бўлган жамоа ўз аъзоларига таъсир кўрсатиш кучига эга бўлади ҳамда уларга тўғри йўналишда таъсир кўрсатади. Аммо бунинг ўзи камлик қилади. Ана шундан

бундай жамоада таъсир кўрсатишнинг тўғри шаклларини қўллай олиши, индивидуал ёндошиши, назорат усулини қўллаш ҳислатларини таркиб топширишдан иборат вазифа бордир. Жамоада ва жамоа учун тарбиялаш, тарафдори бўлган В.А.Сухомлинский ҳам болалар жамоасида болалар хатти-ҳаракатини муҳокама қилишдан қочиш зарур, чунки бундан айрим ҳолларда бола психикасини шикастланиши, хато ва камчиликларга йўл қўйилиши мумкин деб ҳисоблайди. Дарҳақиқат, жамоа иноқлик билан керакли йўналишда иш тутиб, таъсир кўрсатишнинг ўзини оқламаган шаклларини (бурчакка турғизиб қўйиш, уриш, қулоғини чўзиш) қўллашга ҳаракат қилган айрим ҳолларда ҳам бўлади. Барча ҳолларда ўқитувчининг жамоа ишига аралашиши ва уни кузатиш хуқуқи сақланиб қолади, шундай бўлса ҳам, жамоа таъсир кўрсатишнинг тўғри шаклларини танлай олишига эришиш керак. Жамоа орқали болалар ўзини кўзгуда кўргандек ҳис қилиши муҳимдир. Чунки улар ҳақиқий жамоадагина ўзини-ўзи англайди, камчилик ва ютуқлари, салбий ва ижобий сифатларини фарқлайди, жамоадаги идеал кишилардан ўрнак олади, уларга ўхшашликка ҳаракат қилади, ўзини-ўзи тарбиялаш имконига эга бўлади. Ўз-ўзини тарбиялаш эса инсоннинг ахлоқий сифатидир. Унда болалар ўзини-ўзи қўлга олади, салбий сифатларидан ҳоли бўлишга, яхши сифатларни ўзида шакллантиришга ҳаракат қилади. Бу эса жамоанинг шахс шаклланишига ижобий таъсир этишидир.

Болаларни шахс сифатида шаклланишида болалар ўртасида ўтказиладиган тарбиявий тадбирлар катта рол ўйнайди. Чунки болалар ўртасида ўтказиладиган, айниқса боғчаларда уюштирилган тадбирлар - жипслашган болалар жамоасини ташкил этишда муҳим воситалардан биридир. Болаларни жамоа қилиб жипслаштириш учун даставвал умумий мақсад бўлиши керак, ҳамманинг манфаатига тўғри келадиган, бутун гуруҳ учун умумий иш бўлиши мақсадга мувофик. Кейин жамоа орасида ишларни аниқ тақсим қилиш ва уни бажарилишини мунтазам равишда текшириш лозим. Бунда ҳамма бир киши эканлиги сезилиб туриши лозим. Бу мактаб жамоатчилик топшириғини яхши бажарган синф, мактаб шарафи (ҳозирги кунда бундай тадбирлар маҳаллаларда ҳам ўтказилиши мақсадга мувофиқ), боғча учун фахрланиш нималигини тушуниб олиш имконини беради. Ҳ а қ и қ ий жамоа ў з Ватани учун соди қ бўлиши лозимлигини англа тиш “ Юртим деб, элим деб жон куйдириши” кераклигини маълум қилиш Жамоанинг муваффа қ ияти – сенинг ҳам муваффа қ иятинг бўлиши ни таъкидлаш Улар жамоадагилар билан бир тан, бир жон бўлиб яшаши лозимлигини уқтириш Жамоада бир - бирини ташвиши, қ увончи сенинг ҳам ташвиш ва қ увончинг эканлигини тушунтириш Уларни жамоат орқали инсон ҳақиқий инсон бўлиши мумкинлигини тушунтириш Ёшларни жамоа учун тайёрлаш Жамоадаги кишилар гуруҳининг мақсад ва вазифалари бир бўлишини англатиш

Боғчаларда, маҳаллаларда, кечалар, эрталиклар, экскурсиялар, байрамларни биргалашиб ўтказиш болалар жамоасини тузишга ва уни мустаҳкамлашга ёрдам беради. Ўзбек халқининг энг яхши анъаналари катталарни ҳурмат-иззат қилиш, мехмондўстлик, увол ва ундан қўрқиш, ўзаро ҳамкорлик , ҳашар йўли билан битмаган ишларни жамоа бўлиб битириш, катталар билан саломлашиб ўтиш, қарияларга ёрдам бериш, йўл бериш, қўлини кўксига қўйиб сўрашиш, тўй ва маросимларда ёрдамлашиш каби кўплаб ишларга хайрихоҳлик билдиришни ва уларни ёшлар онгига сингдириш - бу кундалик ҳаётимиз жараёнида, ёшлар билан ўзаро муносабатлар, рўзнома ва ойномалар саҳифаларида, ойнан жаҳон эшиттиришларида доимо олиб борилиши мақсадга мувофиқдир. Меҳнат фаолиятининг тарбиявий аҳамияти Меҳнат - шахс ва жамиятнинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш учун зарур бўлган ижтимоий маҳсулотларни етиштиришга қаратилган фаолиятдир. Меҳнат - инсон фаолиятининг тарихан вужудга келган дастлабки тури бўлиб, одам яшашининг асосий ва биринчи шартидир. Меҳнат туфайли одам хайвонот дунёсидан ажралиб чиқиб, онгли мавжудотга - одамга айланди. Меҳнат шахснинг ривожланиш шартидир. Одамнинг психик жараёнлари фақат фаолият жараёнида вужудга келади. Шунинг учун фаолиятнинг турли кўринишларини ўрганиш кенг психологик аҳамиятга эгадир. Меҳнат жараёнида одам ўз табиатини ўзгартирди. Инсоннинг онгли ва мақсадга қаратилган меҳнат фаолияти ҳар вақт маълум мотивларнинг бўлишини тақозо қилади ва у одамни маълум фаолиятга йўналтиради. Меҳнат фаолияти ўзига хос хусусиятга эгадир. Меҳнат фаолиятининг ҳамма турлари (ақлий, жисмоний, ижтимоий фойдали меҳнат) бир-бирларига таъсир қилади, бир-бирини тўлдиради, бу билан одамнинг меҳнат фаолияти тўлақонли бўла боради.

Меҳнат фаолияти инсон онгини ҳар томонлама шакллантиради. Ҳар томонлама ривожланиш шахсни тарбиялашнинг асосий шарти шахснинг онгли активлигидир. Психологик тадқиқотларнинг кўрсатишича, одам бирор мақсадни кўзлаб меҳнат қилса, бу меҳнатнинг самарасини олдиндан тасаввур қилса, ўша меҳнат унумли бўлади. Меҳнатда бола шахсининг ҳарактери ва иродаси тарбияланади, кузатувчанлиги, диққати ривожланади, анализ ва синтез қилишга ўрганади, умумлаштиради ва таққослайди. Меҳнат ёшларни зийрак бўлишга, фаросатлилик, эпчиллик, ихчамлик каби сифатларини, ҳаёлини ўстиради. Меҳнат фаолияти боланинг ахлоқий ривожланиши ва мукаммаллашишида катта аҳамиятга эгадир. Меҳнат болаларни жисмонан чиниқтиради, эстетик дидлари, нерв системасининг мустаҳкам бўлишини таъминлайди. Таълим - тарбия жараёни одамни ижтимоий фойдали меҳнатнинг ҳар хил турлари учун зарур бўлган билимлар, малака ҳамда кўникмалар билан қуроллантиради. Маълумки, инсон ўз табиати жиҳатидан меҳнат фаолияти билан шуғулланмай яшай олмайди. Бола шахси таркиб топишининг йўлларидан бири – меҳнат фаолиятидир. Меҳнат фаолияти фақат шахсни тарбиялайди деган умумий хулоса чиқариб бўлмайди. Тўғри, меҳнат барча шароитларда ҳамиша шахсни таркиб топтиради, аммо бу ерда гап умуман шахсни таркиб топиши тўғрисида эмас, балки шахсни муайян ҳислатларига, сифатларига, жамиятга, жамоага, дунёқараш ва эътиқодларига муносабатларини тўғри йўналтирган мажмуага - системага эга бўлган мустақил жамият кишининг шахсини таркиб топтириш ҳақида боради. Меҳнат жараёни шахсни меҳнатсеварлик, фаоллик, озодалик каби меҳнатга бўлган муносабатни ифодалаш ҳисларини таркиб топтиришга, қийинчиликларни енга олиш фазилатларини, куч-ғайратини, активлик, қатъийлик каби муайян мақсадни кўзлаш ҳисларини ўстиришга; ялқовлик, лоқайдлик, пассивликка барҳам бериш каби ёш авлодни ҳар томонлама етук, баркамол тарбиялашга қаратилгандир.

Инсон шахсини етук, баркамол тарбиялаш воситаси бўлган меҳнатни моҳияти унинг мактаб боласи ёки ёшлар ҳаётида қандай ўрин тутганлиги эмас, балки боланинг, ёшларнинг - энг муҳим ижтимоий тушунча муносабатини қандайлигидан, қандай характерда эканлигидан, боланинг меҳнат жараёнида катталар ва ўртоклари билан қандай муносабатда бўлишларидан иборатдир. Болаларни меҳнатга ижобий муносабатда бўлиш, жамиятга ҳурмат, ўз хатти-ҳаракатларини керакли тарзда йўлга солиш ва тузатиш жараёнларини таркиб топтириш, буларнинг ҳаммаси ҳар қандай меҳнат жараёнида ҳам эмас, балки махсус уюштирилган, муайян таркибларда амалга оширадиган меҳнат фаолиятидагина юз беради. Шунинг учун болаларни меҳнат тарбиясини тўғри уюштириш - тўғри ташкил қила олиш шу қадар муҳимдир. Меҳнат тарбиясининг муваффакияти кўп жиҳатдан бола шахсини таркиб топтириш муваффақиятига боғлиқдир. Меҳнат тарбияси тажрибалари, педагогик-психологик изланишларга доир материаллар меҳнатни ҳақиқатдан ҳам ёшларни тарбия олишига айлантирадиган қуйидаги шартларни ифодалаб бериш имконини яратади: 1.Болалар меҳнати ижтимоий фойдали бўлиши керак. Болалар ўз меҳнатининг муайян ижтимоий қийматга, ижтимоий аҳамиятга эга эканлиги, кишиларга, жамиятга, жамоаларга фойда келтиришини англаб етмоғи лозим. 2. Ижтимоий қийматга эга бўлган фойдали маҳсулот меҳнат натижаси бўлиши. Бола ўз меҳнатини яққол ва аниқ кўриши лозим. Шу муносабат билан болани ўз меҳнати натижаларининг ижтимоий вазифаси билан муфассал таништириш, болага унинг меҳнатини кимга кераклигини кўрсатиш жуда муҳим. 3.Болаларнинг меҳнати жамоа меҳнати бўлмоғи керак. Жамоа меҳнати - умумий меҳнат вазифаларини биргаликда бажарадиган, умумий мақсад, умумий вазифалар билан бирлашиб қилинадиган меҳнатдир. Мана шундай меҳнатгина болаларнинг, ёшларнинг ўз хатти-ҳаракатларини жамоа

иродасига бўйсундира олиш сифатларини тарбиялайди. Меҳнат фаолияти жараёнида шахсий ютуқларгина меҳнат манбаи бўлса, жамоатчилик сифатларини таркиб топтириш учун асос бўлмайди. Жамоа билан амалга ошириладиган иш, юмуш меҳнатнинг умумий натижалари, болаларнинг (инсонларнинг) ҳар бирини кўрсаткичларига бевосита боғлиқ бўлади. 4.Меҳнат жараёнида болалар ўз-ўзини уюштириш ва мустақил меҳнат қилишнинг ҳар хил шаклларини қўллашлари лозим. Гап фақат болаларнинг ташкилотчилик малакаларини ҳосил қилишдагина эмас, балки ўз-ўзини уюштиришнинг мустақилликка раҳбарлик қилиш ва бўйсуниш малакаларини, ижодий ташаббусни, маъсулият ҳамда жамоат манфаатларини, ижодий ташаббусни, ҳис қилиш сифатларини тараққий эттиришга ёрдам беради. 5.Болаларнинг меҳнати уларнинг ўзлари учун қизиқарли бўлиши лозим. 6.Болаларнинг меҳнати уларнинг кучига яраша бўлмоғи лозим. Меҳнат болаларни ҳаддан ташқари кўп куч сарф қилишга, жуда толиқиб қолишга олиб бормаслиги лозим. Меҳнат боланинг кучига, жисмоний ривожланишига, ёшига мос бўлса, унда бола муваффақиятга эришади, аксинча у мос бўлмаса, у бола психикасига қаттиқ таъсир қилади, бола ўз кучига ишончни йуқотади, хатто кучи етадиган ишни бажаришдан ҳам бўйин товлайди. 7.Болаларнинг меҳнати таълим фаолияти билан боғлиқ бўлиши яхши натижа беради, чунки уларнинг назарий олган билимлари билан меҳнат фаолиятларини узвий равишда шундай боғлаш зарурки, уларнинг меҳнати биология, кимё, геометрияни билишни, чизмалар чизиш ҳамда уларни тушуниб ола билишни талаб этсин. 8.Болаларни меҳнат билан жазолашга ва меҳнати учун жазолашга асло йўл қўйиб бўлмайди. Чунки бола унга куч сарф қилади, машаққат чекади. 9.Боладан ишни шунчаки бажаришини эмас, балки, асбоб-ускуналарга, материалларга, меҳнат қуролларига эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлишини талаб этиш зарур. Бу шартларга амал қилиш - бола учун меҳнат

фаолиятининг қизиқарли фаолиятга айланишига имкон яратади. Уларда зўр маънавий қониқиш ҳисларини уйғотади, меҳнат жараёнида болалар тўғри ижтимоий хатти-ҳаракатларнинг амалий тажрибасини эгаллайдилар. Инсон шахсининг шаклланиши болани меҳнатга бўлган ижобий муносабати орқали пайдо бўлади. Демак, болалар бажарадиган меҳнат жиддий меҳнатга ҳавас ўтини ёқиши лозим, бундай меҳнатсиз одам инсон шаънига ярашадиган ҳаёт кечира олмайди. Меҳнат одамнинг туғма эхтиёжидир. Болаларни меҳнатсеварлик руҳида тарбиялаш энг муҳим вазифалардан биридир. Бунинг учун: Болаларни меҳнатсеварлик руҳида тарбиялаш ва уни жаҳон андозалари даражасига етказиш ҳозирги замон талабидир. Болаларимизни меҳнатеварлик руҳида тарбиялаш янгича асосларда, яъни 1-дан миллий қадриятларимиз заминида ва 2-дан, ривожланган

мамлакатлар тажрибасидан ўзини оқилона жаҳон андозаларини намунасида йўлга қўйиш лозим. Чунки меҳнатсеварлик - маьнавий тушунча бўлиб, у субьект - обьект муносабатларида шаклланади ва натижалари намоён бўлади. Лекин, объект субьект муносабатлари - қобилият ва имкониятларига боғлиқ. Шундагина субьект-обьект муносабатларини шахсда маьлум, ўзида меҳнатсеварлик сифатини акс эттирувчи таркибий қисмларини шаклланишига имкон беради. Жавобгарлик, сабр-тоқат, интизом, маданий хулқ, ўзаро ёрдам сифатларини, ташаббускорлик, мустақиллик, топшириқларни сифатли бажариш, фаҳм-фаросатлилик - меҳнатсеварлик даражаси меьёридир. Ривожланган мамлакатларнинг меҳнатсеварлик тарбияси бўйича андозаларни ўзбек миллий кадриятлари билан қарама-қарши эмас, аксинча умумийликка эга. Умумжаҳон андозаларида меҳнатсеварлик тарбияси - шахс ривожланиши жамият мақсад ва вазифаларининг марказидадир; жамиятни муваффақиятли моддий ва маьнавий ривожланиши ҳар бир шахснинг шаклланганлик даражаси билан боғлиқ; жамият ўзининг ҳар бир аьзосига ўзининг лаёқати, имконияти, қобилиятларини юзага чиқаришга шарт-шароит яратиб берсагина, у демократик инсонпарварлик жамиятидир. Ҳар бир фуқаро жамиятидан олибгина колмай, бериши ҳам керак, яратилган имкониятлардан фойдаланиб бор лаёқати ва қобилиятини ишга солиши, ўзига мос, қодир бўлган касб танлаши, меҳнат қилиб жамиятни моддий, маънавий ривожига ҳисса қўшиши лозим деган тезисларга асосланади. Меҳнатсеварлик тарбиясини амалга оширишда бир тарафдан болаларнинг имконият, лаёқат ва қобилиятлари ҳисобга олинса; иккинчи томондан унинг эҳтиёж-мотивлари тизимидан келиб чиқиш мақсадга мувофиқ.

Тарбия методлари ва воситаларининг психологик мазмуни Тарбия воситалари сифатида ташкил этилган ва ташкил этилмаган таъсирлар тушинилиб, улар ёрдамида бир гуруҳ инсонлар - тарбиячилар бошқа гуруҳ одамларига – тарбияланувчиларга маълум психологик сифатлар ва хулқ- атвор ҳосил қилиш мақсадида таъсир ўтказадилар. Аниқ қилиб айтганда, шахсга психологик таъсир воситасида тарбиячи томонидан тарбияланувчининг шахсиятини ўзгартириш учун қўлланилган ҳаракатлар тушунилади. Улар қаторига таълимнинг барча турларида ишонтириш, мажбурлаш, ижтимоий талаблар, ташқи таъсирларни ва инсон ҳаракатлари шаклини ўзгартириш билан боғлиқ бўлган ҳолатлар киради. Тарбия воситалари сифатида ўзига хос ўринни комплекс, глобал ва ҳар тарафлама ўтказиладиган таъсирлар эгаллайди. Улар қаторига, масалан, психотерапияни, ижтимоий-психологик тренингни ва бошқа психокоррекция турларини кўрсатиш мумкин. Тарбия воситаси бўлиб, тарбиячининг шахсий намуна бўлиши, атрофдаги одамларнинг кўрсатаётган хулқ-атвори, хатти-ҳаракати, педагогик, бадиий, оммавий ва бошқа адабиётларда келтирилган ва юқори баҳоланган лавҳалар ҳам ҳисобланади. Инсонга таъсир этиб, унинг психологияси ва хулқ-атворини ўзгартириши мумкин бўлган ҳар қандай нарса тарбиявий таъсир кўрсата олади. Тарбия воситаларини одамга таъсир этиш ҳарактерига кўра икки гуруҳга: бевосита ва билвосита таъсирларга ажратиш мумкин. Булардан биринчиси бир одамнинг бошқасига бевосита таъсири, яъни бир-бири билан тўғридан-тўғри мулоқот қилиши ҳисобланса, иккинчиси, қандайдир воситалар орқали ўтказиладиган таъсир, яъни бунда тарбиячи ва тарбияланувчи ўзаро алоқа қилмайди (масалан, китоб ўқиш ва б.). Тарбиячи ва тарбияланувчининг англаши нуқтаи назаридан келиб чиқилса, тарбия жараёнида унинг воситаларини аниқ ва мавҳум турларга бўлиш мумкин.

Англанган тарбия воситаси қўлланган тақдирда тарбиячи англаган ҳолда ўз олдига аниқ, англанган мақсад қўяди, тарбияланувчи у ҳақида билади ва уни қабул қилади. Агар мавҳум воситалар таъсири қўлланилганда синовдаги тарбия таъсири англанмаган ҳолда кечади, тарбиячи англаб назорат олиб бора олмайди ҳамда олдиндан ўйланган янглиш таъсир келиб чиқади. Тарбия таъсири қандай тарбия объектига қаратилганлигига кўра унинг воситалари қуйидагича бўлинади: эмоционал, когнитив ва хулқий. Тажрибада кўпроқ улар комплекс тарзда учрайди. Ҳар бир кўрсатилган тарбия воситалари ўзининг кучли ва ожиз томонларига эга. Масалан, бир одамнинг иккинчи бир одамга тарбиявий таъсирининг ўзига хослиги ва ютуқлари шундан иборатки бунда тарбиянинг қуйидаги турлари ишлатилади: уқтириш, тақлид қилиш ва мажбурлаш, ўз навбатида бу усуллар асосида таълимнинг эффектив механизми ётади. Бу усул қўлланилганда тарбиячи сўз воситаларидан фойдаланмаслиги ҳам мумкин, тарбияланувчига тўғри ва керакли хулқ-атворни намуна сифатида кўрсатиши ва ўрнак бўлиши лозим. Тарбиячи доимо ўзи истаганидек барча нарсани сўз билан ифодалаб бера олмайди. Шунинг учун ҳам тўғридан-тўғри тарбия таъсири тарбия имкониятларини кенгайтиради. Бундан ташқари, бу восита бола ривожланишининг илк босқичида мумкин бўлган ягона усулдир, ҳолбуки бола ҳали унга қарата айтилган сўзларни тушунмайди. Бу ҳолат болаларнинг ёшидан қатъий назар катта аҳамиятга эгадир. Педагогикада бу усул шахсий намуна деб номланади. Ушбу тарбия воситасининг камчилиги шахсий ва вақт бўйича қўлланилишининг чегараланганлигидир. Тарбияловчи тарбияланувчига фақат ўзи эга бўлган билимларни бера олиши мумкин. Бундан ташқари тарбиячи ҳар доим ҳам тарбияланувчи билан мулоқотда бўла олмайди.

Тўғридан-тўғри бўлмаган ёки билвосита тарбия воситасида китоб орқали, оммавий ахборот воситалари ва кодлашган тизим орқали бир одамдан бошқа одамга ахборот узатилади. Бундай ахборотларни сақлаш ва бир неча маротаба қўллаш мумкин. Бундай инсон такрор ва такрор материал манбаига мурожат эта олади. Аммо бундай тарбия одатда инсонга хос бўлган жонли ҳаётий кучлардан маҳрумдир. Бундан ташқари ушбу восита таъсири ёш бўйича ҳам чегараланган. Ушбу усул сўзлаб берилган мавзунинг ахлоқий мазмунини англатадиган бўлиши лозим. Бевосита тарбиявий таъсирнинг ютуқлари шундан иборатки, у бошқариладиган, аввал ўйлаб режалаштирилган ва назорат қилиб туриш мумкин бўлган натижалар беради. Билвосита тарбия жараёнида кўрилган, кузатилган камчиликлар бунда ҳам мавжуддир. Мавҳум англанмаган тарбия воситаси англанган тарбия воситаларидан кўра кўпроқ учрайди, лекин унинг ютуқлари ва камчиликларини амалий жиҳатдан баҳолаш қийин. Бунга сабаб уни онгли равишда назорат этиб бўлмаслигидир. Когнитив тарбия таъсири кишининг билим тизимларига йўналтирилган бўлиб, уни ўзгартириш, мукаммаллаштиришни мақсад қилиб қўяди. Ҳозирги замон олимларининг фикрига кўра, инсоннинг дунё ҳақидаги билимлари уни шахс сифатида намоён этиб қолмай, балки унинг хулқ-атворига ҳам катта таъсир кўрсатади. Тарбия таъсирининг бу соҳадаги ютуқлари сезиларли даражада ортиб, ҳозирги даврда бу соҳа асосий ўринни эгаллаб бормоқда. Эмоционал тарбия таъсири тарбияланувчида маълум аффектив ҳолатни вужудга келтиришга ва уни сақлаб туришга мўлжалланган бўлиб, уларнинг психологик таъсирларни қабул қилишини ёки енгиллаштиради, ёки қийинлаштиради.

Ижобий эмоциялар тарбияланувчини тарбия таъсири субъектига нисбатан очиқ назорат ҳосил қилади. Салбий эмоциялар эса аксинча, тарбияланувчига кўрсатилаётган тарбия таъсирини камайтиради. Хулқий-ахлоқий тарбия таъсири бевосита одамнинг хулқ-атвори, унинг фаолияти ва ўзини бошқара олишига йўналтирилган. Уни турли таъсирлар воситасида маълум бир йўналишда йўналтирилса, улар билвосита шахс ҳолатига, унинг шаклланишига ҳам таъсир кўрсатади. Бундай ҳолатда тарбияланувчи аввал қандайдир маълум хатти-ҳаракатни амалга оширади, сўнгра эса шу йўлнинг фойдали ёки зарарлилигини тушунади. Берилган таъсир аввал шахснинг ички дунёсида ўзгаришни вужудга келтирса, бу ўзгариш кейин унинг хулқ-атворида намоён бўлади. Билим, эмоция ва хулқ-атвор ўзаро боғлиқ экан, уларнинг ҳар бири орқали шахсга таъсир кўрсатиш мумкин. Бу ҳолат тарбиячининг имкониятлари чекланганда бирор бир танланган тарбия таъсирига урғу беришда ҳамда керакли натижага эришишда ёрдам беради. Аммо мукаммал тарбиявий таъсирга улар биргаликда шахсга ҳар тарафлама таъсир эттирилгандагина эришилади. Сўнгги пайтларда шахсга психотерапевтик ва психокоррекцион таъсир воситалари ва услубларини қўллаш кенг тарқалмоқда. Одатда, психотерапия педагогик психологиянинг бир бўлими эмас, балки тўла психоген табиатга эга бўлган, инсоннинг психологик ҳолатига боғлиқ касалликларни даволаш ёки уларни олдини олиш воситаси деб тушунилган. Ҳозирги пайтда дунёнинг қатор мамлакатларида психотерапия таъсири тиббиёт амалиёти чегарасидан чиқиб, психокоррекцион ва психопрофилактик мақсадлар соҳасида шахсни тарбиялашда, уни реал ижтимоий шароитга мослаштиришда кенг қўлланилмоқда. Бундай услублар қаторига ижтимий психологик тренингни киритиш мумкин. У ўзида кўпдан-кўп методларни жамлаган бўлиб, уларнинг кўп қисми инсондаги ҳаётий муаммоларни ва таъсирли воқеаларни зиддиятларсиз, атрофдаги одамлар билан қулай муносабатлар ўрнатган ҳолда ҳал қилишга ўргатади.

Шахс одам иштирок этадиган ижтимоий муносабатлар системасининг таъсири остида ва унда ўзи бажарадиган фаолият таъсири остида таркиб топади.Ижтимоий муҳитнинг, жамоанинг шахсга таъсири тўғрисида гапирилар экан, ижтимоий психология ишлаб чиқаётган референт гуруҳ тушунчасига асосланиш зарур. Боланинг муайян коидалар ва нормаларни билиши маънавий хулқатворнинг зарур шартидир. Бироқ ахлоқ нормаларини шу тариқа билиш ўзўзидан ахлоқий хулқ-атворни тегишли даражага эриштирмайди. Бунинг устига, билимларни маънавий хулқ-атворни амалиётсиз ўзлаштириб олиш маънавий билимлар билан маънавий хулқ-атвор ўртасидаги ажралишда ифодаланадиган "ахлоқий расмиятчилик" деб аталувчи ҳолатнинг юзага келишига олиб боради. Шунинг учун мактабгача тарбия муассасаси тарбияланувчиси, мактаб боласининг ҳаёти ва фаолиятини тўғри ташкил қилиш, ижодий ахлоқий, ижтимоий хулқ-атвор тажрибаси унинг шахсини таркиб топтиришда асосий нарса бўлиши керак. Болада бу нарса тарбиячи раҳбарлигида ҳосил бўлади. Бу нарса болаларда табиий, ахлоқий ва ғоявийсиёсий билимлар мажмуасини (бу билимлар муайян даражада етакчи роль ўйнаган пайтда) таркиб топтириш билан юз бериши керак. Психологлар (аввало Л.И.Божович ва унинг ходимлари) бола шахсини таркиб топтиришда унинг фаолиятини тўғри ташкил қилиш, унинг тўғри хулқ-атвор тажрибасини орттиришигина эмас, балки унинг хулқатворининг (маълум ҳаракатга ундовчи фикрлари, ҳис-туйғулари, мақсадлари системасини) тўғри мотивларини тарбиялаш ҳам ҳал килувчи нарса эканлигини кўрсатиб берадилар. Психологларнинг берган маълумотларига кўра, биргина фаолиятнинг ўзида (бу фаолиятнинг бола учун нима сабабдан юз беришига ҳам қараб) шахснинг ҳар хил (ва хатто бир бирига карама-карши бўлган) сифатлари таркиб топиши мумкин. Масалан, биз тарбияланувчиларни бошқаларни очиқдан-очиқ ва дадил танқид қилишга ўргатамиз. Ана шундай қилиш билан болада жасурлик, соф диллик, танқидий кўз билан қараш

фазилатлари таркиб топади деб ҳисоблайдилар. Аммо биз айтилганларни ҳисобга олмасак, ҳамиша ҳам ўзимиз кўзлаган мақсадга эришавермаймиз. Чунки хулқ-атворнинг ана шу тўғри шакли негизида мактаб боласи амал қиладиган мотивлар ётади. Бу хулқ-атвор шахсан боланинг ўзи учун қандай маънога эга бўлишига қараб, унда ҳар хил сифатлар таркиб топиши мумкин. Агар бола ўз ўртоғини қатъий мотивлар асосида танқид қиладиган бўлса, бу танқид унинг ўртоғида характернинг принципиаллик, қатъийлик, ҳалоллик сингари сифатларини таркиб топтиришга ёрдам беради; борди-ю, ўз айбини ўртоғининг бўйнига қўйиш истаги билан танқид қиладиган бўлса, бу худбинлик, индивидуализмнинг таркиб топишига ёрдам беради. Агар шахсий ғараз билан танқид қилинадиган бўлса, унда шу асосда қасоскорлик, маккорлик, инсофсизлик ҳислатлари таркиб топади. Агар бундай танқид қилишга, ниҳоят, ўқитувчидан қўрқиш ва унга ёқиш истаги ёки мағрурлик истаги сабаб бўлса, унда лаганбардорлик, икки юзламачилик сингари ҳислатлар таркиб топиши мумкин. Бинобарин, тўғри хулқ-атвор тажрибаси бу хатти-ҳаракат муайян мотивлар асосида амалга оширилган вақтдагина кўзланган мақсадга олиб келади. Шунинг учун хулқ-атворнинг тўғри мотивларини тажрибада тарбиялаш ва мустаҳкамлаш муҳим аҳамият касб этади. Мактаб болаларида муайян вазиятларда тарбиявий таъсирлар воситасида юзага келадиган ижобий мотивлар уларнинг тажрибасида мустаҳкамланиши ва барча бошланғич вазиятларга тарқалиши керак. Психологлар тарбиявий иш методларининг психологик асосларини ишлаб чиқаётганларида, тарбиянинг ҳар кандай методига абстракт тарзда қараб ва уни баҳолаб бўлмайди, деган фикрга асосланалар. Бу методлар қўлланилаётганда, биринчидан, тарбияланаётган боланинг ёш ва индивидуал хусусиятларини, иккинчидан, шу бола аъзо бўлган болалар жамоасининг хусусиятларини, ниҳоят, тарбиявий таъсир кўрсатиладиган муайян конкрет шароитларни ҳисобга олиш зарур. Шахснинг ижобий йўналишини таркиб топтириш учун, мактаб боласининг барча вазият ва ҳолатларида тўғри йўл тутиши учун унинг нима қилишни билиши, ўзи ҳурмат қиладиган

кишиларнинг нима қилаётганларини кўриши ва ўзи ҳам тўғри хулқ-атворли бўлишни машқ қилиш зарур. Билимлар, ахлоқий тасаввурлар ва тушунчаларнинг муайян системасини эгалламасдан туриб ҳақиқий эътиқодларни таркиб топтириб бўлмайди. Ўз-ўзидан бу билимлар ахлоқий хулқ-атворни белгиламасдан туриб, унга муҳим таъсир кўрсата олмайди. Психологик тадқиқотларда шу нарса аниқланганки, ахлоқий тушунчаларни ўзлаштириш жараёни жуда мураккаб жараён бўлиб, унга махсус раҳбарлик қилишни талаб этади. Болаларнинг тасодифий ҳоллар, кўчадагиларнинг бемаъни таъсири, катталарнинг ярамас хатти-ҳаракатлари таъсирида таркиб топадиган ахлоқий тушунчалари тарбиячилар ва жамоа томонидан тўғри ғоявий раҳбарлик қилинмаса, хато, нотўғри, бузуқ тушунчаларга айланиб қолиши мумкин. Баъзан бола турмушдаги бирор факт ёки воқеани, адабий асарлардаги мазмунни, кинокартиналарни ўзи мустақил тушуна олмай, нотўғри хулосаларга келиб колади. Жуда оғир шароитларда болада хато фикрларгина эмас, балки маънавий тамойиллар ва установкалар руҳига кўра бизга ёт бўлган хатолар ҳам юзага келиши мумкин. Кўпчилик нотўғри хаттиҳаракатларнинг юз беришига ана шулар сабаб бўлади. Ахлоқий онгни таркиб топтиришнинг энг муҳим йўли болаларнинг ўзларида тўғри хулқ-атворни юзага келтириш билан ахлоқий тажрибани бойитиш ва умумлаштириш йўлидир, албатта. Болалардаги ахлоқий билимнинг турли-туман шакллари, уларнинг онги ва ҳис-туйғуларига жонли, ёрқин, оташин сўзнинг (жамоаларда уюштириладиган суҳбатлар, маърузалар, мунозаралар) таъсири бу ишни анча тўлдириши мумкин. Бунинг учун муайян тамойиллар ишлаб чиқилган бўлиб, ахлоқка доир суҳбатлар ўша тамойиллар асосида тузилиши керак. Бу тамойиллар қуйидагилар: 1. Ахлоққа доир суҳбатлар мазмуни жиҳатидан тегишли ёшдагиларга тушунарли бўлиши лозим. Мавҳум ва абстракт тушунчалар, мураккаб мулоҳазалар билан толиқтириб қўйишга йўл қўйиб бўлмайди.

2. Одатда, суҳбат ўтказиладиган жамоани, унинг йўналишини, бу жамоа аъзоларининг ўзаро муносабатларини, ўқитувчининг бошқаларга муносабатини яхши билиш зарур. 3. Бундай суҳбатларни ниҳоятда тез-тез ўтказиб турмаслик даркор. Агар суҳбатлар конкрет сабаблар билан, мамлакат ёки жамоа ҳаётидаги бирор воқеага тўғрилаб ўтказилса, жуда яхши натижа беради. 4. Суҳбатни ёрқин, яхшилаб танлаб олинган конкрет мисолларни, ҳаётий воқеалар ёки адабий асарлардаги фактларни ҳамда кузатишларни таҳлил қилишдан бошлаб, умумлаштириш ҳамда хулосалар чиқаришга ўтиш тавсия этилади. 5. Эмоционал тарзда келтирилган, ёрқин ва таъсирчан образга оқилона таяниш (нафис санъатдан, адабиёт асарларидан фойдаланиш, кинофильмлар ёки театр асарларига жамоа бўлиб бориш ёхуд уларни жамоа бўлиб эслаш) зарур. 6. Болаларнинг онгига сингдириладиган қоидаларнинг яхшилаб асослаб берилиши, исботланган бўлиши муҳим аҳамиятга эга. Бу ҳамма нарсани тушуниб олишга ва бунинг оқибатида дадил қабул қилишга, унинг асосланганлигига ишонч ҳосил қилишга, оқилона исботларга рози бўлишга қодир бўлган ўсмирлар ва катта ёшдаги болалар билан суҳбат ўтказиш пайтида жуда муҳимдир. Бошқа томондан, бу ёшда сўз таъсирининг самарадорлиги пасайиб кетиши мумкин, чунки болада ривожланиб борадиган танқидий муносабатлар кўпинча уни катталарнинг далилларига эҳтиёткорлик билан, ишонмасдан ва нотўғри тушуниб қабул этишга, уларнинг далилларини рад қилишга, бирор қоида билан келишмасликка, катталарнинг илтимослари ва талабларига қарши чиқишга мажбур этиши мумкин. Бошқа нарсани ҳам назарда тутиш керак: Бола кўпинча катталарнинг ўзига ақлли киши деб мурожаат қилишларидан, унинг кўп нарсани тушунишига ишонишларидан мағрурланиб юради. Унда бу ишончни оқлаш, ана шундай муносабатга муносиб киши бўлиш истаги юзага келади.

7. Болаларда максимал фаоллик уйғотиш, жонли равишда фикр алмашиш истагини уйғотиш, уларнинг фикрини авж олдириш ва ўзларини ахлоқ масалалари устида ўйлаб кўришга мажбур қилиш зарур. Болаларга тайёр ҳақиқатни зўрлаб қабул қилдириш ярамайди, ахлоқ нормалари ҳақидаги хулосаларни уларнинг фаол иштирокида (аммо ўқитувчининг раҳбарлигида) чиқартириш керак. Бунинг учун суҳбат жараёнида муҳокамага қўйилиши керак бўлган масалаларни олдиндан тайёрлаб қўйиш тавсия этилади. 8. Болаларда чуқур ва таъсирчан эмоцияларни уйғотишга интилиш лозим. Бунда ўқитувчи суҳбатни бефарк ва шавқ-завқсиз эмас, балки эмоционал тарзда жонли қилиб ўтказганидагина эришиш мумкин. Ўқитувчи ўзининг эҳтиросли эътиқоди ўсмирларга юқишини унутмаслиги даркор. Ўсмирларнинг ўзлари ҳис этадиган туйғуларни тахминан қуйидаги шаклда англаб олишларига эришиш жуда муҳимдир: "Нима учун бу ҳодиса менда шунчалик ғазаб ва нафраб уйғотади?", "Нима учун мен бу хаттиҳаракатлардан шунчалик ҳайратландим?".

Тарбия жараёнининг технологиясини қуйидагича шарҳлаш мумкин: Тарбия уч нарсага эҳтиёж сезади: истеъдодга, илмга ва машққа деган эди улуғ олим Арасту. Ана шу ғояларга асосланган ҳолда тарбиячилар қуйидагиларга амал қилишлари лозимдир: - тарбияда улғаяётган инсон шахсини олий ижтимоий қадрият деб тан олиш, ҳар бир бола, ўсмир ва ёш йигитнинг бетакрор ва ўзига хослигини ҳурматлаш, унинг ижтимоий хуқуқий ва эркинлигининг эътиборга тутилиши: - миллийликнинг ўзига хос анъана воситаларига таяниш, жаҳон маданиятининг илғор тажрибаларига асосланиш; - болалар фаолиятида тарбиявий жараённинг асосини ташкил килиш, қизиқарли, тўлақонли болалар ёш жиҳатларига мос ҳаёт иқлимини 2 . Ижобий эмоциялар воситасида ижобий хулқ - атвор одатларини шакллантирмоқ керак. Онг ҳам, ирода ҳам мотивлар иерархиясини шакллантира олмайди. Зотан, б ир эҳтиёжнинг ўрнини фақат бошқа эҳтиёжгина эгаллаши мумкин. 1. Тарбияланувчини алоҳида такрорланмас, индивидуаллик сифатида тушунмоқ лозим. Унинг эҳтиёжлари тузилишини аниқлаш керак. 3 . Шу эҳтиёжларни қондириш воситал ари билан болани қуроллантириш тарбия ва тарбиячидан мулоқотни ҳам, ҳамдардликни ҳам эмас, айнан шу воситалар билан қуроллантиришни кутади.

яратиш, меҳнат, хайрия, ижтимоий фойдали, ижтимоий кўнгилочар ва шунга ўхшаш тадбирлар ташкил этиш лозимки, натижада болалар ўзлари хоҳлаган ишга қўл урсинлар, муваффақият ҳиссини тушуниб ўзларига ишончлари ортсин, ахлоқан барқарор бўлсин. Демак, педагог жамият ҳаётида етакчи ўрин тутувчи, мураккаб шахс структурасига эга бўлган инсоннинг касбий қиёфасидир. Ижтимоий турмушнинг барча соҳаларида эришилган ютуқларнинг заминида унинг меҳнатини натижалари ётади. Педагогларнинг педагогик, психологик тайёргарлиги ва билимлар интеграцияси, муомала маданияти, психологик вазиятларни эътиборга олиш кабилар кучли бўлиши керак. Юксак савияли, зўр маҳоратли тарбиячиларгина халк орзусидаги баркамол инсонни тарбиялайди. Илм инсонни юксаклик сари олиб боради. А. Авлоний айтганларидек: "Илм инсонларнинг мадори, ҳаёти, порлок келажаги, раҳбари, нажотига айланган". Илм инсон учун ғоят олий ва муқаддас фазилатдир. Шунинг учун аввалам бор илмли, тарбияли бўлмоқ ҳар бир ёш инсоннинг бурчи. Шу мақсадда кўнглида энг олий орзуларни жамлаб, педагог тер тўкиб ишлайди. Уларнинг меҳнатини ҳурмат қилиб, берган билимларни эгалламоқ керак. Ибн Сино таъкидлаганидек: "Кимга қандай панду насиҳат қилсанг, унга аввало ўзинг амал қил".Педагогнинг педагогик фаолиятининг самарага эга бўлмоғи учун кўп жиҳатдан шахс хусусиятларининг

шaкллaнганлиги, шахс йўналишини аниқланганлигини ва касбий маҳоратнинг таркиб топганлиги билан ҳарактерланади. Бугунги кунда ижтимоий ва иқтисодий шарт-шароитнинг мураккаб тус олиши ёки таълим тизимига нисбатан янги талабларнинг юзага келиши педагогларнинг ўз фаолиятларини тубдан ўзгартиришга ҳамда изчил, ақл-заковатни ишга солган ҳолда иш тутишни тақозо этмокда. Бу бир томондан давр талаби эканини, иккинчи томондан шарт-шароитга нисбатан туб бурилиш ҳосил қилиш ёки шахс фаолиятини йўналтиришда янгича муносабатда иш тутиш талаб этилади. Чунки мамлакат равнақини таъминлашда касбий таълим тизимида ижобий ўзгаришларнинг киритилиши педагогик ходимларнинг психологиясида бурилиш ясашлик билан белгиланади. Педагогнинг болани ички дунёсини тушуниш бошқа одамлар билан алоқа ўрнатиш, болага фаол таъсир ўтказиш, ҳамма билан тил топишиб кетиш, вазминлик, одамларни ишонтириш қобилияти, босиқлик ва ўзини тута билиш, талабчанлик, қатъийлик, ғайратлилик, чидамлилик, раҳбарлик ва ташкилотчилик, ўзи ва бошқаларнинг хулқини бошқариш, мустақил ва ижодий фикрлаши муҳимдир. Кўп холларда болалар шахсини ривожлантиришда аниқ бир мезон ўлчовини белгилаб олмайдилар. Шу сабабли ҳам педагог болаларга касбий маҳоратини таркиб топишида қийналадилар. Ҳар кандай ҳолатда ҳам фаолият йўналишини акс эттирувчи мезон бўлиши керакдир. Бу мезон педагог фаолиятини доимо ўз-ўзини назорат қилиш имкониятини тўлдиради ва унинг самарадорлигини таъминлайди. Педагог шахсий хусусиятларидан ташқари чуқур илмий савияга, сўзлаш маданиятига, юксак одоб ахлоқли бўлиши керак. Бундан ташқари, педагог ўзининг ташқи кўринишига хам эътибор бериши керак, тоза-озода, ихчам кийиниши керак. Бундан ташқари олий маълумотли, чуқур билим эгаси ўзининг фанини пухта биладиган, юрт равнақи учун жонини фидо қилишга тайёр, ўз шогирдларидан билими, малакасини аямайдиган, болаларга азиз, дўст, сирдош, мактаб, коллежнинг

фидокор ходими бўлмоғи лозимдир.Педагог ўзининг айнан шу хусусиятларининг хам тарбиявий ахамияти катта эканлигини чуқур англамоғи даркор.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Сайидаҳмедов Н. Педагогик маҳорат ва педагогик технология. – Т.: ОПИ, 2003. 2. Султонова Г.А. Педагогик маҳорат. – Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2005. Маркова А.К. Психология профессионализма. – М.: Знание, 1996. 3. Муслимов Н.А. Бўлажак касб таълими педагогларини касбий шакллантириш / Монография. – Т.: Фан, 2004. 4. Муслимов Н.А., ва бошқалар. Касб таълими педагог-ларининг касбий компетентлигини шакллантириш технологияси/ Монография. – Т.: “Фан ва технология” нашриѐти, 2013. 5. Муслимов Н.А., Усмонбоева М.Ҳ., Сайфуров Д.М., Тўраев А.Б. Педагогик компетентлик ва креативлик асослари – Тошкент, 2015. 6. М.М. Ахмеджанов, Б.Қ.Хўжаев, З.Д. Ҳасанова. Педагогик маҳорат- Бухоро Давлат университети, 2014

O'xshashlar

Мактабгача ёшдаги болаларнинг таълимий машғулотлари (амалий машғулот).docx

Мактабгача ёшдаги болалар шахсининг шаклланиши

Ахлокий тарбия

Аклий тарбия ва таълим

Боланинг мактабга психологик тайёргарлиги