Масал - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Масал

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90 KB

Ko'chirib olish

Масал Кичкинтой тарбияси жуда муҳим ва ўта масъулиятли ва нозик ишлардан бири ҳисобланади. Бунинг учун болаларни ўз туйғу ва ўй-хаёллари дунёсига олиб кириш лозим. Бу йўлда ота-онага, буви-бобога, тарбиячига масал жуда қўл келади. Масал бола ақлиннг ривожига, қизиқишига бой имкониятлар очиб беради. Кўп масаллар ёрдамида болаларнинг гўдаклик чоғлариданоқ адолатпарварлик, дўстлик, ўртоқлик туйғуларининг шаклланиши; уларнинг табиатга, ҳайвонот оламига меҳр-муҳаббатларининг ошиши учун кенг йўл очилади. Чунки улар камол топар эканлар масал эшитади. ўар бир масалдаги яхши-ёмонни, гуноҳ-савобни билиб, мағзини чақиб, тушуниб ўсадилар. Бу эса, уларнинг келажакда оқкўнгил, меҳнаткаш, ота-онага, она-Ватанга, ҳайвонот оламига муҳаббатли бўлишлари учун кўприк воситасини адо этади. Масал эшитиб, тинглаб ўсган ҳар бир инсон келажакда, албатта, ўйлаб, чамалаб ақл билан иш кўрадиган, қиссадан-ҳисса чиқарадиган бўлади. Масаллар кўпроқ ҳайвонлар, жониворлар, парранда-ю даррандалар, ўт-ўланлар мисолида бўлади. Вақти келганда булар устидан кулинади, хулосалар чиқарилади. Масаллар оғзаки, ёзмада наср ва назмда бўлади. Масалда кўпинча ахлоқий-таълимий фикр ва маънолар ифодаланган бўлиб, ана шундай кичик эпик асарлар масал дейилади. Халқ оғзаки ижодининг бу жанри ҳам алла-қўшиқ, топишмоқ, мақол, эртак каби одамга хизмат қилади, уни ўсиб-улғайиб комил инсон бўлиши учун ёрдам беради. Зеро, инсонни ҳайвондан ажратадиган хоссалардан биринчиси: ақл, одоб, тарбия, сўзлаш қуввати ва тилидир. Инсон ақли, зеҳни билан яхши ва ёмонни, фойда ва зарарни ажрата олади. Ақл – инсон роҳатининг мадоридир. Бир донишманд: «Ақлинг билан қара, кўз хоиндир, қалбинг билан эшит, қулоқ ёлғончидир», деган экан. Ақл – раъйининг ҳақиқий ўлчови, фикр эса ақлнинг кўзгусидир. Инсон бир ишга киришар экан, энг аввал у ишни ақл каби

адолат ўлчовида ўлчаб, келтирадиган фойда ёки зарарини ўйлаб, сўнгра у ишга ҳаракат қилиши лозимдир. Ўзи унча тушунмаган бир иш ҳақида шу ишни яхши тушунадиган тажрибакор маслаҳатини олиш тавсия этилади. Гўзал хислатлар – ақл ва камолнинг бир нишонасидир. Гўзал ахлоқ ҳам ақлнинг камолга эришганидан далолат беради. Бир мажлисда ҳеч кимга сўз бермай эзмалик қилиб сўзлай бермаслик, жоҳил ва нодоннинг сўзларига сукут билан жавоб беришлик соғлом ақл олдида ҳар инсон учун ғолибият ва садоқат бўлиб, бунинг акси эса пушаймонлик ва тубанликдир. Масалага шу нуқтаи назардан қарайдиган бўлсак, ҳаётда беақл, ўйламай, ўзига ўзи хулоса чиқармай яшайдиган одамлар ҳам бўлади. Айниқса, дўст- ўртоқ танлашда ожизлари ҳам бўлади. Таг-тубини сўраб-суриштирмай,касб- корини билмай, феъл-атворини ўрганмай туриб дўст бўладиганлар, албатта, қуйидаги ривоятда акс эттирилганидек, ўзини-ўзи нобуд қилади, ҳалок бўлади: Бир боғбоннинг тоғ яқинида ғоятда латофатли дилкушо боғи бор эди. Деҳқон ўша боғида умр кечирарди. Бир куни зерикиб боғдан ташқарига чиқди, тоғ этакларини томоша қилиб юрди, шу вақт юксак тоғлардан қуйига тушган бир айиққа учради. Улар бир-бирларига улфат бўлдилар. Айиқ ўша деҳқоннинг суҳбатига кўнгил берди, у билан бирга боққа келди, ширин мевалардан еб дўстлиги мустаҳкам бўлди. Мабодо деҳқон соя-салқин жойда дам олиб ухлаб қолса, айиқ унинг ёнида ўтириб, пашшаларни қўрирди. Бир кун боғбон ухлаб, айиқ пашшаларни қўриб ўтирганиди, пашшалар деҳқоннинг юз-кўзига ҳужум қилишдан тўхтамадилар. Бир тарафдан қувласа, иккинчи томондан ёпирилди. Айиқ уларнинг ҳаммасини бирданига ўлдириш фикрига тушди. Пашшалар деҳқоннинг юз-кўзига ёпирилиб қўнган вақтни пойлаб туриб, деҳқоннинг бошига харсанг тош билан бир туширди, деҳқонинг боши мажақ-мажақ бўлиб кетди. Пашшаларга зиён етмади, улар учиб кетдилар. ўисса : Нодоннинг дўстлиги ҳам айиқнинг дўстлигига ўхшаш бўлади. ўар ким нодонни ўзига дўст, улфат деб ҳисобласа, деҳқоннинг ҳолига тушиши мумкин.

Байт: Алъамон, юз алъамон, ножинслардан алъамон, Яхши улфатлар билан бўлғил ҳамиша, эй жавон! Инсон ҳаётида қанча оддий, содда, ўз ишига пишиқ, пухта бўлса, катта- ю кичикларга, жониворларга меҳрибон, раҳмдил бўлса, ўшандай инсоннинг ҳаётда обрў-эътибори оламча бўлади. Аксинча, такаббур бўлса, одамларни ранжитса, дилларига озор берадиган бўлса, жониворларга раҳм-шафқат қилмайдиган бўлади, тез орада жазосини тортади. Халқ бундай такаббур, фақат ўз манфаатини ўйлаб иш кўрадиганларни хуш кўрмайди. Бу қайтарма дунёда сен кимга озор берсанг, ранжитсанг, жонига қасд қилсанг, одамларнинг қарғишига, Аллоҳнинг қаҳрига учрайсан, ҳаётинг давомидаёқ ўз жазоингни оласан деган гап юради. Бунга ёрқин мисол «Калила ва Димна»даги мана бу масалдир: Бир куни Қорақулоқ ўрмон четига чиқиб ўтирган эди, бир сичқоннинг жаҳду жадал билан дарахт томирини кемираётганини кўриб қолди. Дарахт тилга кириб унга деди: - Эй дилозор ва ситамкор! Нима учун жоним ришталарини қирқяпсан? Сичқон унинг нолаю зорига эътибор бермай, ўз ишини давом эттираверди. Ногоҳ бир бурчакдан бир илон чиқиб, сичқонга ҳамла қилди ва бир дамда ютиб юборди. Қорақулоқ бу воқеадан «дилозорнинг жазоси озор экан», деган хулоса чиқариб олди. Шу вақт бир тарафдан типратикан келиб, илоннинг думидан тишлади-ю, бошини ичига тортиб ғужанак бўлиб олди. Илон жаҳл билан унга ўзини ура бошлаган эди, аъзойи баданини тиканлар пора-пора қилиб юборди. Илон ўша заҳоти ўлди. Қорақулоқ бундан ибрат дарси олди. Илон ўлгач, типратикан бошини чиқариб, унинг яхши-яхши жойидан танлаб еди. Қорни тўйгач, дарахт соясида коптокдек бўлиб юмалаб, ҳузур қилиб ётган эди, ногоҳ бир оч тулки келиб қолди. Типратиканнинг найзаларидан қўрқиб, уни ҳийла билан ўлдирмоқчи бўлди. У типратиканни ағанатиб қорнига ёзилди. Типратикан

ёмғир ёғаяпти шекилли деб ўйлаб, бошини чиқарган ҳам эдики, тулки бир ҳамла билан уни чўрт узди, бўшашиб, қорни очилиб қолган типратиканни иштаҳа билан еб олди. Шу вақт бўрига ўхшаган ваҳший бир ит келиб, тулкини турган ерида бўғиб, унинг гўшти билан очлигини қондирди. Қорақулоқ бу ажойиботларни кўриб, ҳайрон қолиб ётар эди. Ит энди дам олишга ҳозирлик кўраётганда бир қоплон келиб, унинг сийнасидан олди. Қоплон ҳали итни тугатмаган ҳам эди, овчи келиб, бир ўқ билан уни жо-бажо қилди. Қоплоннинг жони ҳали узилмаган эди, у ердан бир отлиқ ўтиб қолди. Унга қоплоннинг териси ёқиб қолиб, овчи билан уриша бошлади. Қилич солиб, овчининг бошини танидан жудо қилди ва қоплоннинг терисини олиб йўлга тушди. У юз қадам ҳам юрмаган эди, оти қоқилиб, ерга йиқилди. Гардани синиб, у шу он ҳалок бўлди. Болаларга шундай таълим-тарбия бериш керакки, улар ўсиб- улғайганларидан кейин асло кибр-ҳавога берилмасликлари, мақтанчоқ бўлмасликлари лозим. Очкўзлик, таъмагирлик, мақтанчоқлик, ўзини катта тутиш ярамас одатлардан ҳисобланади. Кимки шу йўлдан борса, албатта, у эл- юрт ўртасида обрў-эътиборини йўқотади, хорлигу зорлик билан ҳалок бўлади. ўаммага маълумки, чумоли жуда меҳнаткаш бўлади. У кечаси-ю кундузи ҳаракатда бўлади, ишлайди. Унинг ўзгалар билан суҳбатлашишга, дам олиб ўтиришга вақти йўқ. У ҳамиша шошилади. Қиш ғамини ёзда е мақолига қатъий амал қиладиган чумоли ўзига озиқ-овқат қидиради, топади, уйига ташийди, судрайди. Чумоли эртани ўйлайди, овқат йиғади. Бу билан ўз уйида болаларини, кексаларни, ёрдамга муҳтож беморларни қорнини тўйдиради, боқади. Ари эса бунинг тескариси. У очкўз, мақтанчоқ, сурбет. ўозири-ю ҳузури қабилида иш кўрадиганлардан. Кунлардан бир куни арининг кўзи зўр машаққат билан инига дон судраб бораётган чумолига тушиб қолади. Енгилтак, мақтанчоқ, таъмагир, сурбет ари: - Эй, чумоли! Ўзингни бу қадар азобга қўйишингдан мудоа нима? Бу болани не сабабдан ихтиёр қилдинг? Менинг ҳаётим, емиш-ичишимга қараб

иш тутсанг бўлмайдими? Подшолар дастурхонидаги ҳар қандай таом менсиз ейилмайди. Шамолни миниб учаман, истаган ерга қўнаман, найзамни ёвнинг жигарига санчаман. Хуллас, нимани кўнглим тиласа шуни ейман, - деди. Юқорида эслатиб ўтганимиздек, бундай мақтанчоқ, босар-тусарини билмай қолганлар, одатда, ҳаётда қоқиладилар. Ё ҳалок бўладилар. Ёки халқ орасида обрў-эътиборларини йўқотиб ёлғизланиб қоладилар. Мақтанчоқ, ўзига ортиқча эрк берган, чумолининг устидан кулган ари бир парвоз билан тўғри қассобнинг дўконига михга очиб қўйилган гўштга қўнди. Қассоб қўлида пичоғи билан уни мўлжалга олди ва нимталаб ташлади. Шу ерда пойлаб турган чумолилар эса уни судраб кетдилар. Болаларни шундай тарбиялаш лозимки, улар келажакда соғлом фикрли, ҳалол, пок инсонлар бўлиб ўсмоқликлари керак. Қачонки, бола ишламай, пешона тери тўкмай топилган нарсадан ҳазар қиладиган, ўзгалар мол-мулкига кўз олайтирмайдиган бўлиб вояга етсалар бундайлар келажакда ҳақиқий инсонлар бўладилар. Демоқчимизки, бола меҳнат қилиб, меҳнатга кўмаклашиб ўссин. Ахир меҳнат инсонга бахт-саодат келтиради. Ялқовлик ва ишсизлик эса фалокат гирдобига етаклайди. Бир масалда балиқчи тутган балиқларини уйига олиб келар экан, бир золим йўлтўсар унинг балиқларини тортиб олади ва уради. Балиқчи бундай дуо қилди: «Ё раббий, мени заиф, уни қувватли қилиб яратдингки, у менга зулм қилди. Махлуқотингдан бирини унга рўпара қил, токи бтун олам ундан ибрат олсин. Ё рабий, сен ҳар нарсага қолдирсан!». Золим балиқларни пишириб еяётган пайтда тамоғига қилтаноқ тиқилди. Нафас ололмай қолди. Табибларга югуриб даво тополмайди. Кечга яқин Аллоҳга ёлворди. Золим тушида: «Фалон одамнинг ҳақини берасан, шундан сўнг хасталикдан қутуласан» деган нидони эшитди. Уйғонар-уйғонмас, шошилиб балиқчини қидириб топди. Унга минг дирҳам бериб ҳалоллашди. Аллоҳнинг изми билан хасталикдан қутулди. Байт: Меҳнат ила ҳал бўладир ҳар мушкул,

Коми дил меҳнат ила буғдой ҳосил. ўаётда шундай. Жамийки жонзот ўзига дўст, ўртоқ, ҳамкор қидиради. Дўстга бутун ихтиёрини беради, сирини, юрак дардини айтади. Дўстга ишониб, унга суяниб, ундан кўмак олиб яшайди. Керак бўлса, дўсти учун қон ютади, жонини беради. Дўстликнинг қоидаси, шарти шундай. Арслон билан кучук воқеасига бағишланган бир асарда дўстга садоқат, вафодорлик на фақат одамлар ўртасида, балки ҳайвонлар оламида ҳам борлигини кўрамиз. Лондон ҳайвонот боғида, томошабинлардан пул ёки йиртқичлар учун емиш сифатида ит, мушук олинар эди. Бир одам ҳайвонларни кўрмоқчи бўлди ва кўчадан битта кучукчани тутиб келтирди. Уни томошага қўйишди, кучугини эса емиш ўрнида арслонга ташлашди. Кучукча думини қисганча қафас бурчагига бориб суйкалди. Арслон унга яқинлашиб, ҳидлаб кўрди. Кучукча чалқанча ётиб панжасини кўтарди ва думини ликиллатди. Арслон унга панжасини қўйиб, ағдарди. Кучукча сакраб туриб, арслоннинг олдида орқа оёқлари билан тикка турди. Арслон кучукка тикилиб қолди, калласини ўгириб, атрофга аланглади ва ўлжасига тегмади. Хўжайин қафасга гўшт ташлаган эди, арслон бир бўлагини узиб олиб, кучукчага берди. Кечқурун арслон ухлаш учун ётганда кучукча унинг ёнига чўзилиб, калласини панжасига қўйди. Шундан буён кучукча арслон билан битта қафасда яшай бошлади, арслон унга тегмади, емишини еб, кучукча билан бирга ухлар, бирга ўйнар эди.

Бир куни бир жаноб томошахонага келиб, кучукчасини таниб қолди; у кучукча ўзиники эканини айтиб, хўжайиндан қайтариб беришни сўради. Хўжайин қайтармоқчи бўлди, аммо кучукчани арслон қафасдан чиқармади. Шундай қилиб, йил бўйи арслон билан кучукча бир қафасда яшади. Кейинги йили кучукча касал бўлиб, ўлиб қолди. Арслон емишга ҳам қарамас, кучукчага панжасини қўйганча ҳидлагани-ҳидлаган эди. Арслон кучукчанинг ўлганини билди-ю, жунларини ҳурпайтириб, сакради, думи билан ўзини савалай кетди, қафас деворига урилди ва полни, эшик зулфини ғажий бошлади. Арслон уззукун ўзини қафасга уриб, наъра тортди, сўнг жонсиз кучукча ёнига чўзилиб, жимиб қолди. Хўжайин арслон дардини унутар дея қафасга бошқа кучукчани қўйиб юборди, аммо арслон уни шу заҳоти тилка-пора қилиб ташлади. Кейин ўлик кучукчани панжалари билан қучоқлаганча беш кун қимирламай ётди-да, олтинчи куни у ҳам ўлиб қолди. Бунда арслон ҳақиқий дўстлик йўлини тутди, чин дўстлик намунасини кўрсатди. Мана бу эшак билан от ҳақидаги масалда бунинг тескарисини кўрамиз. Дўст, ҳамкорнинг илтимоси, илтижоси, ялиниб-ёлворишига қулоқ солмаган отнинг аҳволига энди майманлар ҳам йиғлайдиган бўлганлиги афсусланарлидир. Бир бойнинг бир-бирларига яқин, дўст, ҳамфикр, елкадош, сафдош бир оти билан эшаги бор эди. Бир куни улар йўлда кетар эканлар эшак отга шундай дебди, - Дўстим, соғлигим яхши бўлмай қолди, боз устига елкамдаги юк ҳам жуда оғир. Бу аҳволда манзилга етиб бора олмайман, юкимдан озгинасини ол». От дўсти эшакнинг ялиниб, ёлборишига қулоқ солмабди. Эшак соғлигининг ёмонлигидан, юкнинг оғирлигидан йиқилиб тушиб, ўлиб қолибди. Соҳиб эшакнинг бор юкини, қолаверса, унинг терисини ҳам отга ортиб қўйибди. От фарёд кўтарибди. «Уҳ, шўрим қурисин мен бечоранинг! ҳолимга вой мен бадбахтнинг! Дўстимга озгина кўмаклашгим келмаган эди, энди бўлса, бор юкини, қолаверса, ҳатто унинг терисини ҳам кўтариб кетяпман. Уҳ!!».

Бу ерда яна бир нарсани ҳам таъкидлаб ўтиш лозимки, масал жанри на фақат оғзаки балки ёзма адабиётда ҳам мавжуд. Масал жанрини Навоий, Гулханий, Муқимий, Завқий, Авлоний, ўамзалар ижодида кўплаб учратиш мумкин. Қуддус Муҳаммадий, Пўлат Мўмин, Яшин Қурбон, Мухтор Худойқулов, Салим Абдуқаҳҳор, Анвар Обиджонлар бу жанрни юқори кўтардилар ва кўтармоқдалар. Бугунги масалчи-қаламкашларимиз тобора ўқимишли, таъсирли, тарбиявий аҳамияти юксак масаллар яратмоқдалар. Инсон оламга келар экан ўқиши, илм олиши, касб-ҳунар эгаси бўлиши лозим. Агар инсон ўқимаса, ўрганмаса, билмаса ҳаётда моддий ва маънавий томондан қийналиб, бир парча нонга хору зор бўлиб харобликда умр кечиради. ўатто, касб ҳисобланмаса-да, у ўтинчи бўлса, ўтин йиғиб, ташиб, сотиб бола-чақа боқиб юрса-ю, шу ишни ҳам тарк этса, бундай инсоннинг тирикчилиги ўтмай қолади, бола-чақасини боқишга қурби етмай сарсон- саргардон бўлиб ишсиз қолади, очлик, юпунликка гирифтор бўлади. Ўтмишда икки қалин дўст ўтинчилик қилишар, ўтинни эшакка юклаб шаҳарга олиб келиб сотишарди. Улар шу тариқа ҳалол тирикчилик қилиб кун кечирардилар. Икки дўст қора кунлари учун бироз пул ҳам жамғариб қўйишди. Кунлардан бир кун ўз касбининг қадрига етмаган, фаросат бобида нўноқроқ иккинчи дўст биринчисига деди. - Оғайни, одамларга бир назар ташла, ҳаммаси жон койитмасдан ризқини топиб юрибди. Нега биз ўзимизни бунчалик қийнаймиз. Кел, бундан кўра бошқа бирон осонроқ заҳматсиз иш билан шуғулланайлик. Ақлли ва тажрибали оғайни шундай деб жавоб берди: - Тўғри айтасан, ҳамма одам ўз ризқини топиб юрибди. Лекин ҳар ким ўз касб-ҳунари билан машғул. Шунинг учун ҳаётимиз бир йўсинда, тартибли ўтаётир. Биз одамларга ўтин етказиб берамиз. Улар бизга нон тайёрлаб беришаяпти. Мабодо, биз ўз касбимизни ташласак, бундан минг бад оғир кунларга гирифтор бўламиз.

Жоҳил ўртоғи ўз донишманд оғайнисининг бу ҳикматона гапларига қулоқ солмади. Эшагини сотиб, пул жамғармаларини олди-ю, касб-кор ахтариб бозорга йўл олди. Бироқ ҳеч қандай касб-кордан хабари бўлмагани учун тез кунларда бор пулларини сарф қилиб, ночор аҳволга тушиб қолди. Унинг ўртоғи эса аввалгидек ўз касб-корини қилар, ўтинларини сотиб, аста- секин пул тўпларди. У касб-ҳунар ўрганишга аҳд этиб узоқ таҳсил кўрди, моҳир косиб бўлиб элга танилди. ўисса: ҳеч бир инсон ўз касб-коридан шикоят қилмаслиги ва таҳсил кўрмай, бошқа касб соҳиби бўлишга интилмаслиги зарур. Зеро, барча касб- ҳунарларда азиз, халқ эҳтиромига лойиқ инсонлар бор. Шунингдек, ҳар бир касб-ҳунарда манфур, одамлар нафратига дучор бўлган кимсалар ҳам бор. Билган ҳунарингни ташлаб, билмаган ҳунарга қўл уриш олдингдан оққан сувнинг қадрини билмай, чўлда сув аҳтармоқ билан баробардир. Байт: Иқтидоринг етмаган ишни қилма, Сабабсиз ўзингни донишманд билма. ўаётни, воқеаларни ҳамиша сергаклик билан кузатиб, баъзан шод, баъзан дили хуфтон бўлиб юрар экан Гулханий замондош раҳбарлари, ҳукмронлар ўзлари билса-билмаса юртга бош бўлишиб, меҳнаткаш халққа эрклик бермай, уларнинг ишларига кўр-кўрона эргашиб юришларини кескин қоралайди, улар устидан кулади: Бор эди Кашмир новаҳида тоғ, Боғи Эрам рашкидан кўксида доғ. Анда иморатға яроғлиғ яғоч, Эни - қулоч, бўйи – ўн икки қулоч. Бор эди кўп неъмати алвонлари, ўурраму маъмур эди ҳайвонлари. Зулф каби сунбул хушбўйлари,

Роҳатижон эди оқар сувлари. Уйдан улуғроқ эди бир гулбуне. Анда ватан тутмиш эди маймуне. Жон сотиб ўзни уйин этарди тан, Ўқур эди қиссаи «ўуббул ватан». Ер эди кўнгли тилаган мевасин, Бошлар эди одамийлик шевасин. Бир куни нажжори хирадманди фард, Кўнгли ёғоч йўқлигидин қилди дард. Элига нав кисаларин мистари, Расм эди нажжор яғоч истари. Эгди у дил гўшасининг пардасин, Белга суқиб теша била аррасин. Бориб ўшал тоғқа – мавқуф эди, Эзгу яғочлар анга маъруф эди. Шаҳрни зиндонидин озод ўлуб, Тоғни Шириниға Фарҳод ўлуб. Сонур эди ўзини тоғ ўисрави, Тоғни ўқуб Деҳлавийи маънавий. Бориб анга кести ёғоч кешасин, Қўйди ўшал ерда унутуб тешасин. Ўзга тоғга бориб яна кести яғоч, Ёрмоқни магар яна қилди илож. Болта бирла бир учини ёрди ул, Пона қўюб теша сори борди ул. Тушти баногоҳ анга маймун кўзи, Оқилу доно сонуб ул дам ўзи Айди: «Улус ичра бу бир касбдур, Касбни бошини кессанг насбдур. Кисаи пурзар эмиш элга ҳунар,

Беҳунар элни дедилар: «Гўши хар». Мен даҳи нажжорликни ўрганай. Болаларим барчасига ўргатай». Жаҳд қилиб турди равон борголи, Яъни ёғоч қолмишларин ёрғоли. Минди яғоч устиға нажжордек, Косиби пургурдан пуркордек. Кетти ҳунар шавқи била ғуссаси, Тушти яғоч айрисиға думчаси. Бил, кейнидин бўлди тутлмоқлиғи, Мумкин эмас ўлди қутулмоқлиғи. Одамини жинсида йўқ қиссаси, Қолди анинг думчасининг ҳиссаси. ўамза ўзининг бутун онгли ҳаётини маорифга бағишлади. Болаларни ўқитиш, уларни саводхон қилиш учун тинимсиз изланди. Мактаблар очди, дарслик, қўлланмалар яратди. Шеърлар битиб, болаларни ўқишга, саводхонликка тарғиб этди. Ёшларни тўғрилик, ҳалоллик, покликка чақиради. Ота-оналарни фарзанд тарбиясида ҳамиша ҳушёр, билимдонлик билан иш кўришга чорлади. Қуш уясида кўрганини қилади, деганларидек шоир болалар камолотида оила, ота-онанинг ниҳоятда ҳушёр бўлишларини уқтиради. Чунки бола мактабга қадар ота-она бағрида бўлади. Катталарнинг ҳар бир қадами, юриш-туриши, болага кўчади, деган ибротамуз ғояни шеърларида, қўшиқ, масалларида берилиб куйлади. «Боланинг ёмон бўлмоғига сабаб бўлган онанинг жазоси» масали бу соҳада қилган ишларининг энг самаралиси бўлди: Бир куни бир ўғрини пойладилар, Ушлаб аёқ-қўлини бойладилар. Шаҳ қошига келдилар олиб ани,

Қилди амр шаҳ они ўлдиргани. Бўйнига улдам кафанин солдилар, Осмоқа дор остига келтирдилар. Ўғри деди онлара: «Шошмай туринг, Аввал онамни менга бир келтиринг». Сўзида бир ҳикматини билдилар, Улдам онасини олиб келдилар. Ўғри деди: «Эмчагинг оч, эй она, бир эмайин, шулгина армон менга». Йиртиб она кўйлагини бир четин, ўайрон ўлиб, тутди анга эмчагин. Тишлади эмчагини бошин чўзиб, Тортиб ани остидан олди узиб. Қолди она дод ила фарёд этиб, Ерга йиқилди ани кўнгли кетиб. ўеч киши билмай бу ишинг манисин, Шаҳга олиб бордилар ул иккисин. Шоҳ сўраб боисин этди хитоб, Шаҳга боқиб ўғри деди бу жавоб: «Кичкиналикдан ўлуб одат ишим, Ўғрилик ўлмишди мани қилмишим».

Келсам ўғирлаб нима нарса онам, «Яхши қилибсан, дер эди, жон болам». Демади бир бор онам тўғри бўл, Шундай онанинг ўла жазоси шул». Барча бу иш маънисини билдилар, Аввал она, сўнг ўзин осдирдилар. ўисса: киминг ўғли ёмон, йўқ ажаб, Бўлгай анга ота, онаси сабаб. ўаётда соғлом, тетик, ўқимишли, обрў-эътиборли, бой-бадавлат бўлиб яшайдиганларни кўра олмайдиганлар кўп бўлади. Бундайларни халқимиз ҳасадчилар, деб айтишади. ўасадчиларнинг катта-кўпчилиги бекорчилар, ғайрати, ҳиммати йўқлар бўлишади. Масалчи Мухтор Худойқулов бу тоифага кирадиган кўпгина ҳасадчилар устидан ўзининг бир қатор масалларида кескин кулганлигини биламиз. «ўасадгўй қабристонда» масалида ўзига, оиласига, жамиятга фойдаси тегмайдиган бир ҳасадгўйнинг сир-асрорини очиб ташлайди: Мармар ҳайкаллару темир гулчинлар Кўм-кўк майсалар-ла ҳамсоя азал – Қабристонда маъюс бир одам кезар, Лаблари жаҳл-ла шундай пичирлар: «Бу ер қандай соз! ўамма ёқ саришта, тартибли, шинам, Эшитилмас ҳатто «тиқ» этган овоз, Сағаналар усти – мисоли гилам!

Бирам қимматбаҳо қабр тошлари Бир-биридан ўтар ҳашамли бари, Қаёққа қарама кўзинг қамашар, Қара-я, одамлар қандай яшашар!» Ким ҳасад дардига бўлсам мубтало ўасад қилади у ўликка ҳатто! ўа, биз эслаб ўтган масалларни ўқиган, уқиган ҳар бир китобхон ўзига тегишли хулоса чиқариб олади, келажакда соғлом фикрли, куч-қудратли, ўқимишли инсон бўлади, деган умиддамиз.

O'xshashlar

Тез айтиш

Адабий эртак

Эртак

XVIII-XX асрларда марказий осиё маданияти

Диний маданият