Amir Temur va Temuriylar davri madaniyati - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Amir Temur va Temuriylar davri madaniyati

Yuklangan vaqt:

16.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

125 KB

Ko'chirib olish

Amir Temur va Temuriylar davri madaniyati Reja: 1. Amir Temur – ilm-fan va madaniyat hоmiysi. 2. Ulug `bek – buyuk оlim, ilm-fan rahnamоsi. 3. Temuriylar davrida tarixshun оslik, xattоtlik, tasviriy san’at va musiqa. 4. Temur va temuriylar davri badiiy adabiyoti. 5. Temuriy davrida miniatyura san ’atining shakllanishi.

Vatanimiz tarixida temuriylar davrining t оm ma’nоda milliy va ma’naviy uyg`оnish (ikkinchi “Renessans” davri) sifatida namоyon bo`lishi, jamiyatning ijtimоiy-iqtisоdiy taraqqiyoti bilan birlikda madaniy yuksalishga erishishi Amir Temur nоmi bilan chambarchas bоg`liqdir. Negaki, bu tengsiz siymо qudratli, yahlit saltanatni barpо etish, uning har tоmоnlama ravnaqini ta’minlash barоbarida ma’naviy-madaniy hayotning ham gurkirab rivоjlanishiga, ilm-urfоn, adabiyot va san’at sоhalarining o`sishiga, bu jabha sоhiblarining iste’dоdi va ijоdkоrligining kamоlоtiga benazir rahnamоlik ko`rsatdi. Bu o`rinda Amir Temur, Shоhruh Mirzо, Ulug`bek, Bоysunqur Mirzо, Sultоn Xusayn, Bоbur Mirzо singari ulug` hukmdоr siymоlarning shaxsiy ibrati tahsinga lоyiqdir. Amir Temur o `z mamlakatining ilmu urfоn, madaniyat va san’at ahliga xоrijiy ellardan ko`plab hunar-kasb ahllarini, me’mоru naq-qоshlarini, оli mu fоzillarini оldirib kelib, ularga qulay shart-sharоitlar tuzilishi, qurollari va afzalliklarini bilgan holda, uning har qanday sharoitda ham jang qila olish qobiliyatini ko `rsata olgan. Askarlar tog`ning chiqib bo`lmaydigan, tik, chuqur daralariga to`rt – besh jangchini zambilda chilvir bilan tushirmoqdalar. Bu Behzodning nihoyatda kuzatuvchan mohir musavvir bo`lganligining yana bir isbotidir. Keyingi suratlarda Samarqanddagi Amir Temur tashabbusi bilan avj oldirilgan binokorlik ishlari tarannum etiladi. Faqatgina shu Behzod asarlari tufayligina asrlar bo `yi jahon xalqlarini o`z muhtashamligi va ko`rki bilan hayratga solib kelgan me’morchilik obidalarining haqiqiy ijodkorlari ko`z oldimizda namoyon bo`ladi. Ular oddiy mehnatkash xalq vakillari; tarix sahifalarida ularning nomi deyarli qolmagan bo`lsa ham, o`zlaridan o`lmas yodgorlik qoldirdilar. Bu me’morchilik obidalari o`tmish madaniyatimiz taraqiyotidagi bir bosqichning jonli guvohidir. Rasmlarning birida Bibixonim madrasasini bunyod etish jarayonidan bir lavha berilgan. Ustalar o `ziga tegishli ish bilan band, ular turli holatlarda, tinimsiz mehnat qilayotgandek. Binoning asosiy qismi – nafs gullar bilan bezatilgan ayvon esa qurilib bo`lingan: pastda ishchilarning bir qismi devor yuzasini qoplash uchun ishlatiladigan og`ir marmar taxtalarni tashimoqdalar, boshqalari bo`lsa, g`isht

teruvchilar uchun loy tayyorlamoqdalar. Eng yuqorida qo`lida bir shaklni (binoni oddeli bo`lsa kerak) ushlab turgan kishi bor. Bu binoning bosh me’mori bo`lsa kerak. Ikkinchi surat binoni pardozlash jarayonini tasvirlaydi. Duradgorlar taxta qirqib, randalashmoqda. Tosh yo `nuvchilar marmar taxtalarni o`yib, naqshlash, sirkor plitalarga pozik chiziqli gul tushirish bilan band. Nazoratchi ulardan birini kaltaklamoqda. Oldinda marmar taxtalar ortilgan arava… tasvirda qurilishga ishtirok etayotgan negr (hindu)larni ko`ramiz. Hindistonlik usta va ishchilar, fllar Temur Hindistonga qilgan harbiy yurishidan so`ng bu yerga olib kelgan. Tasvirning aniq va hayotiyligi naqqoshning Hirotda Alisher Navoiy tashabbusi bilan avj oldirilgan qurilish ishlaridan ilhomlanganining dalilidir. Navoiy Farhodning yaratuvchilik mehnatini kuylagan bo`lsa, mohir rassom buni to`g`ri angladi va ko`pchilik xalq mehnatini sharafadi. Bu jihatdan Behzod O`rta Osiyo xalqlari san’ati tarixida birinchi insonparvar rassomdir. Behzod portret janrining boshlovchisi va mohir ustasi bo `lgan. Jahongir edi. Ustod Jahongir mashhur Pir Sayyid. Ahmad Tabriziyga ustozlik qilgan. Kamolliddin Behzod esa ana shu Pir Sayyid Ahmad Tabriziydan musavvirlikni o `rgangan. Temurning juda ko `p qo`lyozmalar to`plaganligi haqida dovrug`i biz gacha yetib kelgan. Sharofddin Ali Yazdiyning guvohlik beri-shicha, samarqandlik ustalar qadimiy moxeylik rangtasviri namu-nalaridan xabardor bo`lganligi bois, Sohibqiron kutubxonasida ulug` rassom Moniyning “Arjang” albomidan ba’zi bir surati sahifalar saqlanib kelingan. Ma ’lumki, Movaraunnahr qadimgi kitobot tartib etish va ularni to`plash markazi edi. Ibn Sino tomonidan tasvirlangan mashhur somoniylar kutubxonasining o`ziyoq bu o`lkada kitob yig`ish va ularni omilkorlik bilan asrashning boy an’analari mavjudligidan dalolat beradi. Shayx Muhammad Parso ajdodlari tomonidan qariiyb uch yuz-yil davomida yig`ilgan nihoyatda boy oilaviy hisobxona zaminda kitobga hurmat – e’tibor juda katta, kuchli bo`lganligidan darak beradi.

To `plangan ushbu kitoblar tarkibini o`rganish shuni ko`rsatdiki, XV asrgacha asosan ilmiy adolatlarni yig`ish ustuvor bo`lgan. Faqat XV asrdan boshlab asta- sekin miniatyura – suratlar bilan bezatilgan she’riy majmualar qo`lyozmalarini yig`ish ustunlik qila boshladi. Bunda A.Temur va uning vorislari qilgan homiylik muhim ahamiyat kasb etadi. O`rta asr muallifari yozib qoldirgan guvohliklarni hisobga olmaganda, A.Temurning mashhur kutubxonasidan nom nishon ham qolmagan. Faqat bu yerda to`plangan qo`lyozmalar asarlarining san’at darajasi o`ta yuqori bo`lganligini taxmin qilish mumkin, xolos, zotan bular – mag`lub bo`lgan hukmdorlarning kutubxonalaridan saralab keltirilgan eng yaxshi asarlar, shuningdek, zabt etilgan o`lkalardan keltirilgan zamonasining eng yetakchi ustalari tomonidan Samarqandda – A.Temur saroyida Sohibqiron uchun tayyorlangan noyob kitoblar edi. XVI asr tarixichisi Do `st Muhammadning guvohlik berishicha, Samarqand kutubxonasi boshida Temur Bog`doddan oldirib kelgan mashhur musavvir Abdulhay turgan. U “o`zining muzaffar lashkari bilan birga xoja Abdulhayni o`z poytaxti Samarqandga olib keldi. Usta ushbu maskanda vafot qildi. Xojaning vafotidan so`ng jami ustalar uning ishlariga taqlid eta boshladilar”. Bu XV asr boshida miniatyuralarning manbalari va uslublarini yaqqol ko `rsatuvchi nodir dalillardir. Amir Temur va temuriylar davrida barcha san ’at va memorchilik turlarining o`ziga xos jihatlari rivojlanib, turli badiiy maktablar yutuqlarining bir-biri faollik bilan boyitib borishi va asta-sekin birikib ketishi jarayoni XV asrning birinchi yarmida yangi, o`ziga xos Samarqand san’ati uslubining shakllanishiga olib keldi. Dohiyona bunyodkorlikdan, san’atning yuksak darajasidan darak beruvchi me’moriy yodgorliklarning, amaliy san’at namunalarining bir qismi bizgacha yetib kelgan bo`lsa-da, biroq rang-tasvir ishlari saqlanib qolmagan. Faqat yozma manbaalardagina Temur saroyidagi bezaklar, uning mashhur kutubxonasi, unda saqlangan qo`lyozmalar hamda ularni bezagan miniatyuralar haqida ma’lumotlar uchraydi, xolos.

Amir Temurning nevarasi Ibrohim Sultonning Sherozdagi saroy-ida Sohibqiron hayoti va zafarlari haqida hikoya qiluvchi «Zafar-noma» asarini bitgan Sharofddin Ali Yazdiy Eron ustalari tomonidan ishlangan bezaklar haqida hayratga tushib so`zlaydi. Amir Temur hayotining XV asrdagi boshqa bir-yilnomachisi Ah mad ibn Arabshoh Samarqand saroylarining devorlariga ishlan gan suratlar mavzusiga to `xtalib, ularda qabul marosimlari, sohibqi-ronning bazmlari, jang manzaralari, ov sahnalari shuningdek, Temur ning o`zining, jangchilari, o`g`illari, nevaralari, xotin va kani-zaklarining portretlari tasvirlanganligini xabar beradi. Keyinroq bitilgan asar – Zahriddin Boburning “Boburnoma” me’yorida Bog`i Dilkusho saroyi devorlari Temurning Hindistonga yurishi haqidagi tasvirlar bilan bezatilganligi aytib o`tiladi. Yuqorida qayd etganimizdek, qasr va Saroy devorlariga solingan rasmlar bizgacha yetib kelmagan. Ma ’lumki, 1407-yili Samarqandning shimoliy shahzoda Begim Sulton uchun katta porloq qurilib, uning o`rtasidagi qasr devorlari ishqiy mazmundagi suratlar bilan bezatilgan. Amir Temurga atab tarixiy asar yozgan olim Sharofddin Ali Yazdiyning ko`rsatishicha, mazkur rasmlarni bunyod etishda Amir Temur zamonida shuhrat qozongan turli mamlakat musavvirlari ishtirok etgan. Tarixchilar bu san’atlar katta mahorat bilan yaratilgan san’at namunalari bo`lganini hikoya qiladi. Temur va temuriylarning har biri o`z davrida hatto qurilish ishlari olib borganlar. Ular o`z suratlarni rangli holda alohida kitob tarzida nashr etadi. U o `z kitobida “Zafarnoma”dagi Behzod chizgan suratlarga xos xislatlar haqida gapirib, Behzod suratgarligida ko`m–ko`k butazorlar bilan zamin sathi ziynatlangan bo`lishi, manzaralarning jonli va jozibali chiqishi undan oldin o`tgan va zamondosh musavvirlarnikidan afzalroq chiqadi, deb yozadi. Mazkur qo `lyozmadagi Behzod chizgan suratlar turli tarixiy voqelar, jang holatlari, saroydagi qabul marosimi, Samarqandda binokorlik ishlari va boshqalarni aks ettirib, faqat kitob mazmuniga taalluqli suratlardir. Bulardan birinchi qo`shaloq surat Amir Temurning bog`da o`tkazayotgan qabul marosimini tasvirlaydi: o`ng tomondagi sahifada Amir Temur va uning yaqin kishilari, so`l

tomondagisida esa – tantanali qabul marosimiga kelgan turli mamlakat elchilari va Saroy mansabdorlari. Ulardan ikkitasi kursida, har xil kiyimli yana beshtasi esa, Amir Temur qarshisida tavoze bilan turishibdi. Elchilardan bir to`dasi eshik yonida to`planishgan. Amirlar ortida turgan xodimlar orasida ko`p habashlar ham bor. Ana shu sahnada o`nlab kishining tasviri bo`lishiga qaramay, musavvir o`z maqsadiga erishgan, kishilar surati jonli va tasvirdagi mazmun tushunarli va ishonarli chiqqan. Bu hol, yuqorida qayd etilganidek, faqat Behzod ijodiyotida mavjuddir. “Zafarnoma”dagi ikkinchi surat Xiva qal’asining Amir Temur qo`shinlari tomonidan qamal qilinishini tasvirlaydi. Tasvir baland, mustahkam qal’a, yonida tok chirmashgan ulkan chinor… Musavvir jangning eng qizg`in paytini tanlab olgan: qal’a himoyachilari kungurali baland tik devor ustidan dushman ustiga o`q yog`dirib, katta xarsang toshlar irg`itishmoqda. Ammo Amir Temur askarlari qal’a darvozasiga kiraverishdagi ko`tarib qo`yilgan osma ko`prikni tushirishga muvaffaq bo`lganlar. Ilg`or qismdan suvoriylar qal’a ichkarisiga kirib bormoqda. Ba’zilariga o`q tegib, otdan ag`darilgan. Qal’a himoyachilari orasida xotin-qizlar ham bor. Tasvirning aniqligi, jangchi va otlarning tez, chaqqon va shiddat bilan harakat qilishi, jonliligi sezilib turadi. Jang shiddati chinor shohlari, barglarni ham titratayotgandek tuyuladi. Uchinchi surat tog `dagi jang manzarasidir. Amir Temur qo`shinlari Oltin O`rda xoni To`xtamish (1381 – 1395) ning qo`shinidan qolgan- qutganlarini tor-mor keltirmoqda. Musavvir Amir Temur qo`shini, uning Navoiy Behzodga boshdan oyoq anjomlangan ot va majlisda hozir bo `lganlarning barchasiga qimmatbaho to`n taqdim etadi. Bu dalillar musavvir asarlari zamondoshlari tomonidan qanchalar yuksak baholanganligini ko `rsatadi. Behzodning doimo Alisher Navoiy va uning yaqin fkrdoshlari diqqat-e’tiborida bo`lganining isbotidir. Uning murabbiysi Alisher Navoiy garchi u haqda aniq bir fkr qoldirmagan bo`lsa ham, do`stlaridan biriga yozgan bir maktubidan o`sha davr musavvirlari orasidagi Behzod mavqeini yaqqol tasavvur qila olamiz:

“Firoqnomakim yuborilibdur – tasvir qililsun deb, ani tasvir qila olur kishi Ustod Behzoddir va bu yaqinda Ustodi mushorunilayhni (Sulton Husayn) Mirzo tilab oldilar: o`z qoshlarida bog`da hujra yasatib ish buyurdilar. Yana andoq kishiki, ul kitobatqa munosib ish qila olg`ay – yo`q erdi”. Ha, Sulton Husayn Mirzo naqqoshlik va musavvirlikda kamolot cho`qqisiga ko`tarila boshlagan. Behzodni o`z saroyida ishlatishni lozim ko`radi va uni o`z kitobxonasining raisi qilib tayinlaydi. Bu mansabni topshirish to`g`risidagi nomaning matni Xondamirning “Nomai nomiy” asarida keltiriladi: “Hirot kitobxonasining boshlig`i (mansabi) uchun Ustod Kamoliddin Behzod nomiga berilgan nishon…”. Yevropalik san ’atshunos olimlar Behzodning Sharofddin Ali Yazdiy (vafoti 1454) “Zafarnoma”siga chizgan suratlariga yuqori baho beradilar. Bu asardan 1467-yili sulton Husayn Mirzo xazinasi uchun Sherali xattot nasta’liq yozuvida nusxa ko`chiradi. Har biri ikki sahifali oltita qo`shaloq suratlarda 1490-yil ko`rsatilgan. Qo`lyozmada jami bo`lib 12 ta tasvir bor. Demak, uni XV asrning 90- yillarida tasvir qilingan deyish mumkin. Qo`lyozmaning 69-sahifasida shoh Jahongirning 1605-yilda o`z qo`li bilan yozgan quyidagi so`zlarini o`qiymiz: “Bundagi sakkiz surat Behzod qo`li bilan chizilgan. Kitob menga bobom Humoyundan qolgan. Taxtga chiqqan kunim yozdim – 1037-yil, h. 1605. Jahongir ibn Akbar”. “Zafarnoma”ning mazkur nusxasi hozir baltimordagi Jon Xopkins universiteti kutubxonasida saqlanmoqda (AQSH). Yevropalik olimlardan R.Etingauzen o`zining Islom qomusiga yozgan maqolasida barcha suratlar Behzod mo`yqalamiga mansubligini va ular Behzod ijodiyotining ilk davrida yaratilganligini yozgan. Ingliz sharqshunos olimi T.V.Arnold 1930-yili mazkur “Zafarnoma” nusxasidagi poytaxtlarida, mamlakatlarida boshqa joylarda oromgoh joylar, saroy va qasrlar, madrasa va hammomlar qurib, ularni o `sha davr mohir usta va hunarmandlari, podshoh va musavvirlarining asarlari bilan bezatganlar. Afsuski, turli mavzudagi suratlar bilan devorlari bezatilgan bunday ajoyib qasr va saroylar bilan shuhrat topgan Samarqand, Shahrisabz, Hirot va boshqa shaharlarning chorbog`lari, ularning bunyodkorlari haqida batafsil fkr yurita olmaydi. Bunday

qasr va saroylarning ko`pchiligi zamonlar o`tishi bilan nobud bo`lgan. O`sha binolarini, oromgohlarini, chorbog`larini va boshqa qurilishlarini yuksak hunari, mohir talanti bilan bezatgan mo`yqalam sohiblari, o`ymakor va sartaroshlari, turli xil bezak egalari haqida juda oz ma’lumotlarga egamiz. Faqat tarixnavislar, shoirlar tufayli biz Amir Temur va temuriylar qurdirgan chorbog`larning ba’zi qasr va saroylari qiyofasini tasavvur qila olamiz. Temuriylar hukmronligi davrida o `rta sharqning o`rta asr mada-niyati va san’ati gullagan davrini boshidan kechirdi. Bu davrlarda hashamatli va go`zal binolar vujudga keldi, devoriy rassomlik, amaliy-dekarativ san’at sohasida nafs asarlar yaratildi. Bu hol so`zsiz, me’morchilik va tasviriy san’atda qator yangi an’analarning vujudga kelishi va rivojlanishiga sabab bo`ldi. Jumladan, birinchi bor vujudga kelgan yirik va murakkab me’morlik ansambllari shahar kompozitsiyasida muhim o`rinni egallay boshladi va an’anaviy meroslik shakl va uslublarini qayta ko`rib chiqishni taqozo etdi. Ayniqsa, me ’morchilikning rangli bezak bilan boyishi katta badiiy – estetik ahamiyat kasb etdi. Albatta, rang bezak o`rta Osiyo an’anaviy me’morchilarning ajralmas qismi bo`lgan. Lekin XIV asrga kelib, binoning ichi va tashqari pardozi alohida o`rinni egallay boshladi. Sirli sopol taxtachalardan ishlangan rangli naqshlar, XVI asr oxirlaridan keng tarqala boshlagan o`yma naqshlarning keng ko`lamda amalga tatbiq etilishi O`rta sharq xalqlari ijodiy fantaziyasining katta yutug`i bo`ldi. O`rta Osiyo me’morchiligida sodir bo`lgan o`zgarishlar ilk bor ko`hna Urganchdagi To`rabek xonim maqbarasida namoyon bo`ldi. Xorazm ustalari yaratgan bu ijobiy yodgorlik an’analari keyinroq Temur farmoyishi bilan Samarqand va saltanatining boshqa yerlarida keng foydalanilgan. Amir Temur va temuriylar davrida Hirot miniatyurasi ham keng rivojlandi. XV asr Eron, Movarounnahr va Xuroson rang-tasvir miniatyurasi tarixida musulmon mamlakatlari ma ’naviy hayotida muhim ahamiyat kasb etgan. Qo`lyozma kitob san’ati, anig`rog`i, Hirot miniatyurasi muhim o`rin egallaydi.

1381-yilda Amir Temur Hirotni egallab, 1383-yilda butun Xurosonni o `z saltanatiga qo`shib oldi. Bu hududga salkam yuz-yil mobaynida temuriylar hukmronlik qildi. XV asrda Hirot temuriylar saltanatining siyosiy va madaniy markazi sifatida gullab-yashnadi. Amir Temur vafotidan keyin Shohruh hukmronlik qilgan davrda Hirotda keng ko `lamda qurilish ishlari olib borilishi tufayli me’morchilik san’ati ravnaq topib, bu yerga yangi me’morlik maktabi yuzaga keldi. Bu paytda Samarqandni Shohruhning o`g`li Mirzo Ulug`bek boshqarar edi. U Samarqandda matematika, astronomiya singari fanlar rivojiga alohida e’tibor qaratgan bo`lsa, Shohruh Hirotda san’at va adabiyot, tarix kabi gumanitar fanlar ravnaq topshiga keng imkoniyat yaratib berdi. Hirotda madaniyat va san ’atning gullab yashnashi Shohruhning o`g`li Boysunqur Mirzo nomi bilan bevosita bog`liqdir. Shohruh taxtda o`tirgan paytda Boysunqur Mirzo vazir lavozimida edi. U 1414-yildan hokimiyatni boshqarishni to`laligicha o`z qo`liga olgan. Boysunqur Mirzo shoirlar, musavvirlar, tarixnavislarga g`amxo`rlik ko`rsatib, homiylik qilgan. Qori Ahmadning qayd qilishicha, Boysunqur Mirzo “Hattotlikda noyob ustalardan biri” Mavlono Shamsning shogirdi bo`lgan. Temuriy hukmronlar san’at va adabiyotga qiziqib qarashi bilan boshqa hukmronlardan alohida ajralib turishgan. Davlatshoh Samarqandiyning ma’lum qilishicha, Ulug`bek Nizomiy, Boysunqur esa Dehlaviy asarlarini sevib o`qigan. Alisher Navoiy ham Boysunqur Mirzo Hirotda hukmronlik qilgan davrda yashagan va uning madaniyat va san’atni rivojlantirishdagi beqiyos xizmatlarini alohida ta’kidlagan. Jumladan, “Boysunqur Mirzo saroyida shoir, xattot, musavvir, sozandalar shunchalik ko`pki, hech bir zamonda hukmdorlar saroyida bunchalik bo`lgan emas” degan. Alisher Navoiy Boysunqur Mirzo “adolatli, bag`ri keng, iste’dodli kishilarni e’zozlaydigan, kishilar farovon yashashini istaydigan hukmdor” bo`lganini qayd etgan. Davlatshoh Samarqandiy Boysunqur Mirzo she’rlar yozib, bor va turkiy tilda bitilgan she’rlarga eng to`g`ri baho bera olgan, olti xil usulda husnixat yoza olganini eslatgan. U shuningdek, Boysunqur Mirzoning katta kitobxonasi ham

asarlari muhokama qilinib, har kim o `z mulohazasini bayon etar va hal qiluvchi fkrni Alisher Navoiy aytardi. Navoiy va Behzod zamondoshlaridan Zayniddin Vosify o `zining “Badoyiul- vaqoye’” asarida Behzod chizgan suratini shoir va uning maslakdoshini hikoya qiladi. Vosify yozadi: “Behzodning san’ati va shuhrati kun va soat sayin oshardi. Uning har bir yangi asari unga g`alaba va shon-shuhrat keltirardi”. Ma’lum bo`lishicha, bir kuni usta buyuk amir Alisher Navoiy majlisiga hayotiy mavzu tasvir etilgan miniatyura suratini olib keladi. Unda turli daraxtlar shoxlarida sayrayotgan rang-barang qushlar, har yerda jildirab oqayotgan jilg`alar, chaman gullarga to`la so`lim bog` juda ko`rkam va tarovatli tasvirlangan edi. Alisher hassaga suyangan, uning oldida esa ehson uchun mo`ljallangan oltin va kumushga to`la idishlar. Miniatyurani ko`rar ekan, amirning yuragi ehtiroslarga to`la va “Ofarin!” deb olqishladi. Keyin majlisning boshqa ishtirokchilariga qarab murojaat qildi: “Bunday ajoyib tasvirga nisbatan sizlarda qanday olqishlar va hayrat paydo bo`ldi?”. Xurosondagi mashhur kishilardan biri Alisherning ustozi mavlono Fasihiddin shunday deydi: «Men bu gulshandagi gullarni ko`rganim hamono, ularning birini uzib olib, sallamga taqmoqchi bo`ldim». Alisherning doimiy suhbatdoshi va do`sti mavlono Sohibdori: “Menda ham shunday xohish paydo bo`ldi. Lekin agar gullarga qo`limni cho`zsam, daraxtdagi qushlar cho`chib, uchub ketmasmikan deb andisha qildim”, - deydi. Xurosonning oqil kishilariga doimo taqlid qilib, hazil – mutoyiba bilan Alisherga tegishib yuruvchi mavlono Burxon shunday deydi: “Bunday ta’rifardan keyin, mulohaza bilan jim turishni maqul ko`rdim. Agar so`z qotadigan bo`lsam hazrat Mir yuzlarini burishtirib, qovoqlarini chimirishlari mumkin”. Hirotning dono va aqllik kishilaridan biri, Alisher “latifatarosh” deb laqab qo`ygan mavlono Muhammad Badhiy deydi: “O mavlono Burxon, agar bu kaltabin va beadablik bo`lmaganida edi, sizning bu so`zlaringiz uchun men hazratimning qo`llaridagi hassa bilan naqd boshingizga tushurar edim”. Hazrat shunday deydi: “Muhtaram suhbatdoshlar ko`p yaxshi so`zlarni aytdilar va ma’no durlarini xo`b sochdilar. Agarda mavlono Burxon bunday qo`rslik va

qo`pollikni qilmaganlarida edi, men mana shu tilla va kumushlarni sizlarning boshingiz uzra sochmoqchi edim”. Shundan keyin Hazrat muhimroq bo `lgan. Mazkur rivoyat, garchi haqiqatdan yiroqroq bo`lsa ham, Kamoliddin Behzodning bebaho, noyob hunar egasi ekanligining, katta shuhrat sohibi bo`lganligining bir guvohidir. Behzod 1455-yili Hirotda hunarmand kosib oilasida dunyoga keldi. Naqqoshlik va musavvirlikka bo `lgan qiziqish unda juda erta uyg`ondi. Behzod ota-onasidan yoshligadayoq judo bo`ldi. Sulton Husayn Mirzo kitobxonasining raisi Mavlono Mirak naqqosh yosh Behzodni shogirdlikka oladi, unga ustoz bo`ladi. Mavlono Mirak naqqosh hirotlik bo`lib, uni Said Mirak yoki Xo`ja Mirak ham deb yuritishar edi. U yoshligida o`qsoz edi. Madrasada o`qidi, Quro`nni o`rgandi, so`ng xattotlikni egalladi. Otasi dunyodan o`tgach, o`q yoy yasab, shu hunari orqasidan kun ko`ra boshlaydi. Imoratlarga kitoba yozish (devorga yozuvlarni naqsh bilan yozish va rasm solish) bilan ham mashg`ul bo`lgan. Musavvir sifatida tanila boshlagandan keyin u Sulton Husayn Mirzo kitobxonasiga boshliq qilib tayinlandi. Sulton Husayn davrida qurilgan imoratlarning aksari kitobasi shu Mavlono Mirak naqqosh qo`li bilan bajarilgan. U o`z hunariga shunchalik mohir ediki, zamondoshlarining yozishiga qaraganda, u bir-yillik ishni bir oyda ham bajara olardi. Rivoyat qilishlaricha, Alisher Navoiy tashabbusi bilan Hirotdagi masjidi jome qayta tiklanayotgan paytda bu ishni tezroq bitirish zarur bo`lib qoladi. Biroq Mavlono Mirak, nima uchundir, kitoba ishini paysalga sola boshlaydi. Ishga Alisher Navoiy aralashadi-yu. Mirak naqqosh masjidni bezash va kitoba yozish ishlarini 15 kunda bajaradi. Masjidi jomeni hozirgi kunlarda ham ziyorat etgani kelgan har bir sayyoh yoki mehmon Mavlono Mirakning mazkur noyob san’atiga tahsinlar o`qib ketishadi. Behzod Mavlono Mirak, Alisher Navoiy, Sulton Husayn Mirzo singari ma ’rifatparvar olimlar davrasida tarbiyalanib, tezda mohir san’atkor naqqosh va musavvir sifatida tanildi. U o`z davrigacha bo`lgan tasviriy san’at sohasida erishilgan yutuqlarni mukammal egalladi va musavvirlikda yuksak insoniy fkrlar va boshqa ilg`or g`oyalar bilan sug`orilgan hayotiy tasvirlari bilan tezda shuhrati

orta bordi. Mavlono Behzod oldin Alisher Navoiy kitobxonasida ishladi. Mazkur davrda u o`z kasbidagi san’atkorlardan ham mahorat, ham g`oyaviy yo`nalish va uslubda ancha ilgarilab ketdi. She’riy munozara va ijodiy majlislarda, anjuman va yig`inlarda Behzodning bo `lgani, unda qadim zamonlardan va O`rta asrlargacha yaratilgan eng yaxshi asarlar saqlanganini ma’lum qilgan. Boysunqur Mirzo davrida Hirotda kitoblarni ko`chirish va qo`lyozma kitoblarni badiiy bezatish amalga oshiraladigan ustaxonalar tashkil etilgan. Temuriylar saltanatidan juda ko `p xattot, musavvirlar ustaxo-nalarda ishlash uchun jalb etilgan. Iskandar Sulton vafot etganidan keyin Shohruh Sherozdan uning xazinasini Hirotga keltirgan. Bu xazinada qimmatbaho buyumlar bilan birga ko`pgina qo`lyozmalar ham bo`lgan. Davlatshoh Samarqandning yozishicha, Hirotdagi usta xonalarda qisqa – yaqin xattot kitoblarni ko`chirish va qo`lyoz- malarni bezatish bilan shug`ullangan. Ularning aksariyati tabrizlik va sherozlik bo`lgan. Masalan, Mavlono Feriddin Jafar Tabriziy, Sayyid Ahmad Naqqosh, Xoja Ali Musavvir, Qiyomiddin Tabriziy tabrizlik bo`lsa, xattot Mavlono Ma’rif Bog`dodiy, Mahmud Ali Husuyin sherozlikdir. Bu Boysunqur Mirzoning ma ’lum muddat Tabrizda hukmronlik qilgani bilan bog`liq. U Hirotda ustaxona tashkil etgach, Tabriz, Sheroz singari o`lkalardan xattot, musavvirlarni ishga jalb etgan. Albatta, Hirotdagi ustaxonalarda mahalliy xattot va musavvirlar ham ish olib borishgan. Kitobxonada kitoblarni ko `chirish, bezatish bilan birga, asl matnni tiklash bo`yicha ilmiy tadqiqot ishlari ham olib borilgan. Bu yerda Firdavsiyning mashhur “Shohnoma” asari yahlit matni yaratilgan. Boysunqur Mirzo tarixga juda qiziqqani uchun tarixnavislarga alohida g`amxo`rlik ko`rsatgan. Hobizi Abro (Mavlono Nuriddin Abdulla) Boysunqur Mirzoning yaqin kishilaridan biri bo`lgan va unga bag`ishlab “Zubdat at – taborixi Boysunqur” asarini bitgan. Ushbu mashhur asarning bir nusxasi 1425-yilda Hirotda rasmlar bilan bezatilgan. Boysunqur Mirzoning topshirig`iga ko`ra, Rashiddin mashhur “Jome at tavorix” asarini yozgan. Mazkur asar temuriylar davrida tarixiy manbalarni yozish tartib – qoidalarni boshlab bergan. Xuddi shu asardan keyin tarix to`g`risidagi

tadqiqotlarni rasmlar bezash an’ana tusini olgan. Bundan tashqari Boysunqur Mirzo naqqosh Ustod Sayyid Ahmad, Xo`ja Ali musavvir va jildsoz Qovimiddin Tabriziyga Ahmad Bog`dodiy muroqqosini ko`chirishni buyuradi. U Amir Temur tomonidan Samarqandga keltirilgan Abdulloh musavvirning shogirdi edi. Ahmad Bog `dodiy tomonidan tuzilgan suratlar muraqqosi o`sha paytda yagona nusxa bo`lib, ba’zi suratlar davr zoli bilan o`z latofatini yo`qota boshlagan edi. Boysunqur Mirzo uchun ko`chirtiriladigan mazkur muroqqoga mashhur xattot Mavlono Fariddin Jafar qasida yozadi va yozuvlarini ko`chiradi. Jild yasashni Ustod Qovimiddinga, bezash ishi Amir Xoliqga topshiriladi. Ammo muraqqo ko`chirilib tomom bo`lmasdan Boysunqur Mirzo dunyodan o`tadi. Muraqqani ko`chirishni uning o`g`li Aloviddavlo Mirzo davom ettiradi. Hirotda Shohruh va Boysunqur Mirzo hukmronlik davrida saroyda qo `lyozmalarga miniatyuralarni chizishdan oldin katta tayyorgarlik ishlari olib borilgan. Saqlanib qolgan ko`pgina rasmlar va xomaki chizmalar qo`lyozmalar uzoq tayyorgarlik asosida bezatilganidan dalolat beradi. Qo`lyozmalardagi erkak va ayol qiyofasi, g`aroyib o`simlik, daraxtlar manzaralar tasviri kompozitsiyasining eng maqbul variantini topishga jiddiy e’tibor qaratilganidan davlolat beradi, turli miniatyura markazlari musavvirlarining bir joyda jonlanishi yuz-yillar mobaynida shakllangan uslublarni o`zaro uyg`unlashtirish asosida yangi uslublar yaratishga imkon bergan va natijada, XV asr birinchi yarmida Hirot miniatyura maktabi vujudga kelgan. Ayrim tadqiqotchilarning fkriga ko `ra, Hirot miniatyura maktabi XV asr 20- yillarida shakllana boshlagan. Ammo XV asr birinchi o`n-yilligidayoq bu yerda Boysunqur Mirzoning topshirig`i bilan tarixiy asarlardan nusxalar olina boshlagan. 1410-yilda Tojiddin Salmonning «Shams ul - husm» asari ko`chirilgan, 1412-yilda Shomiy Zuilning “Zafarnoma”, “Zafarnomai shomiy” asarlari nus-xalari ko`paytirish davom ettirilgan. 1414-yilda “Muntahibdin at – tavorizi muyiniy” (Muyiniy va muyiniddin Natanzaniyning tan-langan solnomasi) asari nusxalari yaratilgan. Bu kabi dalillar usta-xonada asarning dastlabki o`n-yilligida ish boshlangan va unda o`nlab xattot, musavvirlar faoliyat olib borganidan davlolat

beradi. Shuning uchun ba’zi tadqiqotchilar Boysunqur Mirzo kutubxonasini “Akademiyaga” qiyoslashadi. Chunki unda juda ko`p mutaxassislar o`z ixtisosligi bo`yicha qo`lyozmalarga manzara ishlashgan bo`lsa, kimdir kishilarning qiyofasi, yuz ko`rinishini chizgan. Tabrizlik ustalar Boysunqur Mirzo topshirig `ida kutubxonada qaralsa, kishilar qiyofasi deyarli o `xshash ekanligi, bir xil qiyofalar miniatyuradan miniatyuraga ko`chib yurgani aniq seziladi. XV asr oxirgi choragi Hirot miniatyurasining yetuk namoyandasi Kamoliddin Behzod ijodi bevosita XV asr birinchi yarmi ilk Hirot miniatyura maktabi ravnaqining mantiqiy natijasi bo `ldi. Kamoliddin Behzod va uning tasviriy san ’at maktabi Temuriy davrida tasviriy san ’atning Shohruh Mirzodan keyingi taraqqiyoti Kamoliddin Behzod nomi bilan bog`liq. San’atshunoslar mazkur davrni sharhlaganda “Behzod va uning maktabi” degan iborani ishlatadilar. Bu bejiz emas, albatta. Behzod Shohruh Mirzo zamonida Boysunqur Mirzo tomonidan asos solingan tasviriy san’atning Hirot maktabini takomilga yetkazadi. U hech bir takrorlanmaydigan nafs va mazmunan boy, ajoyib tasvir namunalari yaratib, o`z nomini abadiylashtirdi. “Moniyi soniy” ya’ni “ikkinchi Moniy”, degan yuksak faxriy unvonga sazovor, hayotligidayoq zamondoshlari tomonidan “nodirlar nodiri”, “yaxshilar yaxshisi”, “musavvirlar peshvosi”, “muhabbatlar yetakchisi” kabi sifatlar bilan ta’rifangan ustoz Behzod jahon tasviriy san’ati tarixida munosib o`rin egallagan. Hatto, yevropalik san’atshunoslar ham Behzod san’ati va mahoratidan hayratlanib uni “Sharq Rafaeli” degan yuksak muqoyasa bilan ulug`laganlar. Behzodning shaxsi to`g`risida gapirganda, u haqda tug`ilgan bir afsonani keltirish o`rinlidir: ma’lumki, 1514-yilning avgustida Janubiy Ozarbayjondagi Choldiron tekisligida Eron shohi Shoh Ismoil (1501-1524) bilan turk sultoni Sulton Salim I (1512-1520) o`rtasida katta jang voqe bo`ldi. Shoh Ismoil jangga ketish oldidan: “Kim biladi, taqdirimda nima bor. Jangda dushman g`olib kelsa, o`larman yoki qochib qutularman. Eron mamlakati vayron va talon-toroj qilinar”. Biroq Behzodning

Sulton Salim Rumiy qo`liga tushishini aslo xohlamayman» degan andishalarga boradi va Behzodni qandaydir bir g`orga berkitishni buyuradi. Shundan so`ng, Behzodni xudoyi taolo panohiga topshirdim, deb o`zi jangga ketadi. U jangdan qaytib kelib, Saroy a’yonlaridan so`ragan birinchi gapi: “Behzod tirikmi? - degan savol bo`lgan”. Shoh Ismoil uchun o`z mulki va xazinasining xavfsizligidan ko`ra, Behzodning salomatligi Go `yo musavvir voqyelikni yuksakdan turib tasvirlaganday tuyuladi. Miniatyurada, umuman, rangtasvirda makonni ko`rsatishda rang muhim o`rin tutadi. Temuriylar davrida musavvirlari ranglarning turlicha jilolanishidan foydalangan holda, ixcham makon hosil qilishadi va unga barcha ranglarini to`liq saqlagan holda, keng tabiat manzarasini, katta me’moriy inshootlarni joylashtirishadi. Ular tilla rangda olov, quyoshning butun mohiyatini mujassam etganidan boshqa ranglar uning fonida o`zining butun jilosi bilan ko`rinadi. XV asr birinchi yarmidagi ilk Hirot miniatyurasi, balki Sharq rangtasviri rivojiga ham jiddiy ta ’sir ko`rsatadi. Hirotlik musavvirlar Sheroz, Bog`dod va Tabriz musavvirlari erishgan eng muhim yutuqlarni o`z asarlarida yahlit holda mujassamlashtirishdi. Lekin ularning miniatyuralari obrazni ifodalash, makon yechimi jihatidan g`oyatda o`ziga xos ekanligi tadqiqotlarda alohida ta’kidlanadi. Ilk Hirot miniatyura rangtasviri mavzusi boy va rang-barang. Temuriylar davri miniatyurachilari tarixga bag `ishlangan asarlarni bezashda yuksak ijod namunalarini yaratishib, tarixiy voqelikni suratlarda gavdalantirish konsepsiyasi rivojini belgilab berishdi. O`sha davrda tarixiy voqelarni ko`rsatishda qamal, jang, g`alaba, ziyofat, yakkama-yakka olishuv manzaralari (“Zafarnoma”, “Majmua at- tavorix”) miniatyuralar uchun asosiy obyektga aylandi. Abadiy-badiiy asarlar (“Shohnoma”, “Xamsa”, “Kalila va Dimna”, devonlari, dostonlar), diniy mavzudagi asarlar (“Me’rojnoma”), ilmiy ishlar, yulduzlar jadvali, shajaralarga suratlar ishlashda ham ulardagi eng muhim jihatlarga e’tibor qaratish keng tus solgan. Temuriylar davrida miniatyurasidagi yangilik unda shohga sig `inish kompozitsiyasi yaratilib, hukmdorning namunaviy obrazi ko`rsatilishi,

hukmdorning jang olib borishi, ov qilishi, ko`ngil ochishi, saroydagi bazm ziyofati suratlarning asosiy mavzusiga aylangani bilan belgilanadi. Ularda jannat sarv, gulxayri, turfa mevali daraxtlar o`sgan yam-yashil maysazor, bir-biriga tutashib ketgan marjon qoyalaridan iborat maskan – Yaratguvchining ilohiy qudrati bilan bunyod etilgan mo`jiza sifatida ko`rsatiladi. Ular jannat tabiati go`zalligi ko`rinishida ekanligi to`g`risida taassurot qoldiradi. Temuriylar davri miniatyuralarida inson obrazini gavdalantirishda, shartlilikni saqlagan holda, hayotiy detallarni aniqroq ifodalashga alohida e’tibor qaratiladi. Avvalgi davr miniatyuralariga sinchiklab dastlabki ishlanmadan biri sifatida bog `dodlik Sulton Ahmadning albomidan “O`shanday o`lcham (sohibo)da, o`shancha satrda rasmlarni xuddi o`sha tartibda joylashtirib” nusxa ko`chirishgan. Bu usulda ishlash Boysunqur Mirzo kutubxonasi ustalari uchun qo`lyozmalarni ko`chirishda o`ziga xos qolipga aylangan. Ular bu qoida asosida ish tutib, Bog`doddagi Jaloiy miniatyura maktabi an’analarini davom ettirishgan. Janoyd sulton Bog`doddagi mazkur miniatyura maktabi namoyondasidir. Shohruh davrida yaratilgan miniatyuralari qo `lyozmalar suratlar-ning nafsligi, manzaralar o`ziga xos yangicha uslubda chizilganligi bilan e’tiborni tortadi. Shohruh tashkil etgan kutubxonada 1514 – 1416-yillarda Hofzi Abro`ning “Qulliyoti tarixi” asariga 20 ta rasm ishlangan, 1426-yilda shayx Sayidning “Guliston” asari xattot Jafar Boysunqur tomonidan ko`chirilib, unga musavvir Xalil 8 ta miniatyura ishlagan. Hattot Muhammad ibn Shamsiddin Boysunquriy 1426-yilda ko`chirilgan “Devon” 7 ta miniatyura bilan bezatilgan Xoja Kirmoniyning “Himoy va Himoyum” asarini ham shu xattot ko`chirgan. 1427- yilda ko`chirilgan ushbu asarga 3 ta miniatyura ishlagan. 1425-yilda Hofzi Abro`ning “Majmua at – tavorix” (Zubdat at-tavorixi Boysunqur) asari ham miniatyuralar bilan bezatilib ko`chirilgan. Mazkur kutubxonada “Merojnoma” asari, Xari Malik Baxshining arabcha va turkiycha maktablari ham ko`chirilib, ularga miniatyuralar ishlangan. 1425-1450-yillarda ko`chirilgan kitoblarga ishlangan 61 ta miniatyura avvalgi davrga mansub miniatyuralarga qiyoslansa, 1425-1450-yillar miniatyurasi muayyan darajada ustun ekanligi yoqqol seziladi.

Mazkur davrga oid miniatyuralardagi me’moriy inshootlar va tabiat manzaralari tasvirida Junayd Sulton miniatyuralaridagi uslub unsurlari ko`rinadi. Albatta, Boysunqur Mirzo kutubxonasi musavvirlari miniatyuralarida o`ziga xos jihatlar ham mavjud. Bu ularning ikkinchi darajali personajlarini tasvirlash (Himoy va Himoyun bog `da miniatyurasida bog`da qo`y go`shtini kabob qilayotgan xizmatlar), kompozitsiyaning barcha qismlari mutanosib bo`lishga erishish, tabiat va inson, tabiat va me’moriy inshootlar uyg`unligi namoyon bo`ladi. Miniatyuralarga voqeylik shartli tarzda aks ettirilsada, ular hayotning o`zida kabi tasavvur beradi. Akbar-ning qo`lyozmalardagi miniatyuralar Xitoy rangtasvir ta’siridan holi ekanligini, kompozitsiyasining mukammalligi, makonning be-poyonligi, ranglarning jozibaliligi, boy koloriti bilan diqqatni jalb etadi. Qo `lyozmalarga ishlangan miniatyuralar asarida Hofzi Ab-ro`ning “Qulliyoti tarixi” asariga ishlangan miniatyuralar alohida ajralib turadi. Ilk Hirot miniatyurasi rivojining keyingi bosqichi 1430-yillarda ishlangan miniatyuralar bilan bog `liq. Hattot Shamsiddin Boysun-quriy ko`chirgan “Kalila va Dimna” asoriga 25 ta miniatyura ish-langan. 1431-yilda Hattot Mahmud Nizomiyning “Xamsa” siga ko`-chirilgan. Unga 98 ta miniatyura chizilgan. Hattot Jafar Boysunquriy 1429-1430-yillarda ko`chirgan “Shohnoma” ko`pgina miniatyura bilan bezatilgan. Boysung`ur Mirzo kutubxonasida ko`chirilgan “Kalila va Dimna” asariga ishlangan miniatyuralar ranglarining nafsligi, manzaralarning jozibaliligi bilan alohida ajralib turadi. Miniatyuralarda ko`k, yashil, och ko`k, kulrang, kumush rangdan ko`p foydalanilgan. Ularda jonzotlar bilan bir qatorda, hukmdorlarning tabiat qo`ynida dam olishi tasvirlangan. Keyinchalik ushbu shahar sharq Saroy miniatyurasida eng keng tarqalgan mavzuga aylangan. Boysunqur Mirzo saroyi kutubxonasi Hattot, musavvirlari ijodida 1430-yilda Firdavsiyning “Shohnomasi”ga ishlangan miniatyuralar turkumi ham alohida o`rin tutadi. Texrondagi Guliston saroyida saqlanadigan ushbu asar birinchi sahifasidan oxirgi betigacha kitobat san’atining noyob namunasidir. Uni Hattot Mir Zafar Tabriziy Boysunquriy ko`chirgan. Kitob muqovasining nafsligi, sohibalariga

yozuvi, rasmlari, naqshlari va albatta miniatyuralarning beqiyos go`zalligi bilan kishini hayratga soladi. Kitobat san’atining bu nodir namunasi keyinchalik xattotlar, musavvirlar, muqovasozlar uchun ibrat namunasiga aylandi. Qadimiy qo `lyozma shohning ov qilishi tasvirlangan ikki betli frontispis (kitobining birinchi oldinga betdagi yoki birinchi bet matni yuqorisidagi surat) bilan ochiladi. Ushbu qo`lyozmani bezatishda dostonning eng muhim o`rinlari miniatyuralar uchun mavzu qilib olingan. Ya’ni hukmdorlarning ov qilishi, saroyidagi bazm ziyofati (Kaykosuv, Kayxusravi, Isfandiyor, Anushirvon) pahlavonlarning yakkama-yakka olishuvi, bahodirlarning jangdagi jasurligi (Rustam, Zol), lirik sahnalar (Zol, Rudoba) chizilgan. Suratlarda hayvon, odam, daraxt, o`simliklar, turli narsa – buyumlar, personajlar turgan makon manzarasi, xususan, tog ` qoyalari ko`rinishi, daraxt yaproqlari, maysalar nafs sizgilar orqali juda jonli chizib berilgan. Qizg`in, kulrang, pistoqi (bargikaram) ranglarni o`zaro uyg`unlashtirish orqali diqqatni birdaniga jalb etadigan manzara yaratilgan. Umuman, Boysunqur Mirzo davridagi Hirot miniatyurasi har jihatdan – makon, tabiat manzarasi yoki odamlar obrazini gavdalan-tirishi jihatidan g`oyatda mukammaldir. Ushbu miniatyuralar o`sha davr san’atining yuksak namunasidir. 1540-yillarda ishlangan miniatyuralar ham har jihatdan diqqatga sazovor. Hattot Yusuf al-Jalol 1445-1446-yillarda ko `chirgan Nizo-miy “Xamsa”si nusxasiga musavvir Xoja Ali Tabriziy ishlagan miniatyuralar xususida xudidi shu fkrni aytish mumkin. “Xam-sa” ning ushbu qo`lyozmasi Shohruhning o`g`li Muhammad Do`-kiy ning xotini Ismat at – Dunyo buyurtmasi bilan ishlangan. Firdav siy “Shohnoma”si Muhammad Jo`kiy buyurtmasi asosida 1440-yillarda ko`chirilib, 31 ta miniatyura bilan bezatilgan. Ushbu nodir qo`lyozma Londondagi kutubxonalardan birida saqlanadi. Miniatyu ralar bilan bezatilgan mazkur qo`lyozmalar san’atning bu yo`nalishida temuriylar davriga xos uslub shakllanganini namoyon etadi. Bu uslubning eng muhim jihati kompozitsiyadagi barcha qismlar aniq va ravshan uyg`unlik hosil qilgani, voqelikning nafs chiz gilar orqali jonli aks ettirilishida ko`rinadi. Boysunqur Mirzo kutubxonasida ishlangan miniatyuralarda me’moriy inshootlar ham, odamlar ham, hayvonlar, parrandalar,

daraxt, o`simliklar, narsa – buyum, liboslar ham aniq gavdalantirilgan. Ular xuddi jonliday, harakatlanayotganday taassurot uyg`otadi. Maysazor, gullagan daraxt, butalar kishini beixtiyor maftun etadi. Miniatyuralarda makon yechimida Eron va Yaqin Sharq miniatyurasiga xos uslub uyg`unlashtirilgan. Eron musavvirlari miniatyurasida makon yassi, Yaqin Sharq musavvirlari rasmlarida esa vertikal bo`ylab ichkariga olib ko`rsatiladi. Boysunqur Mirzo kutubxonasi musavvirlari jaloyirlik musavvirlar uslubini ijodiy boyitish asnosida makonni ko`rsatishda yangicha uslub yaratishga erishdilar. Hirotlik musavvirlar miniatyuralarida makon yuqoriga va ichkariga qarab, kengayib boradi. Unda odamlar va hayvonlar tasviri o`lchami kichraytirilishi hisobiga interyer va eksteryer aniq ko`rsatiladi. Shu tarzda miniatyuralarda makonning kosmoning yechimiga erishiladi. Ham Shayboniylar, ham Ashtarxoniylar o ` z saroylari qoshida ko`plab san’atkorlarni to`plab, ularga homiylik qilganlar. Natijada nafaqat she’riyat va me’morlik san’atlari, balki musiqa san’ati ham taraqqiy etadi. Ikkala sulola hukmronligi davrida mohir sozanda va xonandalar, shoir-bastakorlardan Mavlono Kavkabiy, Mavlono Rizo, Mavlono Pirmuhammad Kulol, Ali Do`st Noiy, Amir Ali Akbar Sa-marqandiy, Amir Masti Kobuziy va boshqalar xalq orasida mashhur bo`lgan. XVI-XVII asrlarda yashagan Mavlono Kavkabiy va Darvesh Ali Changiylar musiqashunoslikka oid asarlar yaratishib, kuy va qo `shiq, ularning turlari hamda shakllari masalasini yoritib berdilar. Masalan, Hasan Xoja Nisoriyning yozishicha, “Va mullo Kavkabiy musiqa sohasida Ubaydullaxon nomiga bir risola tasnif etib, unda ta’lif va iyko` haqida so`z yuritgan, hajm, jinslar bahsini ham keltirib, yettita bo`lgan birinchi tabaqa zarbidan va o`n uchta bo`lgan ikkinchi tabaqa zarbidan hosil bo`luvchi 12 maqomni 6 ovozda nazm qilib, manzumaga kulliyot bog`langankim, musannifar bir ovozdan bu dilkash amalga tahsinlar aytib kelmoqdalar”. Kavkabiy maqom yo`llari va musiqaning nazariy tomonlarini yoritib bergan. Me ’morlik va musiqa madaniyati. Shayboniylar davrida nafaqat hukmdorlar, balki o`z davrining ko`zga ko`ringan va katta moddiy imkoniyatga

ega bo`lgan shaxslari ham ko`plab me’moriy yodgorliklar qurganlar. Bu davrda Samarqandda Muhammad Shayboniyxon qurdirgan Xoniya, Abu Said nomli madrasalar, Buxoroda shahar devonining ta’mirlanishi, Mir Arab (Ubaydullaxon qurdirgan), Abdullaxon, Modarixon (Abdullaxon o`z onasiga atab qurdirgan). Govkushon, Fatxulla Qushbegi, Muhammad Xoja Porso, Juybor, Ko`kaldosh, Qulbobo madrasalari, Kalon, Xoja Zayniddin, Baland, Chor Bakr, Abdullaxon masjidlari, toqi Sarrafon, toqi Zargaron, toqi Urdfurushon, toqi Tirgaron, toqi Telpakfurushon kabi beshta toqilar, Abdullaxon timi, Toshkentda Ko`kaldosh va Baroqxon madrasalari, Kaffoli Shoshiy maqbarasi, Turkistonda Muhammad Shayboniyxon masjidi, Balxda Abdullaxon va Quibobo Ko`kaldosh madrasalari hamda boshqa me’moriy yodgorliklar qurilgan. Ashtarxoniylar davri ham ko `plab me’moriy yodgorliklarning bunyod etilganligi bilan ajralib turadi. Bu davrda Buxoroda Abdulazizxon, Ubaydullaxon madrasalari, Boqi Muhammad va Zahiriddin Muhammad Bobur Sulton Husayn Boyqaro davridagi hirotlik madaniyat arboblariga baho berar ekan, ta ’kidlab aytadiki: “Mashhur musavvirlar qatoriga Behzod munosibdir. U badiiy mahoratning nozik jihatlarini egallagan. Lekin soqolsiz yuzlarni yomon tasvirladi. Ularni me’yoridan tashqari cho`zinchoq holatda berdi. Soqolli kishilarning chehralarini juda maromiga yetkazdi”. Behzodning homiysi bo `lgan Husayn Boyqaro tasvirlangan bir qancha miniatyura ishlari yetib kelgan. Ular 1485-yilga (Tehron muzeyi to`plamlaridan) mansub ekanligi miniatyuralarda yozilgan. Ikki qismli asarning chap tomonidan gullagan bog` o`rtasida tantanavor holatda, qo`lida gul ushlab turgan Sulton, uning atrofda esa ko`pgina ayollar tasvirlangan. Ular Sulton haramiga mansub bo`lib ko`rkam gilamda o`tirgan, gullar oralab sayr etayotgan, she’r mutolaa qilayotgan, arfa – changlar chalayotgan holatlarda, xizmatkorlar va sharobli jom va qadahlar bilan birgalikda aks ettirilgan (ma’lumki, Husayn Boyqaro mayning ishqibozi bo`lgan). Asarning unchalik katta bo`lmagan hajmi faqatgina umumiy ko`rinishni namoyish etadi.

Husayn Boyqaroning kishi diqqatini jalb etuvchi, uning o `ziga xos xususiyatlarini ochib beruvchi portret Behzod tomonidan XV asr oxirlarida qayta ishlangan. Unda Husayn Boyqaro shaxsi yorqin ochib berilgan. Boshqa miniatyurada Sulton oyoqlari yig`ilgan holatda o`tirgan, bir qo`li tizzasiga tushirilgan, biri yarim bukilgan, barmoqlari esa “muhokama qilayotgan” tarzda. Egnidagi shohona qabosining yuqori qismi zarplarda naqshlangan, kamarbandida esa oltin to`g`nag`ich o`rnatilgan. Boshida jig`ali xushbichim salla. Uzunchoq soqoli yuziga o `zgacha ko`rk baxsh etgan: sultonning ko`zlari cho`zinchoq, bejirimgina labining ustki qismida, mo`ylovi bor. Ot ustida o`tirgan holatdagi boshqa miniatyuralarda ham. Sulton Husayn shu ko`rinishda (Bo`ston Nafs san’ati muzeyi) tasvirlangan. Sulton Husaynga temuriylarning kenja shahzodalaridan biri Zahiriddin Muhammad Bobur ta’rif bergan. Ta’rifga ko`ra, uning qiyofasi bekami ko`st. Boshqa asarlarda sulton xushro`y, zabardast, tantanavor, kiyinishni juda xush ko`ruvchi, jasur sarkarda, zukko va teran aql – zakovatli, shuningdek, yuksak badiiy qobiliyat va iste’dod sohibi sifatida o`z atrofga ilm ahli, shoirlar, din ahli, musavvir va musiqachilarni to`plagan holatda, namoyon etiladi. Behzod miniatyura portretlarida Sulton shu tarzda ko `rsatiladi. Shayboniyxon 1505-yilda Hirotni bosib olgandan keyin Behzod uning portretini ham ishlagan. Portretda Shayboniyxon Husayn Boyqarodan boshqacha tarzda ifoda etilgan. Xon odmigina bezaksiz qaboda. Boshida qizil kulohga salla o `ralgan va unga jig`a qadalgan. Yuzi keng, soqollari hurpaygan. Bu ikki portret xuddi boshqa-boshqa rassom tomonidan butunlay farqlanadi. Sulton Husayn ochiq rangli libosda, u kiygan qabosining ko`krak va yelka qismlari zardo`zi naqshlangan. Shayboniyxon esa oddiygina ko`kish-kulrang qaboda. Bu esa u o`tirgan to`q qizil gilam rangiga zid ravishda olingan. Ranglar go`yo birining nafs qiyofasini, ikkinchisining esa o`ta jiddiy ekanligini ta’kidlaydi. Behzodning portret juda real ishlanganligi haqida Mahmud Ziyniddinning Sulton Husayn davridagi Hirotning “Iste’dodli yoshlari” hikoyasi ham guvohlik beradi. Behzod kartinalaridagi dunyo maftunkor. U mukammal va latif bir nafosat

bilan tasvirlangan. Borliq hodisalari orasidagi umumiylik va xususiylik maishiy turmush ziddiyatlarini bartaraf etuvchi shakl sifatida namoyon bo`ladi. Uning miniatyurasidagi odamlar faol harakatda, aniq ma’no anglatuvchi qilib tasvirlangan. Kamoliddin Behzod Hirot, Buxoro, Samarqand, Bog`dod, Sheroz va Tabriz miniatyura tasviriy san’at maktablariga kuchli ta’sir ko`rsatgan. Bu o`sha davr miniatyuralarida musiqiy asboblar tasvirida ham yaqqol ko`rinadi. Alisher Navoiy Kamoliddin Behzodning ijodkor sifatida dunyoqarashi shakllanishiga ta ’sir ko`rsatgan, unga muruvvat ko`rsatib, xomiylik qilgan. Shu boisdan Behzod ijodida musiqa olamiga alohida e’tibor qaratilgan. Miniatyura tasvirlaridagi ko `pgina musiqachilarning belidagi belbog`lari ham e’tiborni tortadi. Ma’lumki, belbog` so`fylik tariqatiga kirgan kishi libosining ajralmas qismidir. Ayrim musiqa asboblari ham so`fyona tariqat a’zolari hayotida alohida o`rin tutgan. Xususan, nay ular uchun poklik, adolat, to`g`rilik ramzi hisoblangan. Rumiy uni quyidagicha tasvirlaydi: Tinglagil, nay ne hikoyat aylagay, Ayriliqlardan shikoyat aylagay. Nay ayriliq azobini tortayotgan qalb iztiroblarining ramzi hamdir. Miniatyuralardan birida Majnunning Layli chodiri yonida holati Nazarmuhammadxon, Abdulazizxon, Subhonqulixon she ’riyatda qa-lam tebratganlar. Masalan, Subhonqulixon Nishoniy taxallusi bilan she’r bitgan. Imomqulixon yetuk siyosatchi, insonparvar va ra’iyat-parvar bo`lganligi uchun ham 30-yildan oshiqroq hukmdorlik qilgan. Uning davrida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy barqarorlik vujudga kel-gan. Imomqulixon chiqarilgan qonun va farmoyishlarning bajaril-ishini nazorat qilib borgan. Shunga qaramasdan, Ashtarxoniylar davrida mamlakatni holdan toydiruvchi o `zaro taxt talashishlar, beklar va boylar o`rtasidagi ix-tilofar davom etgan. Xalqning o`zaro kurashlardan qiynalayotgan-ligini ko`rgan ijod ahllari, masalan, Turdi (Farog`iy), Boborahim Mashrablar o`z asarlarida hukmdorlar, beklar, sultonlar va ayrim din rahnamolarini qattiq tanqid ostiga olgan. Chunki ularga nisbatan xalqda ishonch qolmagan edi. Ular diyonat, insof, adolat va xalqpar-

varlikdan uzoqlasha boshlagan edilar. Ma’lumki, qayerda diyonat, imon-e’tiqod, adolat hukm surarkan, o`sha joyda el hukmdordan xur-sand, o`sha yerning shoirlari hukmdorlar madhida bo`lgan, xalqning turmushi, ijtimoiy munosabatlar va hodisalar, botiniy va zohiriy ishqning kuychisiga aylangan. O`zaro nizolar esa xalqni hayotdan bezdiradi. Tarafkashlik kuchayadi. Tinch va osuda hayot, ra’iyat- parvar hukmdorlar xalqning orzusiga aylanadi. Shu boisdan Turdi o`z asarlarida mamlakatni parchalab, boylik to`plashga intilayotgan yuqori tabaqa vakillarini tanqid ostiga oladi. Jamiyat hayotining taqdiri butunlay ruhoniylar qo `liga o`tgach, ya’ni XVII asr oxiridan boshlab Markaziy Osiyo madaniyatida tush-kunlik kayfyatlari kuchaydi. Tasavvuf ta’limotining ildizlari jami-yat ma’naviy hayotining ko`pgina sohalariga chuqurroq kirib bordi. Ayniqsa, tasavvufning qalandarlik oqimining ta’siri kuchaydi. Qalan-darlar tasavvuf ta’limotini yoyishning qudratli vositasiga aylandilar. Ular nafaqat diniy ta’limotni, balki tarki dunyochilikni targ`ib qil-ishni ham asosiy vositasiga aylanganlar. Shuningdek, ular devonalik yo`li orqali adolatsizlikka qarshi kurashganlar ham. Umuman olganda, bu davr abadiy jarayonida bir tomondan ko `proq botiniy va zohiriy ishq-muhabbatni kuylash ko`zga yaqqolroq tash-lansa, ikkinchi tomondan, riyokor dindorlar, ochko`z boylar, boylik to l plashga intiluvchi beklar tanqid ostiga olinadi, uchinchi tomondan esa, inson qismati taqdirning azaliy hukmi ekanligi g`oyasi ilgari su odamlar foydalansinlar ”. Xullas, bu davrda Markaziy Osiyoda istiqomat qilgan turli xil etnik guruhlarning kelib chiqishi, tili, urf-odatlari, moddiy hayot shart-sharoitlari hamda taxt tepasida turgan hukmdorlar sulolalari, ularning davlat tepasiga kelishi, zafarli yurishlari va taqdiri haqidagi turli xil tarixiy asarlar yuzaga keldi. Adabiy-badiiy jarayon. Bu davr adabiyotining asosiy xususiyati adabiy jarayonda o `sha davr hukmdorlari ta’sirining sezilib turganligi bilan xarakterlanadi. Hukmdorlarning o`zlari she’riy, nasriy va tarix-iy asarlar yaratishga bo`lgan intilishlari bilan ko`zga tashlanib turgan-lar. Bu holat Shayboniylar, Ashtarxoniylar, va hatto, rus istilosigacha bo`lgan hukmdorlarning deyarli

barchasiga xos bo`lgan xususiyatdir. Muhammad Shayboniyxon, Ubaydullaxon, Abdulazizxon, Subhon-qulixon, Abulg`ozixon, Qo`qon xoni Umarxon, Xivaning so`nggi xonlaridan Muhammad Rahimxon (Feruz) va boshqalarning she’ri-yat, nasr va tarix sohalarida qalam tebratganlari fkrimizning dalilidir. She’riyatda qalam tebratgan hukmdorlardan biri Muhammad Shay-boniyxonning o`zidir. U o`z umrining ko`p qismini jangu jadalda o`tkazsa-da, ilm-fan va san’atga qiziqishi ancha baland bo`lgan. U yaxshi ta’lim-tarbiya olgan. Natijada iste’dodli shoir, musavvir, mu-siqachi va xushovoz qiroatxon bo`lgan. Shayboniylar sulolasining yana bir vakili Ubaydullaxon ham ilm-fan adabiyot va san ’atga qiziquvchi hukmdorlardan biri bo`lgan. U “Ubaydiy” taxallusi bilan o`zbek va fors tillarida ijod etgan. Asosan g`azallar, ruboiylar va qit’alar bitgan. Ubaydullaxonning o`g`li Abdulazizxon ham “Aziziy” taxallusi bilan g`azallar yozgan. Ab-dulazizxon o`z saroyida Hofz Sulton Ali Ubaxiy, Vosify, Baqoiy, Majlisiy, Kavkabiy, Surudiy, Shaydo kabi shoirlar va san’atkorlarni to`playdi, ularga ko`plab iltifotlar ko`rsatadi. U o`z saroyida shoirlar bilan muntazam ravishda mushoiralar o`tkazib turadi. Shuningdek, Abdulazizxon mamlakat obodonchiligi yo`lida ko`plab qurilishlarni amalga oshiradi, me’moriy binolar qurdirib o`z saroyi qoshida yirik kutubxona tashkil ettiradi. Shayboniylardan keyingi davrda taxt tepasiga kelgan Ashtarx-oniylar ham o `z davrining o`qimishli va yetuk kishilari bo`lganlar. Ularning ko`pchiligi uch tilni (turk, fors va arab tillarini) mukammal bilganlar. Dunyoviy va diniy ilmlarni egallaganlar. Imomqulixon, tasvirlanadi. Yuqori kompozitsiyada ishq tufayli qalbi iztirobga to `lgan Majnun va nay chalayotgan cho`pon bir osmon tagida, bir makonda tasvirga olinadi. Sevgi dardida telbaga aylangan oshiq dardini ayriliqdan azob chekayotgan qalb ramzi bo`lgan nay hikoya qiladi-yu shu boisdan nay chalayotgan cho`pon obrazi chuqur falsafy ma’noga ega. Kamoliddin yaratgan va uning maktabiga mansub miniatyuralardagi har bir jihat, rang, ishora, u yoki bu personaj davr, hayot, kishilar haqida falsafy mushohada yuritish imkonini beradi.

XX asrda hammaga ma ’lum bo`lgan “Behzod – sharq Rafaeli” degan o`xshatish unchalik to`g`ri emasga o`xshaydi. Unda shar-qona g`ururga bir oz putur yetgandek, g`arbni baholashda biroz ortiqchalikka o`rin berilgandek tuyuladi. Sharq naqshlarining aqlni lol qoldiruvchi jozibasi va Malevichning “Qora kvadrati” ning og`ir xislatlari, Jakondaning istehzoli tabassumi va Behzod miniatyuralarining aql bovar qilmas nazokati – bularning barchasi beqiyos ahamiyatga ega bo`lib, inson zakovatining qudrati va uning butun borliqni hayajonga solguvchi sirli xilqat ekanligidan dalolat beradi. Behzodning “Bog`dodlik darvesh” nomli ajoyib portreti uning yuksak mahoratidan dalolat beradi. Behzod bu portretda nihoyatda nozik ruhiy obraz yaratadi. Bu bilan miniatyurani rassomlarning yuksak mahoratga ega ekanliklarini, ular akademik qalam va rangtasvir an’analarini ham bilishlarini isbotlaydi. Behzod qo`l qovushtirib, jim o`tirgan odamning kayfyati va yuz ifodasini muvaffaqiyatli ifodalaydi. Salla o`ralgan oq qalpog` Behzod mansub bo`lgan naqshbandiya tariqatidagi darveshlarning ramzi hisoblanadi. Darveshning yelkasiga movut chakmonqabo tashlangan. Uning ustida ko`k ko`ylak ko`rinadi. Tomoshabinning ko`zi eng muhim narsa – diqqat bilan, osoyishta sirli boqib turgan ko`zlarga tushadi. Bu portretda g`ayritabiiy tarzda mavhumlik va borliq, maishiy kayfyat va ma’naviy holat bir – biriga qorishib ketgan. Oltin rang fondagi nozik bezakli portretning har bir burchaklaridagi so`fyona yozuvlar uning ta’sirchanligini oshirgan. Shu davrlarda Leonardo da Vinchining “Mona Liza Jakonda”si yaratildi (“Darvesh portreti” 1500-yili chizilgan bo`lsa, “Jakonda” 1503-1506-yillarda yaratilgan). Bu asar Yevropa portret an’analarini biroz boshqacharoq tarzda namoyon qildi. Bu asar Behzodning ishi bilan muqoyasa qilinganda unda obrazlar tashqi ta ’sirida ham, lahzalik psixologik holatlar tasvirida ham mushtaraklik seziladi. Gavda, qo`llar holati, ko`z qarashlar, umumiy ruhiy holatlar nuqtai nazaridan har ikala portret bir-biriga yaqin keladi. Tashqi dunyo va hissiy holatni ulug`lagan antik estetikadan farqli o`laroq. Behzod va da Vinchi asarlarida hissiy talqindan ko`ra, ruhiy kayfyat ustunroq turadi.

Behzodga ham, Leonardo da Vinchiga ham antik estetika yotdir. Ular aniq “hissiy ko`rinish”ni rad etib, har ikkalasi ham o`z obrazlarining ma’naviy holati va ichki hislarini berishga intilishadi. Aynan shu tarkibiy-musiqiy umumiylik “tushunadigan kuzatuvchiga ko`p ma’noli qarash qilayotgan” obrazlar talqinida rassomlikni birlashtiradi. Shunday qilib, har ikkala obrazning o `ziga xos xususiyatlariga qaramay, ularning talqinidagi umumiylik Behzod ijodi XV-XVI asrlar Yevropa badiiy an’analari bilan shaklinigina emas, mohiyatan ham bog`liq ekanligidan dalolat beradi. Ravshan hayotiy manzara, kishilar tasviridagi jonlilik mehnatkash xalq hayotiga, uning mashaqqatli mehnatiga ko`proq murojaat qilish, ortiqcha dabdabaning yo`qligi Behzod yaratgan tasviriy san’at asarlarining o`ziga xos xususiyatga ega ekanligini ko`rsatadi. Nom chiqargan har qanday mohir usta singari Behzodning ham o `nlab shogirdlari bor edi. Masalan, uning eng yaqin shogirdi Qosim Ali ustozidan qolishmadi va zamondoshlari tomonidan yuqori baholandi. Tarixchi Haydar Mirzoning yozishicha, Behzod shogirdlari Qosim Ali Chehrakusho (portretist)dan tashqari, Maqsud va Mulla Yusuf kabi naqqoshlar bo`lganini; Ali Mustafo Shayxzoda Xurosoniy va Og`a Mirak bo`lganini; Qozi Ahmad esa, Do`st Devona va uning otasi Muzaffar Ali bo`lganini eslab o`tadi. Qozi Ahmad Qohirada saqlanayotgan Sa’diyning miniatyurali “Bo`ston”ini (1488) yaratishda Behzodga yordam bergan Yori Muzahhibni ham Behzoddan ta’lim olgan deydi. Safariy davri tarixchisi Iskandar Munshiy Behzodning Tabrizda yetishtirgan shogirdlaridan biri Muzaffar Ali bo `lganini ta’kidlaydi. Shoh Muzaffar (1481- 1505). Mirza Haydar Mirzo zamonidagi musavvirlar haqida yozar ekan, uni birinchi bo`lib tilga oladi. Shoh Muzaffar haqida u quyidagilarni hikoya qiladi: “shoh Muzaffar ustod Mansurning o`g`lidir. Sulton Abusaid zamonida bundan bextari jihatlarini bilishga, uchinchidan, milliy ong, milliy g `urur va millatparvarlikning shakllana borishi natijasidir. XVI asrdan boshlab Markaziy Osiyoda yashayotgan turli xalqlar, elatlar va urug`larning tarixini yorituvchi asarlar yaratish an’anaga aylana bordi. Masalan, Shayboniylar davrida tarixga oid

quyidagi asarlar vujudga keldi. Muallif noma’lum bo`lgan “Tavorixi go`zidayi Nusratnoma”, Mulla Shodiyning “Fathnoma”, Binoiy va Muhammad Solihlarning “Shayboniynoma” lari, Abdulloh Nasrullohiyning “Zubdat al-ason”, Fayzulloh Ro`zbixonning “Mehmonnomai Buxoro”, Zayniddin Vosifyning “Badoye’ ul- vaqoye’”, Hofzi Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” va boshqa asarlari yozildi. Ashtarxoniy hukmdorlardan Subhonqulixon davrida fan taraq-qiyotida ozgina bo `lsa-da siljish ro`y berdi. Masalan, Mulla Tursun Faroziy, Mulla Ne’mat Samarqandiylar matematika, astronomiya va geometriya bo`yicha, Abdulla Ofarinketiy, Ali Buxoriy, Mulla Rahmat Samarqandiylar musiqashunoslik bo`yicha faoliyat ko`r-satdilar. Subhonqulixon 1697-yilda Buxoroda 18 hujrali “Dorush-shifo” nomli madrasa-kasalxona qurdirdi. Bu maskan qoshida tashxisxona, dorixona, kutubxona va boshqa yordamchi binolar mavjud bo`lgan. “Dorush-shifo” xarajatlariga vaqf mulklaridan keladigan 40 ming tanga ajratilgan. Subhonqulixon o`z saroyiga tabiblarni yig`ib, tabobat borasida ilmiy anjumanlar tashkil etib turgan. Bu anjumanlarda o`sha davrda keng tarqalgan kasalliklar va ularni bartaraf etish yo`llari, tabobatga oid yangiliklar tinglangan. Subhonqulixonning o`zi tabobatga oid ikkita asar yozgan. Bu asarlar o`zbek tilida yozilgan bo`lib, ularning birinchisi “Subhon tibbiyoti” deb nomlangan va unda turli xil kasalliklarni aniqlash hamda davolash yo`llari tushunarli tarzda tasvirlab berilgan. Ikkinchi asari 8 qismdan iborat bo`lib, “Subhonning hayotbaxsh tibbiyoti” deb yuritilgan. Asarning har bir qismida dorilarning sifatli tayyorlanishi va ishlatilishiga oid masalalar yoritilgan. Uning o`zi bu xususda shunday deb yozadi: “O`tmishdagi tabiblar bizga arab va fors tillarida yozilgan asarlar qoldirganlar. Men turk (o`zbek) tilida yozilgan tibbiy kitob uchratmadim. Mahalliy aholi arab va fors tilida yozilgan kitoblardan foydalana olmaydi. Shuning uchun men o`z kitoblarimni turk (o`zbek) tilida yozdimki, undan o`zimizning davlatni boshqarishda katta kuchga ega bo `lgan shayx ul-islom (jamiyatni boshqarish me’yorlarini ishlab chiquvchi, boshqaruv organlari qarorlarining to`g`riligini, avvalo, Qur’on, so`ngra hadislar bilan qiyoslovchi), mufti (diniy huquq va huquqiy masalalarga fatvo beruvchi) va bosh

qozi (jinoyat va jazo masalalarini, ya’ni jinoiy ishlarni ajrim qiluvchi) kabi mansab egalari hukmdorlar (Shayboniylar va Ashtarxoniylar)ning pirlari, hukmdorlar esa ularning muridlari hisoblangan. Davlatni boshqarishda Buxoro yaqinidagi Juybor qishlog `ida istiqomat qiluvchi Muhammad Islom Jaloliddin Kosoniy (Mahmudi A’zam nomi bilan mashhur bo`lgan), Hoji Muhammadamin, Hoji Hoshimiy, Abu Rahim, Tojiddin Hasan, Xoja Saad; Samarqandda istiqomat qilib jamiyat ma’naviy hayotida muhim rol o`ynagan Xoja Ahror Valiy (asli Toshkentda tug`ilgan) va uning nabirasi Bakirxo`jalar; XV asrning 80-yillarida Movarounnahrga kelib Xoja Ahror Valiyning izdoshi va muridi bo`lgan Mir Arab (asli Yamanda tug`ilgan va Movarounnahrga kelib, Turkistondagi Sayram shahrida yashagan) Abdulloh at- Arabi al-Yamanlilar katta ta’sir kuchiga ega bo`lganlar. Ikkinchi tomondan, naqshbandiylar sufylar (o `z davrida Yassaviylik ham, Kubroviylik ham) millat ajratmasdan mahalliy o`troq, ko`chmanchi va yarim- ko`chmanchi xalqlarning azaliy an’analari va turli diniy ibodat unsurlarining umumlashuvi hamda fors, arab va turkiy xalqiar madaniyatlarining o`zaro uyg`unlashib, hozirgi milliy madaniyatimizning shakllanishi hamda rivojlanishida muhim rol o`ynagan. Falsafy tafakkur va tarix fanlari rivoji. Bu davr madaniyatining xarakterli jihatlaridan biri o `tmish falsafy merosini o`rganish, ilmiy-tabiiy bilimlarni o`zlashtirishga bo`lgan qiziqish bilan cheklanganlik, falsafa va adabiyot orqali insonparvarlik g`oyalarini ilgari surish bo`lgan. Shayboniylar va Ashtarxoniylar davri madaniyatining yana bir muhim xususiyati tarixnavislik fanining rivojlanganligidir. Buning boisi, birinchidan, millatning shakllanish jarayoni, milliy o`zlikni anglashga, ikkinchidan, o`zi mansub bo`lgan xalq, elat yoki urug`ning kelib chiqishi, ularning til, e’tiqod, ruhiyat birligi, xalq tarixida ro`y bergan hodisalarni yoritishga bo`lgan intilishning kuchaya borishi, boshqa urug`lar, elatlar bilan aloqasi va boshqa bo `lmagan. Mo`yqalami borik (ya’ni ingizka) va noziklikda tengi yo`q edi. 24 yoshida vafot etdi. Umrimiz muddatida sakkiz majlisni tamom qildi. San’at ustodlari uni g`oyat hurmat qilishar edi”.

Zahiriddin Muhammad Bobirning “Bobirnoma” asaridan musavvir o`tmishdoshimiz Shoh Muzaffar haqidagi quyidagi qaydlarni topamiz: “Yana Shoh Muzaffar edi, tasvirni ko`p nozuk qilur edi. Tash’irni (ya’ni she’rni – sochni) xud guzaro nozuk qilur edi. Xili umr topmadi. Yana bir tasnif bor, ul tasnif tasavvuftadir, yomon emas… Taraqqiy mahalida – o`q olamdin bordi (ya’ni vafot etdi)”. “Tarixi Rashidiy” va “Boburnoma” asarlaridagi mazkur qaydlar Shoh Muzaffarning tasvir va xattotlik sohasida o`ziga xos original iste’dodga ega bo`lganini, o`z davrining mohir musavvirlaridan bo`lganligidan dalolat beradi. Badiuzzamon Mirzo. Nasta ’liq va boshqa xatlar ustasi: temuriyzoda sulton Husayn Boyqaroning katta o`g`li, Seiston va Balx (1495-1505) hokimi. Alisher Navoiyning muxlisi va shogirdi. Otasidan keyin taxtga ega bo`lgan (1506) bo`lsa- da, bir-yildan so`ngra ko`chmanchi o`zbeklar xoni Shayboniyxon tomonidan mulki olinib, Eron ahllari bilan Tabrizga ketadi. Turkiya Sultoni Salim Tabrizni 1514-yil istilo etganda uni Istambulga olib ketadi. Keyinroq 1517-yilda o`sha yerda vafot etadi. Badiuzzamon yaxshigina xattot va musavvir bo`lgan. Navoiy “Majolisun nafois” asarida uning to`g`risida shunday yozadi: “Badiuzzamon Mirzo husin surat va husni siyrat bila orasta, jamoli zohiriy va kamoli botiniy bila piyrosta yigitdur”. Sulton Muhammad. Naqqosh va musavvirlikni Sulton Husayn zamonida egalladi. Sulton Husayn vafotidan so `ng mamlakatda besarishtalik avj olgach, u Tabrizga ko`chadi. U yerda Sulton Muhammad Hirot tasviriy san’at maktabida olgan bilimlari asosida qator shogirdlar yetishtirdi. O`g`li Ustod Mahdi Haraviy va Shoh Ismolning o`g`li tahmosi shulur jumlasidandir. Behzod vafotidan so`ng Tabrizda uning tasviriy san’atdagi an’analarini davom ettirdi, naqqoshlik va tasvirda o`z ustozi Behzod uslubiga sodiq qoldi. Afg`on olimi Ali Ahmad Naimning yozishiga qaraganda, Sulton Muhammad XVI asrning so`nggi choragida vafot etgan. Sulton Muhammad qo`li bilan chizilgan suratlarni ko`zdan kechirar ekanmiz, ularda Hirot tasviriy san’at maktabiga xos belgilarni ko`ramiz. Mavlono muzaffar Ali naqqosh. Tabrizlik. Ustod Behzodning jiyani (singlisining o `g`li) Mavlono Haydar Alining o`g`li. Naqqoshlar to`g`risidagi tazkira muallif Sodiqiy kitobdor naqqoshlik musavvirlikni shu Mavlono Muzaffar

Alidan o`rgangan. Shoh Taxmosi Muzaffar Alining ishlarini Behzodnikidan ustun qo`yar edi. Mavlono Mir Ali va Mavlono Sultonali singari yozuv ustodlarining qit’alarini ko`chirganda ularning yozuvidan hech bir farq qilmas edi. Sodiqiy kitobdorning yozishiga ko`ra, u satranjni g`oyibona ham mohirlik bilan o`ynar ekan. Kazvinda vafot etgan. Ustod Kamoliddin Behzod yaratgan badiiy tasvir maktabi an’analari O`zbekistonda bir hayotligi nihoyatda quvonarli hodisadir. O`zbek musavvirlarining yangi asarlarini jahonning yirik san’ati xazinalarida ko`rish mumkin. Osoyishta hayotning boshlanganligi bilan birga, Boburiylar davlati bilan Movarounnahr o`rtasida madaniy aloqalarning yo`lga qo`yilishi bu rivojlanishning asosiy sabablaridan edi. Natijada Boburiylar huzuriga ketib qolgan, lekin hali o`z ona vatanlaridan butkul ko`ngil uza olmagan shoirlar, olimlar va san’atkorlar yana Movarounnahrga qaytib kela boshlaydilar. Shayboniylar davri madaniyatining o `ziga xos xususiyatlaridan biri – Shayboniylarning ko`chmanchi va yarimko`chmanchi hayot tarzining ijtimoiy- siyosiy, madaniy-ma’naviy hayotga ta’sir ko`rsat-ganligidir. Chunki bunday hayotga o`rgangan sulolalarda, birin-chidan, ilm-ma’rifatning asosiy yadrosi (o`zagi) hisoblangan tabiiy fanlar rivojiga bo`lgan qiziqish yuqori darajada bo`lmaydi. Ikkin-chidan, ko`chmanchi va yarim ko`chmanchi hayotdan o`troq hayotga o`tayotgan kimsalarda ko`proq yangi diniy e’tiqodga bo`lgan ixlos nihoyatda baland bo`ladi. Xuddi shuningdek, Shayboniy, so`ngra Ashtarxoniy sulolalari hukmdorlarida ham islom diniga ixlos yuqori darajada bo`lgan. Shu boisdan ular Movarounnahr taxtiga o`tirgan-laridan so`ng bu yerda hukmron mavqega ega bo`lgan sufylik – Naqshbandiylik tariqatiga, uning talablari va qonunga kirgan “pir-murshid” tamoyiliga katta ixlos bilan qaradilar (bo`ysunadilar) va oxir-oqibat o`zlarining inon-ixtiyorlarini Juybor shayxlari qo`liga tutqazdilar. Har bir davrda kishilar va jamiyat o `rtasidagi ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy- axloqiy vaziyatni barqarorlashtirib turuvchi ijtimoiy institutlar faoliyat ko`rsatib kelgan. Aynan islom dini XVI asrdan XIX asrning ikkinchi yarmigacha mazkur

vazifani bajargan. Islom dini arboblari jamiyatdagi o`zaro nizolarni, oddiy xalq bilan yuqori tabaqa o`rtasidagi kelishmovchiliklarni bartaraf etuvchi va barqarorlashtiruvchi asosiy kuch bo`lgan. Davlatni boshqarishda bevosita ishtirok etuvchi diniy arboblar, yirik-yirik yer egalari, mahalliy hokimlar, sarkardalar va boy-badavlat kishilar o`rtasida o`sha davrda tez-tez ro`y berib turadigan kelishmovchiliklar va nizolarni bartaraf etishib, sulolalar vakillarining o`zaro taxt talashishlarining oldini olishga harakat qildilar, ularni birlikka da’vat etdilar. XVI asrdan boshlab sufzm (naqshbandiya tariqati) ning yirik vakillari davlatni boshqarishda faol ishtirok eta boshladilar. Natijada hammad Shayboniy, Ubaydullaxon, Rustam Sulton, Abdulazizxon, Abdullaxon Soniy va boshqa hukmdorlarining o `zlari o`qimishli kishilar bo`lishib, hatto she’riyatda qalam tebratganlar. Tarixiy ma’lu-motlarga ko`ra, Ubaydullaxon musiqa asboblarida kuy chalishning ustasi, nozikhusnixat sohibi bo`lgan. Shu boisdan Abdulazizxon va Abdullaxonlar o`z davrining yetuk kutubxonalarini tashkil etganlar. Kutubxonalar qoshida qo`lyozma asarlardan nusxa ko`chiruvchi, es-kilarini ta’mirlovchi xattotlar va ustalar faoliyat ko`rsatganlar. Bu davr madaniyatining asosiy xususiyati – diniy mafkuraning davlat mafkurasiga aylanganligidir. Shu boisdan diniy mafkura-chilarni tayyorlovchi diniy madrasalar faoliyatiga alohida e’tibor bilan qaralgan. Movarounnahrning ko`pgina shaharlarida (masa lan, Buxoro, Samarqand, Toshkent va boshqa shaharlarida) yangi mad-rasalar bunyod etildi. Mazkur madrasalarda nafaqat sof teologik fanlar o`qitilgan, balki axloqshunoslik, tilshunoslik, adabiyotshunoslik, tarix, matematika, astronomiyaga oid fanlar ham o`qitilgan. Taxt tepasiga kelgan hukmdorlar izdan chiqib borayotgan ma ’na-viy hayotni qaytadan izga solish, ma’naviy tanazzulning oldini olish maqsadida o`sha davrda juda katta obro`ga ega bo`lgan shayxlarning yordamiga suyanishga majbur bo`ladilar. O`z navbatida, shayxlar mam lakatning siyosiy hayotiga bevosita o`z ta’sirini ko`rsata bosh-laydilar. Masalan, Juybor qishlog`ilik mashhur shayxlar shayboniylar davrida ham, ashtarxoniylar davrida ham jamiyatning ma’naviy hayotini o`z qo`llariga oldilar.

XVI asrdan boshlab madaniy taraqqiyot, ilm-fan, adabiyot va san ’atning rivoji nafaqat umumjahon, balki mintaqa darajasidan ham pastga tusha boshlaganligi ko`zga tashlanadi. Mutaassiblikka yuz tutgan dinning ma’naviy hayotga ko`rsatadigan ta’siri natijasida madaniyat milliy mahdudlik qobig`iga o`rala boshladi. Natijada Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatining ta’sir doirasi toraya bordi. Shuningdek, bu davr madaniy taraqqiyotining susayishiga, eng avvalo, Shayboniylarning qisqa muddatli bo`lsa-da, o`zaro taxt talashishlari ham ta’sir ko`rsatdi. Natijada XVI asrdan boshlab Movarounnahr va Xuroson hududlarida faoliyat ko`rsatayotgan ko`pgina olimlar, shoirlar, san’atkorlar tinch joylarni izlab Eron va mo`tadil siyosat yurgizayotgan Boburiylar huzuriga – Hindistonga yo`l oladilar.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo `q. – T.: «Sharq», 1998-y. 2. Karimov I.A. Yuksak ma ’naviyat – yengilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat”, 2008-y. 3. Mirziyoyev Sh. M. Ilm-fan yetuklari – taraqqiyotning bir omili // Xalq so`zi. 2016. 31 dekabr. 4. Mirziyoyev Sh. M. Erkin va farovon, demokratik O `zbekiston davlatini birga quramiz. – T.: O`zbekiston, 2017. – 59 b. 5. Abdullayev X.U. San ’at tarixi. – T.: San’at. 2001-yil. 6. Azizxo `jayev A. Davlatchilik va madaniyat. – T.: Sharq, 1997-y. 7. Azamat Ziyo O `zbek davlatchiligi tarixiy: (Eng qadimiy davrdan Rossiya bosqiniga qarshi). – T.: 2000-yil. 8. Zoxidov P. Memor olami. – T.: Qomus, 1996-y. 9. Sagdullayev va boshqalar. O `zbekiston tarixiy: davlat va jamiyat taraqqiyoti. – T.: 2000-yil. 10. Oydinov N. O `zbekiston tasviriy san’ati tarixidan lavhalar. – T.: O`qituvchi, 1997-yil.

O'xshashlar

Temur va Temuriylar davri madaniyati

Amir Тemur va temuriylar davri madaniyati (XIV asrning ikkinchi yarmi – XV asr)

Uyg`оnish davri madaniyati

Sharq Uyg’onish davri madaniyati

Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati. Sharq uyg‘onish davri madaniyati