Марказий Осиё археологияси фанига кириш - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Марказий Осиё археологияси фанига кириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47 KB

Ko'chirib olish

Марказий Осиё археологияси фанига кириш Режа: 1. Темир даври хронологияси масалалари 2. Темир даври умий тавсиф 3. Ўрта Осиёнинг темир даври ижтимоий-иқтисодий муносабатлари.

Ўрта Осиёнинг сўнгги бронза даври охирларида Ўрта Осиёнинг жанубий ўлкалари (Бақтрия, Марғиёни) ўзгача ижтимоий-иқтисодий ва маданий ўзгаришлар содир бўлади. Юксак даражада ривожланган протошаҳар туридаги маданият марказлари инқироз жараёни, яъни протошаҳар туридаги манзилгоҳлар ташлаб кетилиши кулолчиликда қўлда ясалиб, сиртига геометрик нақшлар бериш анъанасининг қайта жонланиши, ҳайкалтарошлик, торевтика санътининг йўқолиши кабилар содир бўлади. Бу жараён ўтган аср давр тадқиқотларда Ўрта Осиёдан шимолда сўнгги бронза даврида ҳаёт кечирган орий қабилаларига тегишли андроново маданияти соҳибларининг жанубга силжигани натижаси эканлиги археолог олимлар томонидан маъқулланмоқда. Бронза даври якунланиши давомида аввал ўқув кейинги давр Ўрта Осиё ҳудудидан топилган дасталбки темир буюмлар мил. ав. I минг йилликнинг бошлари (Анов- IX - VIII , Даратепа-мил. ав. VII - VI , Қуйисой-мил. ав. VII - VI , Далварзинтепа - мил. ав. VIII - VII ) билан саналади. Лекин уларнинг кенг тарқалиши мил. ав. VI - V асрларга тўғри келади. Шунинг учун ҳам Ўрта Осиёда илк темир даврининг бошланиши санаш тўғрисида илмий мунозаралар мавжуд. Баъзи бир олимлар Ўрта Осиёда илк темир даври Эрон ва Ҳиндистонга замондош бўлиб, мил. ав. X - VIII асрларда бошланган деб ҳисоблайдилар. Ўрта Осиё ҳудудидан топилган барча темир буюмларнинг саналаридан хулоса қилиб, бу ерда илк темир даврини мил. ав. VII - IV асрлар деб ҳисоблаш мақсадга мувофиқ. Мил. ав. X - VIII асрларни эса бронза давридан илк темир асрига ўтиш даври, деб ҳисоблаш мумкин. Умуман, мил. ав. I минг йилликнинг бошларида Ўрта Осиё ҳудудида яшаган қадимги деҳқон, деҳқон- з арводор ва чорвадор қабилалари ижтимоий-иқтисодий ва маданий ҳаётида қатор ўзгаришлар содир бўлади. Ўтроқ деҳқончилик воҳаларида суғориш тизими янада такомиллашиб, деҳқонлар томонидан янги ерлар ўзлаштирилди. Манзилгоҳларнинг сони ортиб, уларнинг майдони кенгаяди, ҳамда ички структураси мураккаблашиб, йирик шаҳарлар қарор топади. Шаҳар ва қишлоқларда меъморчилик ва ҳунармандчилик такомиллашади. Бу эса иккинчи ижтимоий меҳнат тақсимоти-деҳқончиликдан ҳунармандчиликнинг ажралиб чиқиш жараёнини таъминлайди. Йирик давлат бирлашмалари пайдо бўлади. Ўрта Осиёнинг жанубий ўлкаларида (Бақтрия, Марғиёна) сўнгги бронза даври протошаҳар туридаги маданиятнинг инқирози ва унинг ўрнида янги турдаги маданиятнинг қарор топиш жараёнининг кечиши билан тавсифланади. Бу турдаги маданият айрим белгилари билан сўнгги бронза даври анъаналаридан фарқ қилар эди. Биринчидан, йирик протошаҳар туридаги манзилгоҳлар барпо қилиш анъанаси унитилиб, аҳоли кичик мустаҳкам муҳофаза тизимига эга бўлган манзилгоҳларни барпо қилиш анъанаси кенг ёйилади. Иккинчидан, сапол идишларни қўлда ясаб, сиртига геометрик нақшлар бериш анъанаси қайта жонланади. Учинчидан эса, юксак даражада ривожланган коропластика, торевтика санъатидан фойдаланишдан воз кечилади. Бу давр тарихи варварлар босқини даври (ЭВО) натижаси бўлиб, унинг илдизларини Ўрта Осиёнинг шимолидан андронова маданияти соҳибларининг силжиши натижаси сифатида талқин этиш ҳозирга қадар ҳукмрон бўлган илмий назария ҳисобланади. Бу турдаги маданият соҳиблари археология тили билан “нақшли саполлар маданияти” номи билан юритилиб, ўлканинг кейинги

тарихи тараққиётида старт майдони бўлиб хизмат қилган. Бу давр аҳолиси ғоявий қарашларида ҳам айрим ўзгаришларнинг гувоҳи бўлиш мумкин. Хусусан, бу даврда бронза даврига хос олов ибодатхонаси ва дафн иншотлари учрамайди. Бу эса андроново маданиятининг сўнгги босқичларига хос “кремация” одатининг тарқалганлигини аҳамонийлар даврига оид айрим ёдгорликларда (Пишактепа) сақланган. Ўрта Осиёнинг жанубий ҳудудлари, хусусан, Жанубий Туркманистон (Копетдоғ ёнбағирлари, Серахс ва Мурғоб воҳалари) Сурхон, Жанубий Тожикистон, Қашқадарё, Зарафшон воҳалари ҳамда Фарғона водийси ҳудудларида муҳим ўзгаришлар: деҳқончиликнинг ривожланиши ва янги деҳқончилик воҳаларининг ўзлаштирилиши ҳамда суғориш тизимининг такомиллашиши кузатилади. Манзилгоҳлар сони ортиб, муҳим маданий-иқтисодий марказлар пайдо бўлади. Қадимги Чоч ва Уструшона ҳудудларида ҳам ўзгаришлар бўлади. Бу ерда аҳолининг ўтроқлашуви ва деҳқончилик хўжалиги шаклининг вужудга келиш кузатилади. Деҳқончилик воҳалари атрофида, ҳамда Умумий тавсифиШимолий ва шарқий минтақаларида хўжаликнинг муҳим шакли-кўчманчи чорвачилик пайдо бўлди. Кўчманчи- чорвадор қабилаларининг моддий маданиятига оид топилмалар Оролбўйи, Сирдарёнинг қуйи оқими Жанубий Тожикистон ҳудудларидан топиб текширилган. Улар ўтроқ деҳқончилик аҳолиси билан доимий алоқада бўлганлар. Улар Ўртасидаги алоқалар ва ўзаро таъсир Ўрта Осиёнинг тарихий тараққиётидаги муҳим хусусиятлардан бири ҳисобланади. Мил. ав. I минг йилликнинг бошларида Ўрта Осиёнинг барча ҳудудларида яшовчи халқлар ижтимоий ҳаётида содир бўлган ўзгаришларнинг энг муҳими темирдан ясалаган меҳнат қуроллари, қурол-яроғлар ва зеб-зийнат буюмларининг тарқалишидир. Ўрта Осиё ҳудудида қарор топган умумий ва ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб турувчи бир неча деҳқончилик маданий марказлари аҳолисининг ижтимоий муносабатлари, диний тушунчалари, тарихий вилоятлар, илк давлат бирлашмалари, табий-географик жойлар, алоҳида жойлар ва уларнинг чегаралари билан боғлиқ бўлган қисқа маълумотлар «Авесто», аҳамонийларнинг михсимон ёзувлари ва юнон-рим тарихчиларнинг асарларида ўз аксини топган. «Авесто»да Ўрта Осиёдаги қадимги давлат бирлашмалари, тарихий вилоятлар: Ариёнам Вайжо ёки Ариейшаёна, Моуру, Суғда, Бахди, Хваризам ҳамда қадимги кўчманчи човадор қабилалари турлар ҳақида маълумотлар мавжуд. Қадимги форс ёзувларида ушбу вилоятлар Маргуш, Суғуда, Бақтриш, Хваразмиш, Парсава, ҳамда юнон тарихчиларининг асарларида эса Марғиёна, Сўғдиёна, Бақтриёна, Хорасмия, Парфиёна номлари билан тилга олинади. Форс ёзувларида Ўрта Осиёнинг шимолида яшовчи кўчманчи чорвадор қабилалари саклар, юнон тарихчиларининг асарларида скифлар ва массагетлар деб аталган. Шимоли-шақий ҳудуддаги даҳқончилик воҳалари: Уструшона, Чоч ва Фарғона водийси тўғрисида маълумотлар кейинги даврларга оид Хитой манбаларда учрайди. Асримизнинг иккинчи ярмидан бошлаб олиб борилган кенг қамровли археологик дала- тадқиқот ишларининг натижалари Ўрта Осиё ҳудуди доирасида ташкил топган ушбу тарихий-маданий вилоятлардаги

ёдгорликларнинг юқори санасини мил. ав. I минг йилликнинг бошларига доир эканлигини кўрсатади. Лекин, ушбу тарихий вилоятларнинг тўлиқ шаклланган даврини мил. ав. VII-VI асрлар деб ҳисоблаш мумкин. Шундай қилиб мил. ав. I минг йилликларнинг биринчи ярми Ўрта Осиё тарихи ўзига хос жараёнлар билан белгиланади. Жанубдаги минтақалар билан хўжалиги ва маданиятига кўра бир-биридан кескин фарқ қилар эди. Жанубда (Жанубий Туркманистон ва Жанубий Ўзбекистон) илк темир даврида мил. ав. II минг йилликнинг Ўрталарида шимолдан силжиган кўчманчи-чорвадор қабилаларининг таъсирида маданият тараққиёти кузатилиб, кейинчалик шаҳар маданияти қарор топган бўлса, Умумий тавсифиШимолий минтақаларда бу жараён анча кеч содир бўлади. Бу минтақаларда деҳқончилик илгари ўтроқликка ўта бошлаган аҳоли ҳудудига кўчманчи чорвадор қабилаларнинг иккинчи бор келиб жойлашиши натижасида содир бўлади. Умуман, Ўрта Осиёнинг жанубий ҳудудларида мил. ав. I минг йилликнинг биринчи ярмида деҳқончилик янада тараққий этиб, йирик шаҳар марказлари қарор топади. Бундай йирик шаҳарлар қалин ва мустаҳкам мудофаа деворлари билан (Урқўрғон, Узунқир, Кўзалиқир, Қизилтепа ва бошқа шаҳарлар) ўралган. Ўрта Осиё шаҳарларида қурилиш, меъморчилик, иҳтисослашган ҳунармандчилик ва савдо ҳийла ривожланган. Малакали бинокорлар томонидан аҳоли яшайдиган уй-жойлар, саройлар ва диний иморатлар аниқ режа асосида, маҳаллий шароитга мослаб барпо этилган. Шаҳарларда иҳтисослашган ҳунармандчиликнинг кўпгина соҳалари: кулолчилик, тўқимачилик, заргарлик, металга ишлов бериш ва бошқалар ҳийла ривожланган. Шаҳар ҳаробаларида ҳунармандчилик устахоналари ўрнининг топилиши фикримизни исботлайди. Ҳунармандчилик буюмлари товар характерида бўлиб, қўшни воҳалар билан савдо алоқаларини олиб борганлар. Ёзма манбаларда келтирилган маълумотларга кўра Ўрта Осиё маҳсулотлари Эрон, Мессопатамия ва Қадимги Шарқнинг бошқа ўлкаларига олиб борилган. Масалан, Бадахшон Ложуварди Мисргача олиб борилган. Ўрта Осиё ҳудудида энг қадимги давлатларнинг пайдо бўлиши муҳим масаладир. Бу масалага аниқлик киритишда ёзма ва археологик манбалар муҳим роль ўйнайди. Айниқса, Авесто ва антик даври авторлари қолдирган маълумотлардир. Ктесийнинг «Персика» асарида Қадимги Бақтрия давлати ҳақида бир қанча узуқ-юлуқ (истеҳком ва қалъалар, уларнинг кўп сонли аҳолиси ҳамда Оссурия подшоси Ниннинг Бақтрия тупроғига қилган юришлари тўғрисида) маълумотлар келтирилади. Олиб борилган археологик қазиш ишларининг натижалари Ктесийнинг маълумотларида тўлиқ тасдиқланган. Унинг таъкидлашича Бақтриянинг маркази Бақтро шаҳри бўлган. У мустаҳкам мудофаа деворлари билан ўралган йирик шаҳар бўлган. Лекин Ўрта Осиёда илк давлатларнинг шаклланиш жараёни анча илгари содир бўлган. Бу жараён Ўрта Осиёнинг жанубий вилоятларида бронза давридаёқ намоён бўла бошлайди. Мил. ав. 1 минг йилликнинг бошларида бу жараён тўлиқ шаклланади. Бундай давлатлар маълум дарё

воҳаси доирасида бўлиб, уларнинг маъмурий марказлари (Елкантепа, Езтепа, Қизилтепа, Бандихонтепа, Узунқир) вужудга келади. Кўринишидан ушбу давлатлар асосида Қадимги Бақтрия ва Катта Хоразм каби йирик давлатлар қарор топган.

O'xshashlar

Марказий Осиё халкларининг кадимги маданияти

XVIII-XX асрларда марказий осиё маданияти

Марказий Осиё халкларининг кадимги мусика маданияти

Марказий осиё ўйғониш даври санъати ва маданияти

Ватан маданияти Марказий Осиё халқларининг қадимги маданияти