Mahsuldor qatlamlarni ochish va sinash - Konchilik ishi - Referatlar

Mahsuldor qatlamlarni ochish va sinash

Yuklangan vaqt:

25.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1114 KB

Ko'chirib olish

Mahsuldor qatlamlarni ochish va sinash Reja: 1. Mahsuldor qatlamlarni ochish haqida umumiy ma’lumotlar 2. Mahsuldor qatlamlarni burg’ilab ochishda yuzaga keladigan muammolar 3. Mahsuldor qatlamlarni birlamchi ochish usullari 4. Mahsuldor qatlamlarni ochishni ta’minlaydigan texnologik omillar 5. Mahsuldor qatlamni ochish uchun burg’ilash eritmalari 6. Mahsuldor qatlamlarni depressiyada ochish 7. Mahsuldor qatlamlarni ochish uchun burg’ilash eritmasining turini tanlash 8. Quduqlarni sinash va tadqiqot qilish 9. Quduqlarni perforatsiya qilish 10. Qatlam flyuidlaridan namunalar olish 11. Quduqlarda tadqiqotlar o’tkazish 1

Mahsuldor qatlamlarni ochish haqida umumiy ma’lumotlar Neft yoki gaz qatlamini ochish (uni burg’ilab o’tish) quduqlarni o’zlashtirish va ishlatish uchun juda muhim ahamiyatga ega. Qatlamni ochish texnologiyasi uning geologik-fizik tavsifi va shu qatlam to’yingan flyuidlarning fizik-kimyoviy xossalariga qarab tanlanadi. Mahsuldor qatlamlar ikki marta ochiladi. Birinchi marta – quduqni burg’ilash jarayonida burg’i bilan, ikkinchi marta - quduq himoya tizmasi bilan mustahkamlagandan so’ng perforatsiyalab. Neft va gaz quduqlarini burg’ilash amaliyotida shu narsa aniqlanganki, qatlamni burg’ilab ochish texnologiyasiga quyidagilar ta’sir ko’rsatadi: qatlam bosimining kattaligi; mahsuldor qatlamning yotish chuqurligi; kollektorning xarakteri; qatlam to’yingan flyuidning tabiati; jinslarning harorati va boshqalar. Mahsuldor qatlamning ochish texnologiyasini tanlashda qatlam bosimi muhim rol o’ynaydi. Qatlam bosimining kattaligiga qarab kollektorlar uchta guruhga bo’linadi: 1. Anomal yuqori qatlam bosimiga (AYuQB) ega bo’lgan P q >> P gidr 2. Gidrostatik bosimga yaqin bosimli P q ‡ P gidr 3. Gidrostatik bosimdan past bosimli P q < P gidr Anomal yuqori qatlam bosimli qatlamlar yuqori zichlikka ega bo’lgan burg’ilash eritmasi bilan ochiladi. Bu shu bilan bog’liqki, quduqdagi eritma ustuni ochilayotgan qatlamga undagidan yuqoriroq bosim hosil qilishi lozim. Ikkinchi guruh kollektorlari gilli eritmalar, tarkibida qattiq fazalar kam bo’lgan eritmalar, neft asosidagi, texnik suv asosidagi, sirt faol moddalar bilan ishlangan eritmalardan foydalanib ochiladi. Uchinchi guruh kollektorlari neft asosidagi erimalar, aeratsiyalangan burg’ilash eritmalari, yuvib, havo yoki gaz bilan shamollatib (produvka) ochiladi. Birinchi va ikkinchi guruh mahsuldor qatlamlarini ochish qatlamga repressiya bilan amalga oshiriladi, ya’ni qatlam bosimidan burg’ilash eritmasining quduq tubidagi bosimi katta bo’ladi. Agar quduqdagi bosim qatlam bosimidan past bo’lsa, quduqqa neft va gazning oqimi yuzaga keladi. Bu boshqarib bo’lmaydigan 2

favvoralanishga olib kelishi mumkin. Repressiya mavjud bo’lganda qatlamga burg’ilash eritmasining filtratlari va qattiq fazaning mayda zarrachalari kiradi, yutilish bo’lganda burg’ilash eritmasi kiradi. Bularning hammasi quduq tubi atrofida qatlamning tabiiy o’tkazuvchanligini pasaytiradi. Shuning uchun mahsuldor qatlamni ochishning har qanday usulini asosiy vazifasi qatlamning tabiiy ko’rsatkichlarini saqlab qolish hisoblanadi. Buning uchun burg’ilash eritmasining parametrlarini shunday tanlash kerakki, yutilish va neft va gaz oqimining yuzaga kelish ehtimoli minimal bo’lsin. Mahsuldor qatlamlarni burg’ilab ochishda yuzaga keladigan muammolar Quduqlardan neft va gaz qazib chiqarish va neft va gaz konlarini ishlatish samaradorligi ahamiyatli darajada quduqlarni tugallash davrida qatlamning quduq tubi zonasini holati bilan belgilanadi. Mahsuldor qatlamni ochish va burg’ilash jarayonida salbiy ta’sirlarni minimumgacha pasaytiradigan texnologik omillarga yetarli e’tibor qaratilmaydi. Chunki, aylanma burg’ilashning zamonaviy texnologiyasi quduq tubi zonasidagi jarayonlarni boshqarish uchun yetarli vositalarga hozircha ega emas, shuning uchun aksariyat hollarda bu jarayonning mahsuldor qatlamni kelajakda ishlatish uchun katta ahamiyati inobatga olinmaydi. Burg’ilash ishlarining yagona qoidalariga muvofiq quduqdagi burg’ilash eritmasining ustuni qatlam bosimidan 1,5-3,5 MPa (chuqurlikka bog’liq holda) katta bosim hosil qilishi lozim. Real sharoitlarda mahsuldor qatlamlarga bosim burg’ilash eritmasining og’irlashib ketishi, u harakatlangandagi gidravlik qarshiliklar hamda burg’ilash uskunasining harakatlanishi hisobiga amaldagidan katta bo’ladi. Quduqlarni burg’ilash va tugallash ishlarining sifati tushunchasi aniq belgalab qo’yilmagan. Quduqlarni qurish sifati muammosi to’lig’icha yechilmagan. Tahlil natijalari shuni ko’rsatadiki, mahsuldor qatlamlarning imkoniyatidan to’liq foydalanilganda (agar quduqlarni qazib chiqarish imkoniyatlari ularni qurishda qo’llaniladigan texnologiyalarning imkoniyatlari bilan chegaralangan bo’lmasa) neft 3

va gaz qazib chiqarish bitta quduqda sharoitlarga bog’liq holda 2-4 marta yuqori bo’ladi – bu neftgaz qazib chiqarish sanoatining samaradorligini oshirishning asosiy yo’llaridan biridir. Quduqlarni sifatli qurish muammolarini yechish birinchi navbatda quyidagi omillar bilan chegaralanib qolmoqda. Sifatni baholash va boshqarishning asoslangan usullari mavjud emas. Haqiqatdan, asoslanganlik mezonini – sifatni baholash natijalari va olinadigan foydali samara orasida bir muvofiqlikning mavjudligini ma’lum usullardan birortasi qoniqtirmaydi. Agar sifatni baholashning asoslangan usullari bo’lmasa, unda sifatni asoslangan holda boshqarish ham bo’lmaydi. Quduqlarni qurish reglamentlari va loyihalari quduqlarning sifatiga qo’yilgan talablarni hisobga olmasdan, ular vazifasini bajaradigan sharoitlar asoslanmasdan tuziladi. Masalan, loyihalarda qatlamni ochish va quduqlarni o’zlashtirish texnologiyasining sifatini baholash, mustahkamligiga yo’l qo’yiladigan yuklamalarni asoslash mavjud emas. Burg’ilash korxonalari zarur bo’lgan texnik vositalar, materiallar, jihozlar, nazorat qurilmalari, dasturlar va boshqalar bilan yetarli darajada ta’minlanmagan. Sifat muammolarini muvaffaqiyatli yechimi kompleks yondoshuvni, ya’ni o’zaro bog’langan, yagona metodik asosda ishlab chiqilgan tashkiliy, iqtisodiy va texnik tadbirlarning keng kompleksini amalga oshirishni talab qiladi. Mahsuldor qatlamlarni birlamchi ochish usullari Quduqlarning texnik holati ular tubining konstruksiyasi, mustahkamlov tizmasining sementlash mustahkamligi va sifati, quduq og’zi jihozlarining ishonchliligi va germetikligi - quduqlarni samarali o’zlashtirish ularni uzoq muddat ishlatishning asosi hisoblanadi. Mahsuldor qatlamni mustahkamlash usullari o’zlashtirish samaradorligiga, qatlamni boshlang’ich debiti ko’rsatkichi hamda uning neft beruvchanligiga katta 4

ta’sir ko’rsatadi. Ular qatlamni holati, xususiyatlari va quduq konstruksiyasi bilan aniqlanadi. Agar mahsuldor qatlam qattiq jinslardan iborat bo’lsa, masalan ohaktoshlardan va qatlam kesimida suvli qatlamchalar mavjud bo’lmasa, u holda uni mustahkamlovchi tizma bilan berkitmasdan ochiq qoldirish mumkin. Bu holda ishlatish tizmasi mahsuldor qatlamni ustki yuzasigacha tushiriladi va sementlanadi, so’ngra mahsuldor gorizont burg’ilanadi (a-rasm). Boshqa variantni ham qo’llash mumkin: mahsuldor qatlam yuqoridagi qatlamlar bilan birga burg’ilab ochiladi, so’ngra quduq qatlamni ustki yuzasigacha tushirilgan ishlatish tizmasi bilan mustahkamlanadi (9.1b-rasm). Birinchi holat nisbatan qulay, chunki uni bajarishda qatlamni sifatli ochish uchun zarur sharoitlarni ta’minlash mumkin, ikkinchisida buni har doim amalga oshirib bo’lmaydi. Agar qatlam yetarli darajada qattiq bo’lmagan jinslardan iborat bo’lsa, unda uni mustahkamlov tizmasi bilan berkitish lozim. Lekin suvli qatlamchalar mavjud bo’lmasa qatlam oralig’ida mustahkamlov tizmasini sementlamaslik mumkin. Bu holda ham quduq tubi konstruksiyasi ikkita variantga ega bo’ladi: 1-variant: Quduq tanasi mustahkamlov tizmasi bilan qatlamning ustki yuzasigacha mustahkamlanadi, so’ngra mahsuldor qatlam burg’ilab ochilib filtr bilan berkitiladi. Filtrning quvurlari teshilgan yoki teshilmagan bo’lishi mumkin. Filtr burg’ilash quvirlari tizmasida tushiriladi (v-rasm). 2-variant: Mahsuldor qatlam yuqorida yotgan qatlamlar bilan birgalikda ochiladi, so’ngra quduqqa ishlatish tizmasi tushiriladi va manjet usuli bilan sementlanadi. Bunda sement eritmasi tizmadagi qatlamning ustida joylashgan maxsus teshiklar orqali chiqadi. Tizmaning pastki qismi teshilgan yoki teshilmagan bo’lishi mumkin (g-rasm). Biroq quduq tubining ushbu konstruksiyasi keng tarqalgan hisoblandi. Bunda quduqning butun kesimi ishlatish tizmasi bilan mustahkamlanadi va boshmoq orqali sementlanadi (d-rasm). Bu konstruksiyaning ikkinchi modifikatsiyasida quduqqa xvostovik tushirilib sementlanadi (e-rasm). Bu variant xorijda keng qo’llaniladi. 5

rasm. Quduq tubi konstruksiyasi sxemalari 1- himoya tizmasi; 2- filtr; 3- sement toshi; 4- paker; 5- perforatsiya teshiklari; 6- mahsuldor qatlam; 7- xvostovik. Mahsuldor qatlamlarni ochishning keltirilgan usullarining har biri ma’lum yutuqlar va kamchiliklarga ega va quduqlarni qurishning aniq geologik-texnik sharoitlaridan kelib chiqib tanlanadi. Mahsuldor qatlamlarni ochishda eng istiqbolli va ahamiyatli yo’nalishlardan biri gorizontal va tarmoqlangan-gorizontal quduqlarni burg’ilash texnologiyasini tadbiq qilish hisoblanadi. Mahsuldor qatlamga kirish usulini tanlashda quyidagilarni inobatga olish lozim: • mahsuldor qatlamning qalinligini baholash, qatlamning ustki yuzasidan quduqning loyihaviy chuqurligigacha bo’lgan barcha oraliqlarda o’tkazuvchan gorizontlarni aniqlash; • barcha o’tkazuvchan qatlamlarning to’yinganlik xarakterini aniqlash, ya’ni ular bir xil suyuqlik bilan yoki har xil suyuqliklar (biri – suv, ikkinchisi – neft, uchinchisi – gaz va shu kabilar) bilan to’yinganligini aniqlash; • mahsuldor zonadagi jinslarning mustahkamligini aniqlash; • mahsuldor qatlamda qatlam va undan yuqorida joylashgan o’tkazuvchan gorizontlardagi bosimining anomallik koeffitsiyentlari nisbatini hisobga olish va burg’ilash jarayonida mahsuldor qatlamni burg’ilash eritmasi bilan ifloslanish mumkinligi darajasini aniqlash. 6

Mahsuldor qatlamlarni ochishni ta’minlaydigan texnologik omillar Burg’ilash jarayonida mahsuldor qatlamni ochish texnologiyasi quduqning butun stvolini burg’ilash texnologiyasidan farq qilmaydi. Shuning uchun qoidaga muvofiq, mahsuldor qatlamning fizik-mexanik xossalari hisobga olinmaydi. Lekin burg’ilash eritmasining turi albatta tanlanadi. Barcha gidrodinamik o’zgarishlar (ko’tarish-tushirish operatsiyalari, quduq stvolini yuvish, unga ishlov berish, himoya quvirlarini tushirish, sementlash va boshqalar) quduqlarni burg’ilash va mahsuldor qatlamlarni ochishda kuzatiladi. Birinchi holatda vaqt va vositalarning minimum sarfi bilan quduqni halokatsiz o’tish qiziqtirsa, ikkinchi holda, ya’ni qatlamlarni ochishda asosiy omil mahsuldor qatlamni tabiiy ko’rsatkichlariga maksimal yaqinlashgan holatini saqlab qolish lozim. Quduqlarni burg’ilash va tugallashda murakkabliklarni yuzaga kelishi ahamiyatli darajada gidrodinamik bosimlarning o’zgarishiga bog’liq. O’tishning mexanik tezligi, quduq tubi zonasining holati, mahsuldor qatlamning o’tkazuvchanligini o’zgarishi (pasayishi) va nihoyat unga burg’ilash eritmasi kirganda gidravlik yorilishi mumkinligi gidrostatik bosimdan katta farq qilishi mumkin bo’lgan gidrodinamik bosim o’zgarishlariga bog’liq. Quduq devori va tubiga gidrodinamik bosimning ortishi nasoslar ishga tushirilgandan darhol kuzatiladi, ammo burg’ilash eritmasining sirkulyatsiyasi tiklangunga qadar uning kattaligi burg’ilash nasosini ravon ishga tushirish, eritmaning siljish kuchlanishi chegarasi, quduq devori va burg’ilash quvirlari orasidagi bo’shliq hamda quduqning chuqurligiga bog’liq. Burg’ilash eritmasining siljish kuchlanishi chegarasi bilan aniqlanadigan qo’shimcha bosim Δ p sirkulyatsiya tiklangunga qadar quyidagi formula bilan aniqlanadi: D p = 4 l t o ( D - d ) (1) bu yerda: l – quduqda burg’ilash instrumentining burg’ilash eritmasi bilan tegish chuqurligi; 7

τ о - burg’ilash eritmasining siljish kuchlanishi chegarasi; D – quduqning diametri; d – burg’ilash quvirlarining tashqi diametri. Chuqur quduqlarda Δ p katta ko’rsatkichlarga yetishi mumkin. Hisoblashlarga muvofiq burg’ilash nasoslarini ishga tushirishdagi umumiy bosim haqiqiy bo’lishi mumkin, shuning uchun mustahkam bo’lmagan jinslardan tashkil topgan mahsuldor qatlamlarni burg’ilashda nasoslarni ravon ishga tushirish lozim. Ko’tarib-tushirish operatsiyalarida quduq devori va tubiga gidrodinamik bosimning o’zgarishi yetarli darajada o’rganilgan (A.M.Pirveryan, N.A.Gukasov, M.K.Seid-Rza va boshqalar). U burg’ilash eritmasining fizik-mexanik xossalari, burg’ilash va himoya quvirlarining tushirish va ko’tarish tezligi, quvirlararo sohaning kattaligi, quvirlar va quduqning diametri va boshqalar bilan aniqlanadi. Burg’ilash instrumentini tushirish tezligini oshishi va burg’ilash eritmasining fizikmexanik xarakteristikasining ko’tarilishi bilan gidrodinamik bosim ortadi. Burg’ilash instrumentining harakat tezligiga bog’liq holda eritmaning harakatlanish tezligi ham o’zgaradi. Svechalarni tushirish davrida qo’shimcha gidrodinamik bosim yuzaga keladi. Nasoslarni ishga tushirish yoki ko’tarib-tushirish operatsiyalarida gidrodinamik bosimning ahamiyatli ortishi burg’ida tiqin hosil bo’lgan hollarda kuzatiladi. Mahsuldor qatlamni gidravlik yorish uchun yetarli bosim yuzaga keladi. Mahsuldor qatlamni ochish uchun burg’ilash eritmalari Mahsuldor qatlamni sifatli ochish muammosi, garchi hozirgi vaqtgacha yetarli darajada kam e’tibor qaratilsada, juda muhim – asosan quduq tubi zonasining o’tkazuvchanligini minimal pasaytiradigan burg’ilash eritmalariga e’tibor beriladi. O’zgartirish uchun nisbatan qulay omil – suv beruvchanlikni pasaytirish yoki hatto uni nol ko’rsatkichgacha keltirish maqsadida burg’ilash (keyinroq tamponaj) eritmalariga ishlov berish hisoblanadi. Tabiiy sharoitlarda quduq tubi atrofi zonasining o’tkazuvchanligini pasaytiradigan asosiy omillarni bilgan holda, agar ularning ta’sirini bartaraf qilib 8

bo’lmasa ham, hech bo’lmaganda ularning negativ ta’sirini maksimal pasaytirish mumkin. Quduqlarning mahsuldorligiga bevosita quduq devori oldida qatlamning quduq tubi atrofining o’tkazuvchanlik holati nisbatan katta ta’sir ko’rsatadi. Bu zonaning o’tkazuvchanligini yomonlashishi amalda quduqlarni qurilishini tugallashning istalgan sharoitlarida yuzaga keladi va bir qator omillarga bog’liq: - burg’ilash jarayonida burg’ilash eritmasining tarkibi (gillar, suv, eritmaning aralashmalari va reagentlari); - burg’ilash eritmasining ustunidan qatlamga teskari bosim; - burg’ilash eritmasining ustuni bosimi ostida mahsuldor qatlamni turish muddati; - sement eritmasi va himoya tizmasining tarkibi; - himoya tizmasini perforatsiyalash chuqurligi va zichligi; - perforatsiyadan keyin qatlamni eritma ostida turish muddati; - qatlamdan flyuidlar oqimini yuzaga keltirish usuli va quduqni o’zlashtirish. Mahsuldor qatlamlarni ochish uchun qo’llaniladigan burg’ilash eritmalarining tarkibi va xossalari quyidagi talablarga javob berishi lozim: - burg’ilash va sement eritmasining tarkibi shunday bo’lishi kerakki, uning qatlamni quduq tubi zonasiga kirishi gilli materialni bo’kishi, tog’ jinslarining g’ovak muhitida tuz va ko’pik hosil bo’lishiga imkon yaratmasin; - burg’ilash va sement eritmasining qattiq fazasini donador tarkibi g’ovak muhitning strukturasiga mos kelishi lozim, ya’ni chuqur kolmatatsiyalanishni oldini olish uchun g’ovak kanallar va darzliklarning o’lchamidan 30% katta bo’lgan zarrachalarning miqdori yuvush eritmasining qattiq fazalarini umumiy hajmini 5% dan kam bo’lmasligi kerak; - filtrat-qatlam flyuidi chegarasida sirt tarangligi minimal bo’lishi kerak; - quduq tubi sharoitlarida suv beruvchanlik minimal bo’lishi lozim, zichlik va reologik parametrlari shunday bo’lishi lozimki, mahsuldor qatlamni burg’ilashda differensial bosim nolga yaqin bo’lsin. Agar kollektorning tabiiy holatini maksimal saqlash holatidan kelib chiqilsa, unda mahsuldor qatlamni depressiya sharoitida yoki qatlam va quduq tubi bosimi 9

orasidagi muvozanitda ochish lozim. Lekin hozirgi vaqtda quduqlarni o’tishning bunday sharoitlarini ishonchli ta’minlaydigan texnik vositalar (aylanadigan preventorlar, masofaviy boshqariladigan drossellar, burg’ilash eritmasi separatorlari) mavjud emas. Shuning uchun amaliyotda qatlamlarni repressiya sharoitlarida ochishga majbur. Repressiya afzal (ustun) ahamiyatga ega omil: qatlamning burg’ilash eritmasi bilan qolgan barcha o’zaro ta’sirlari unga bog’liq. Repressiya darzliklarning tabiiy ochiqligini o’zgarishiga ham sabab bo’ladi va quduq tubi zonasida jinslarning deformatsiyalanish darajasiga ta’sir ko’rsatadi. Burg’ilash eritmasining kimyoviy tarkibi asosan filtrat bilan neft, gaz, qoldiq suv va kollektor jinslarni kontaktida yuzaga keladigan ikkilamchi jarayonlarning rivojlanish jadalligini belgilaydi. Bu jarayonlar majmuasi quduqlarni turli o’zlashtirish va ishlatish bosqichlarida filtrat kirib borgan zonada gazogidrodinamik qarshiliklarni ortishiga olib keladi. Gidravlik qarshiliklarning ortishi neft – gaz-tog’ jinsi – qoldiq suv – filtrat sistemasida molekulyar-sirt xossalarining yuzaga kelishi va jinsning g’ovak muhitini o’zgarishi natijasida bo’ladi. Mahsuldor qatlamlarni ochish sifatini ikkita yo’l bilan oshirish mumkin: - kollektor jinslarining ma’lum geologik-fizik xossalariga va qatlam flyuidlarining fizik-kimyoviy xususiyatlariga ega bo’lgan aniq kon (qatlam) uchun ochgandan keyin jinslarning petrografik xossalarini o’zgarish darajasi va kirib borish zonasi orqali neft yoki (va) gazning sizilish sharoitlarini hisobga olgan holda burg’ilash eritmasining muvofiq turini tanlash bilan; - qatlamga burg’ilash eritmasi komponentlarining kirib borish zonasi minimal o’lchamlarini ta’minlaydigan quduqni ochish, yuvish va ko’tarishtushirish operatsiyalarining texnologik rejimini tanlash bilan. Mahsuldor qatlamlarni ochish, perforatsiya va quduqda boshqa operatsiyalarni bajarishga mo’ljallangan burg’ilash eritmasi quyidagi asosiy talablarga javob berishi lozim: - quduq devorida qatlamga filtrani kirishini bartaraf qiladigan o’tkazmas filtratsion qobiqni tez hosil qilish qobiliyatiga ega bo’lishi; 10

- suyuq fazaning shunday tarkibiga ega bo’lish kerakki, quduqlarni o’zlashtirishda hozirgi kun amaliyotida hosil qilinadigan depressiya ko’rsatkichlarida quduqni ishlatishning birinchi soatlaridayoq quduq tubi zonasiga filtratni kirishi tufayli yuzaga kelgan holatlarni bartaraf qilish imkonini bersin; - burg’ilash eritmasining qattiq fazasi yoki uning katta qismi kislotalarda erishi kerak, bu uni quduqni o’zlashtirishda quduq devoridan va qatlamning kolmatatsiyalangan zonasidan ketkazish imkonini beradi. Qattiq fazaning donador tarkibi darzliklarga kirishda berkituvchi tiqinlar (tamponlar) hisobiga darzliklarga eritmaning kirishini minimal miqdorini ta’minlashi lozim. Mahsuldor qalamlarni ochishga qo’yiladigan talablar ochish, quduqni yuvish va tushirib-ko’tarish operatsiyalari rejimi burg’ilash eritmasi filtratining minimal kirib borish zonasini ta’minlanishini hisobga olgan holda tanlanishiga olib keladi. Ochish uchun burg’ilash eritmasi bir-biridan asosiy belgilari va yotish sharoitlari bilan farq qiladigan kollektor jinslarning har bir turi uchun tanlanadi. Bu maqsadlar uchun hozirgi vaqtda aniq bo’lgan kollektor jinslarning barcha turlari to’rtta tasniflangan toifaga ajratilgan, ulardan har birida texnologik ta’sirlarga taxminan bir xil reaksiyaga ega bo’lgan kollektor jinslar guruhlangan. Rossiyada va xorijda tabiiy va sun’iy kernlarda o’tkazilgan laboratoriya tadqiqotlari bilan aniqlanganki, qatlamning quduq tubi zonasiga kirgan suv ma’lum sharoitlarda kollektorning neft uchun tabiiy fazaviy o’tkazuvchanligini 50% dan ortiq pasaytiradi va juda sekin tiklanadi yoki umuman tiklanmaydi. O’tkazuvchanlikni tiklanish koeffitsiyentiga faqatgina qalamni ochishda qo’llanilgan suvning tarkibi emas, balki sizilish tezligi ham ahamiyatli ta’sir ko’rsatadi. Kernning o’tkazuvchanligini tiklanishi har xil sharoitlarda 45 dan 85% gacha oraliqda bo’ladi. Burg’ilash eritmasiga uning mexanik xossalarini yaxshilaydigan turli reagentlarni qo’shish kollektorning tabiiy o’tkazuvchanligini ko’proq pasaytirishi mumkin. Rossiyada va xorijda o’tkazilgan laboratoriya tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, suv asosidagi burg’ilash eritmalarini qo’llash kollektorlarning o’tkazuvchanligini ahamiyatli pasayishiga olib keladi. 11

Keltirilgan misollar shuni ko’rsatadiki, qatlamga filtrat va burg’ilash eritmasining kirishi kollektorlik xossalariga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Natijada quduqni o’zlashtirish muddati uzayadi, ularning mahsuldorligi pasayadi, uyum to’xtovsiz ishlatiladi, neft beruvchanlik koeffitsiyenti kamayadi, turli maydonlarda esa bu sababga ko’ra alohida mahsudor qatlamlar va qatlamchalar o’zlashtirmasdan qolib ketishi mumkin. 400-500 m chuqurlikdagi quduqlarda mahsuldor qatlamlarni ochishda katta murakkabliklar yuzaga keladi. Katta chuqurlikda yuqori qatlam bosimi va haroratida hamda burg’ilash eritmasiga davriy ravishda gaz kirishi tufayli quduq tubida bosimni boshqarish qiyin. Burg’ilash eritmasining zichligini 1,8-2,2 g/sm 3 gacha og’irlashtirish holatni yanada murakkablashtiradi. Bunday sharoitlarda neftgaz oqimi yuzaga kelishidan qochish uchun quduq tubidagi bosimni qatlam bosimidan ancha katta bo’lgan holda amalga oshiriladi. Bu qatlamni yorilishiga va unga katta miqdordagi eritma ketishiga olib keladi. Buning natijasida filtratning mahsuldor qatlamga kirish chuqurligi juda katta bo’lishi mumkin. Maxsus tadqiqotlar ma’lumotlariga ko’ra, u Ozarbayjonning neftgaz konlarida 1,4-2,5 m, Maykopskiy gazkondensat konida 0,5-3,0 m, Samotlor konida 6- 37 metrni tashkil etadi. Qidiruv va ishlatish quduqlarini burg’ilashda neft va gaz qatlamlarini ochish holatini tahlili, burg’ilash eritmalarini g’ovak muhitning o’tkazuvchanligiga ta’sirini tizimli tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, mahsuldor qatlamlarni kollektorning geologik- fizik xususiyatlari va uni to’yintirgan suyuqliklarning fizik-kimyoviy xarakteristikalarini qat’iy hosobga olgan holda ochish zarur. Mahsuldor qatlamlarni depressiyada ochish Mahsuldor qatlamlarni ochish jarayonini takomillashtirish muammolarida qalamlarni ochish sifatini gidrostatik bosimdan past bosim bilan oshirish masalasi alohida o’rin tutadi. Yuqori qatlam bosimli mahsuldor gorizontlarni ochishda burg’ilash eritmasining salbiy ta’siri qatlamlarni sinashda qatlamga katta depressiyani hosil qilish yo’li bilan kamaytirilishi mumkin. Past bosimli qatlamlarda esa quduq tubi 12

zonasiga keltirilgan zarar katta qiyinchilik bilan tiklanadi. Past o’tkazuvchan qatlamlarni sinashda ham qiyinchiliklar yuzaga keladi, hattoki qatlam va quduqdagi bosimlar farqi ahamiyatli bo’lgada ham quduq tubi zonasida suyuqlik (gaz) oqimini olib bo’lmaydi. Shuning uchun past bosimli va kam o’tkazuvchan mahsuldor gorizontlarni sifatli ochish masalasi muhim ahamiyatga ega. Bu masalalarni yechish maxsus suyuqliklar va yuvish agentlarini hamda quduq tubi zonasiga ortiqcha bosimsiz qalamlarni ochish usullarini ishlab chiqishni talab qiladi. Buning asosiy belgisi quduq tubidagi bosimni qatlam bosimidan oshmaydigan ma’lum bir chegaralarda boshqarish mumkinligi hisoblanadi. Quduq tubida gidrostatik bosimni boshqarishga burg’ilash eritmasining zichligini o’zgartirish bilan erishish mumkin. Ammo burg’ilash eritmalarining zichligi faqatgina ma’lum bir oraliqlarda o’zgarishi mumkin. Shuning uchun bir qator hollarda qatlamlarni ochish uchun quduq tubidagi bosimni yoki qatlamdagiga teng, yoki undan past bosimda saqlashni ta’minlaydigan burg’ilash usullari qo’llaniladi. Keyingi vaqtlarda xorijda kam o’tkazuvchan yuqori bosimli qatlamlarni ochishda past bosimda burg’ilash usuli qo’llanilmoqda. Bu usulning mazmuni shundan iborat, quduq tubini yuvish uchun burg’ilash eritmasining zichligi shunday tanlanadiki, uning quduq tubidagi bosimi qatlamdagidan past bo’ladi. Bu holatda qalamni ochish qatlam suyuqligining quduqqa oqimini yuzaga kelishi bilan birga boradi. Lekin qatlamlarni ochishni bunday usullarini faqat mahsuldor qatlamni burg’ilashda quduq usti germetikligini ta’minlaydigan va quduq stvoli va yer yuzasi orasida yuzaga keladigan bosimlar farqiga bardosh beradigan ishonchli uskunalar mavjud bo’lgandagina amalga oshirish mumkin. Xorij tajribasi shuni ko’rsatadiki, bu usulni qo’llash ijobiy natijalar olish imkonini beradi. Quduqlarni qurishning jahon tajribasi maksimal yutuqqa erishish mumkin bo’lgan xuddi shu yo’nalishni ko’rsatadi – bu mahsuldor qatlamlarni depressiyada, ya’ni qatlamdagidan past bosimda ochish. Neftgaz sanoati rivojlangan xorij davlatlarida bu texnologiyani keng qo’llanilishi uning istiqbollarini ko’rsatadi va avvalgi texnologiyadan bir qator qulayliklarni qayd etadi: - neft qatlamlarining mahsuldorligini ahamiyatli ko’tarilganligi; 13

- quduqlarni o’zlashtirishda xarajat va vaqtni qisqarishi; - o’tish tezligi va jins yemiruvchi asbobning resursini ko’tarilishi; - burg’ilash eritmasining yutilishini bartaraf etilishi; - burg’ilan instrumentining qisilib qolish mumkinligini pasayishi. Depressiyada quduqlarni burg’ilash texnolgiyasi Rossiyada tadbiq qilish hajmi (70 dan ortiq quduq) bo’yicha lider hisoblangan LUKOYL-BureniyePermda keng rivojlangan. Mag’suldor qatlamga depressiyani yuzaga keltirish burg’ilash jarayonida quduqni gazlangan neft, ya’ni eng yengil qatlam suyuqligi bilan yuvish hisobiga amalga oshiriladi. Bu texnologiyaning mohiyati shundan iboratki, depressiyada burg’ilashda mahsuldor gorizontda quduq stvoli qismini burg’ilashning butun davri jarayonida quduqdagi bosim har doim qatlamdagidan past holatda ushlanadi. Shunday yo’l bilan burg’ilangan jins zarrachalari bilan qatlamni ifloslanishiga imkon berilmaydi. Qatlamga yuvish eritmasining hech qanday suyuq fazasi kirmaydi, aksincha quduqqa qatlam flyuidlarining boshqariladigan oqimi keladi. Buning hisobiga texnologiya mahsuldor gorizontning kollektorlik xossalarini maksimal darajada saqlash imkonini beradi. Eng oddiy usul odatdagi zarbli burg’ilash hisoblanadi. Zarbli burg’ilashda burg’ilash eritmasining bosimlar farqini yo’qligi uning qatlamni quduq tubi zonasida jinslarga zararli ta’siridan asraydi. Qulayligi hamda ushbu usulni aylanma burg’ilash usuliga nisbatan ustunligi tufayli bu usul AQShning bir qator neft konlarining chuqur bo’lmagan qatlamlarini ochishda qo’llanilgan. Uzoq vaqt mobaynida AQShda past bosimli qatlamlarda quduqlarni o’tishda kombinatsiyalangan usul qo’llanildi. Bunda quduqning butun stvoli mahsuldor qatlamgacha rotorli usulda o’tildi, mahsuldor qatlam esa zarbli burg’ilash usulida ochildi. Ularda past bosimli mahsuldor qatlamlarning ochish sifatini yuqoriligiga quduq tubini havo yoki gaz bilan tozalab burg’ilash usulidan foydalanib erishildi. Quduq tubini tozalash uchun yuvish eritmasi o’rnida mahsuldor qatlamga teskari bosim hosil qilmaydigan gazsimon agentlardan foydalanilganda qatlamni ochish quduqqa qatlam suyuqligi yoki gazning oqimi bilan birgalikda boradi. Bundan tashqari, bu usul burg’ilash tezligini ahamiyatli ortishini 14

ta’minlaydi va qatlamni ochish jarayoni davomiyligini qisqartiradi. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, gaz konlarida qatlamlarni ochishda quduq tubini tozalash uchun qo’shni quduqlardan olingan gazdan faydalanilsa gazsimon agentlarni qo’llash yanada kam xarajat bo’ladi. Mahsuldor qatlamlarni ochish uchun burg’ilash eritmasining turini tanlash Quduqlarni burg’ilash amaliyotida quyidagi holatlar qabul qilingan. 1. Mahsuldor gorizontlarni ochish uchun burg’ilash eritmasi konni ishlatishning rejalashtirilgan texnologik sxemasida o’zidagi neftni berish qobiliyatiga ega bo’lgan eng past o’tkazuvchan jinslarning (bazis) sizdirish xossalariga uning ta’siridan salbiy oqibatlarning minimumiga olib keladigan zaruriyatdan kelib chiqib tanlanadi. 2. Kollektor qatlamni bazis jinslarining o’tkazuvchanlik ko’rsatkichi ishlatish quduqlarida neft zaxiralarini hisoblashda kon bo’yicha o’tkazuvchanlikni quyi chegarasi sifatida qabul qilingan parametrga teng qabul qilish lozim. Qidiruv burg’ilashda mahsuldor (istiqbolli) obyektlarning bazis jinslarini o’tkazuvchanligini chegaraviy ko’rsatkichi buyurtmachi korxona tomonidan belgilanadi. 3. Kesimda yotqiziqlarning xarakteri bo’yicha har xil bo’lgan bir nechta mahsuldor qatlamlar ochilgan holatda qatlamdan eng kichik epigenetik zichlikka ega bazis jins tanlanadi. 4. Agar bazis jins o’zining xossalariga ko’ra bir tomonlama ikkita yondosh toifa kollektorlarga yaqin bo’lsa, uni kichik zichlashish darajasidagi jinslar toifasiga kiritish lozim. 5. Burg’ilash eritmasining suyuq fazasining turi, ingibitor va qatlamni ochishda SFM – neft-filtrat kontaktida sirt tarangligini pasaytiruvchilarni qo’llash zaruriyati jinslarning toifalari va guruhlari hamda qatlam suyuqliklarining faolligi bilan belgalanadi. Neft unda naften kislotalari 0,3% dan yuqori bo’lganda faol hisoblanadi. Qoldiq suv agar unda ustun kation natriy bo’lca, pH>7 (V. A. Sulin bo’yicha A sinf) bo’lsa faol hisoblanadi. 15

6. Ochiladigan qatlamning darzliklariga burg’ilash eritmasini kirishini bartaraf qilish uchun unga eritmadagi qattiq fazaning umumiy miqdoridan 5% dan kam bo’lmagan miqdorda yirik dispersli qo’shimcha qo’shish zarur. Nisbatan mustahkam jinslardan (ohaktoshlar, dolomitlar, zichlashgan qumtoshlar va alevrolitlar) tashkil topgan qatlamni ochishda qo’shimchaning zarrachalarini diametri darzliklarni ochiqligidan 1/3 dan katta bo’lishi lozim. Yumshoq jinslardan (gil, mergel) toshkil topgan qatlamni ochishdan avval burg’ilash eritmasiga zarralarining diametri 400 mkm dan kichik bo’lmagan qo’shimcha qo’shilishi lozim. 7. Darzliklarning ochiqligi haqidagi ma’lumotlar bo’lmaganda qo’shimchaning dispersligi (zarrachalarning maksimal diametri) strukturaviymexanik xossalari bilan quduqlarni burg’ilash uchun uni burg’ilash eritmasida muallaq holda ushlab turish imkoni bilan aniqlanadi. 8. Alohida darzliklarni berkitishga imkon yaratadigan sharoitlar hosil qilish uchun darzli turdagi qatlamlarni ochishdan avval burg’ilash eritmasiga yirik dispersli qo’shimchalarning umumiy hajmidan 30% dan kam bo’lmagan miqdorda kislotada eriydigan komponentlar qo’shish lozim. Quduqlarni sinash va tadqiqot qilish Quduqlarni sinash va tadqiqot qilish qatlamning to’yinganlik xarakteri va mahsuldorlik xossalarini aniqlash uchun potensial mahsuldor qatlamlardan qatlam suyuqliklari va gazlarini olish maqsadida amalga oshiriladi. Geologik-qidiruv ishlarining quyidagi turlari ajratiladi: 1. Mahsuldor bo’lishi mumkin bo’lgan (QGT ma’lumotlari bo’yicha) qatlamni (obyektni) sinash – burg’ilash jarayonida quduq bilan ochilgan kesimning to’yinganligini sifatli xarakteristikalarini olish bo’yicha amalga oshiriladigan kompleks ishlar. Bu vazifani bajarish uchun quvirlarda va kabelda qatlam sinagichlaridan foydalaniladi. 16

2. Mahsuldor bo’lishi mumkin bo’lgan (QGT ma’lumotlari bo’yicha) qatlamni (obyektni) sinab (ishlatib) ko’rish – qatlam flyuidlarining quduqqa oqimini miqdoriy xarakteristikalarini olish maqsadida quduqda bajariladigan kompleks ishlar. 3. Quduqqa uglevodorodlar oqimlarini jadallashtirish – sanoat ahamiyatidagi oqim olish yoki neft va gaz oqimlarini oshirishga yo’naltirilgan kompleks ishlar. Sinash va sinab ko’rishning ishonchli natijalarini olishning muhim sharoiti – burg’ilash jarayonida mahsuldor qatlamlarni sifatli ochish hisoblanadi. Izlov ishlari davrida geologik kesimning istiqbolli oraliqlarini burg’ilab ochish texnologiyasi geologik-texnik naryadda ko’zda tutilgan quduq geofizik tadqiqotlarini o’tkazishni optimal sharoitlarini ta’minlashga va dastlabki materiallarni olishga yo’naltirilgan bo’lishi lozim. Bu burg’ilash jarayonida kabelkanatda qatlam sinagichlari ( ИП , ОПК ) yordamida gidrodinamik tadqiqotlar o’tkazish uchun belgilangan potensial mahsuldor obyektlarni asosli ajratishning zaruriy sharoiti hisoblanadi. Qidiruv ishlari davrida geologik kesimning istiqbolli oraliqlarini burg’ilab ochish texnologiyasi nisbatan to’liq va ishonchli geofizik axborotlarni olish uchun zaruriy sharoitlarni yaratish imkonini berishi va shu bilan bir vaqtda quduq atrofi zonasida qatlamlarning sizdirish xarakteristikalarini maksimal saqlanishini ta’minlashi lozim. Bu ajratilgan obyektlarni gidrodinamik tadqiqot qilishning to’liq kompleksini bajargan holda quduqlarni ochiq stvolda sinash bo’yicha ishlarlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun zarur. Tanlangan ochish texnologiyasining kollektor jinslarning geologik-fizik xossalari va ularni to’yintirgan flyuidlarning fizik-kimyoviy xususiyatlari bilan muvofiq kelishining asosiy ko’rsatkichlari kesimning muvofiq oraliqlarini burg’ilashda quduq stvolida murakkabliklarning bo’lmasligi va burg’ilash jarayonlarining hamda unga yo’ldosh yordamchi operatsiyalarning qatlamlarni gidrodinamik parametrlari va mahsuldorligiga minimal ta’sir ko’rsatish darajasi hisoblanadi. Burg’ilash jarayonida qatlamlarni sinab ko’rish. Qatlamni sinab ko’rish deganda qatlamdan flyuidlarning oqimni yuzaga keltirish, qatlam flyuidlarining namunalarini olish, qatlamning to’yinish xarakteri va mahsuldorlik xarakteristikalarini 17

aniqlash bo’yicha amalga oshiriladigan ishlar kompleksi tushiniladi. Bu kompleksda ishlatish tizmasini tushirish va uni sementlashgacha sinab ko’rish bo’yicha bajariladigan ishlar katta ahamiyatga ega. Amaliyotda qatlamlarni kabelda sinagichlar (QKS) va qatlamlarni burg’ilash quvirlarida sinagichlar (QQS) qo’llaniladi. Qatlamlarning to’yinish xarakterini baholash va bir qator boshqa vazifalarni bajarish uchun quduqqa karotaj kabelida tushiriladigan qatlam sinagichlaridan foydalaniladi. Ko’p qatlamli konlarning turli qatlam va qatlamchalarida gidrodinamik karotaj (GDK) o’tkazishda qatlam bosimini o’lchash uyumning turli qismlarini gidrodinamik aloqadorligini aniqlash uchun foydalanilishi mumkin. Ketma-ket o’lchashlarni har 0,2-0,4 m oraliqda o’tkazish o’rganiladigan kesimning o’tkazuvchanlik profilini tuzish va boshqa usullar bilan amalga oshirib bo’lmaydigan mukammallik bilan samarali qalinlikni aniqlash imkonini beradi. Qatlamlarni kabelda sinagichning (QKS) asosiy qismlari – rezina boshmoq 1, qisuvchi moslama 2 va qatlam suyuqligi uchun ballon 3 (9.2-rasm). Sinagichning ishini boshqarish uni quduqqa tushiradigan kabel bo’yicha amalga oshiriladi. QKS quduqqa tushirilib belgilangan chuqurlikda sinash nuqtasiga o’rnatilgandan so’ng boshmoq qisuvchi (mahkamlovchi) moslama yordamida quduq devoriga mahkamlanadi va uning uchastkasini quduq stvolida burg’ilash eritmasidan 4 izolyatsiyalaydi. So’ngra bu uchastka kanal orqali ballon bilan ulanadi. Jinslardagi qatlam bosimi va ballondagi atmosfera bosimi orasidagi bosimlar farqi ta’siri ostida suyuqlik va gaz qatlamdan ballonga harakatlanadi. Namuna olish tugallangandan keyin ballon yopiladi, qisib turuvchi moslama boshmoqni bo’shatadi va uskuna namuna bilan quduqdan chiqarib olinadi. Uskuna quduqdan olingandan keyin ballondagi bosim o’lchanadi, so’ngra namuna olinadi va tadqiqot qilinadi. Namunalarni tadqiqot qilishda quyidagilar o’lchanadi: gaz, neft va suvning hajmi; uglevodorod gazlarning komponent tarkibi; suyuqlikning zichligi, qovushqoqligi va solishtirma elektr qarshiligi; quduqda sinash nuqtasida olingan yuvuvchi suyuqlikning nazorat namunasini suv beruvchanligi va filtratning solishtirma qarshiligi; suyuq namuna lyuminestsent tadqiqot ham qilinadi, 18

zarur bo’lganda suv namunalari kimyoviy tahlil va nouglevodorod gazlarning tahlili o’tkaziladi. QKS suyuqlik olinadigan drenaj zonasining o’lchamlari bilan belgilanadigan kichik tadqiqot oralig’iga ega (40 sm atrofida). Shuning uchun kollektorlarda amalda yuvuvchi suyuqlikning filtrati kiradigan zona tadqiqot qilinadi. Ma’lumki, mahsuldor jinslarning kirib borish zonasi bo’shliq soha hajmining 20-30 % dan kam bo’lmagan qoldiq neft va 10-20 % dan kam bo’lmagan gazga ega bo’ladi. Drenaj zonasida katta depressiyalarning ta’siri shunga olib kelishi mumkinki, birinchidan, qoldiq neftning bir qismi harakatchan bo’lib qoladi, g’ovaklardan chiqariladi va ballonga kiradi. Ikkinchidan, g’ovaklardagi suyuqliklarning, shu jumladan qoldiq neftning deyarli to’liq, chuqur gazsizlanishi bo’lib o’tadi. Shuning uchun rasm. O П O turidagi qatlam sinagichining prinsipial sxemasi. mahsuldor qatlamlarni QKS yordamida sinashda filtrat bilan bir qatorda har doim gaz va kam miqdorda neft olinadi. QKSni depressiyada yemiriladigan yumshoq jinslarda va olish uchastkasini ishonchli germetiklashni ta’minlash imkoni bo’lmaganligi tufayli stvolning kovakdarzli uchastkalarida qo’llab bo’lmaydi. Bunday obyektlar yuqorida yotuvchi mustahkam jinslarda paker o’rnatgan holda quvirlarda sinagichlar bilan sinaladi. QKS va GDK yordamida gaz-, neft- va suvga to’yingan oraliqlar QKS namunalarida olingan gazlar va suyuqliqliklarning miqdori va tarkibi bo’yicha hamda qatlamning gazli qismidan neftliga o’tishida GDK bo’yicha o’tkazuvchanlik profilini o’zgarishiga ko’ra ajratiladi. Bu usullarning vertikal yo’nalish bo’yicha ishonchli ajratish imkoniyati (0,2-0,4 m) gaz-, neft- va suvga to’yingan oraliqlarning yoki qatlamlarning qalinligi kichik bo’lganda ham kontaktlarning holatini yetarli darajada batafsil aniqlashni ta’minlaydi. QKS va GDK materiallaridan g’ovaklik va o’tkazuvchanlikning chegaraviy ko’rsatkichlarini aniqlash uchun foydalanish mumkin. 19

Karotaj kabelida qatlam sinagichlar asosan donador turdagi qatlamlardan qatlam flyuidlarini olish, ularning to’yinish xarakterini aniqlash, samarali qalinliklarini aniqlash, SNK, GSK, GNK chegaralarini ajratishga mo’ljallangan. Burg’ilash jarayonida qatlamlarni quvirda sinagichlar (QQS) bilan sinab ko’rish qatlamlarning neftgazliligini aniqlash, qatlam flyuidlarini olish va tadqiqot qilish, ularning fizik-kimyoviy xossalarini aniqlash, sinash obyektlarining gidrodinamik parametrlarini aniqlash, SNK, GSK, GNK chegaralarini ajratish va boshqalar uchun amalga oshiriladi. Burg’ilash jarayonida qatlamlarni QQS yordamida sinab ko’rish ishlarini amalga oshirish rejasi quyidagi asosiy ma’lumotlarni o’zida mujassam etishi lozim: • qatlam sinagichlari bilan amalga oshiriladigan ishlargacha va undan keyin zaruriy va yetarli geofizik tadqiqotlar kompleksi; • sinashdan oldin quduq stvoliga ishlov berish oralig’i va tezligi; • quduq stvolining sinov ishlari bajariladigan oralig’i; • sinovchi uskunaning turi va uning jamlamasi; • sinash jarayonida quduq usti jihozlari; • sinash ishlarini o’tkazishning texnologik parametrlari va boshqalar. Qatlamni sinash natijalari bo’yicha o’rnatilgan shaklda bajarilgan ishlar natijalari aks etgan akt tuziladi. Qatlamlarni quvirlarda sinagichlar (QQS) burg’ilash quvirlarida quduqqa tushiriladigan instrumentlar (asboblar) jamlamasini o’zida namoyon qiladi (9.3rasm). Ishlar burg’ilash brigadasining ishtirokida bajariladi. Sinash jarayoni quyidagidan iborat. Quduq stvolining sinaladigan oraliq qarshisidagi qismi quduqning qolgan qismidan paker yordamida izolyatsiyalanadi. So’ngra quduqning paker osti sohasi suyuqlik ustunining bosimi qatlam bosimidan past bo’lgan burg’ilash quvirlari bilan birlashtiriladi. Bosimlar farqi hisobiga sinaladigan oraliqdan suyuqlikning oqimi yuzaga keladi. Belgilangan vaqt (oqim vaqti) o’tgandan so’ng paker osti sohasi burg’ilash quvirlari qayta izolyatsiyalanadi. Shundan keyin paker bo’shatiladi va instrument ko’tariladi. 20

rasm. Qatlamlarni quvirlarda sinagichlar jamlamasining sxemasi. 1- burg’ilash quviri; 2sirkulyatsion klapan; 3, 10, 12- manometrlar; 4yopish klapani; 5-namuna olib qatlam sinagich; 6yass; 7 va 11-pakerlar; 8-filtr; 9-avtonom namuna olgich; 13- tayanch boshmoq. Ko’tarilgan burg’ilash quvirlaridan suyuqlik namunasi olinadi va bo’sh qolgan va to’lgan quvirlar miqdoriga ko’ra oqimning hajmi aniqlanadi. Olingan namunalar fizik-kimyoviy tahlil qilinadi. Sinash jarayonida sinagichda o’rnatilgan o’zi yozadigan manometrlar yordamida paker osti sohasidagi bosimning o’zgarish diagrammasi qayd qilinadi. Qatlamlarni sinash ma’lumotlari bo’yicha qatlamning o’rtacha to’yinganlik xarakteristikasi va asosiy gidrodinamik parametrlari olinadi: qatlam bosimi, haqiqiy va potensial (tabiiy) mahsuldorligi, qatlamning quduq tubi zonasining haqiqiy holatini aks ettiruvchi quduq tubining berkilib qolish koeffitsiyenti. Burg’ilash quvirlarida va karotaj kabelida qatlam sinagichlari aniq geologiktexnik sharoitlar va qo’yilgan vazifalarga bog’liq holda burg’ilash jarayonida quduqlarni sinash bo’yicha ishlarning kompleksida uyg’unlashishi lozim. Qatlamni kabelda sinagichlar SNK va GNK larini ajratish, qatlamning samarali qalinligini aniqlash va kollektorning qalinligi bo’ylab o’tkazuvchanlikning nisbiy o’zgarishlarini o’rganish maqsadida batafsil sinab ko’rish uchun samarali hisoblanadi. Ular yuqori operativligi va tejamkorligi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun ular qatlamlarning to’yinish xarakterini ekspressbaholash uchun qo’llaniladi: sinab ko’rishning qimmat baho usulini qo’llash maqsadga muvofiqligini aniqlash uchun qatlam sinagichni quvirlarda tushirishga qadar; quvirlarda sinagichlar bilan ishlarni amalga oshirilgandan so’ng – sinalgan oraliqni batafsil tadqiqot qilish uchun. Quduqlarni ishlatish tizmasida sinash. Quduqlarni ishlatish tizmasida sinash quduqlarni qurish loyihasi va ularni sinash rejasiga muvofiq amalga oshiriladi. Unda 21

quduqning vazifasi va ochilgan kesimning xarakteristikalarini hisobga olgan holda qatlamlarni sinash bo’yicha ishlarning hajmi keltiriladi. Sinash rejasi neft va gaz qidirish tashkiloti tomonidan tuziladi va bosh geolog tasdiqlaydi. Sinash bo’yicha rejaga asosan neft va gaz qidirish ekspeditsiyasi tomonidan sinash usullari va muddati (obyektlarning chuqurligi, soni, texnika va texnologiyaga bog’liq holda) va ishlarning har bir turi bo’yicha javobgar bajaruvchilar ko’rsatilgan kompleks ish rejasi tuzilib ekspeditsiya rahbariyati tomonidan tasdiqlanadi. Sinash jarayonida o’tkazilishi lozim bo’lgan qo’shimcha ishlar (masalan, qo’shimcha geofizik tadqiqotlar yoki oqimni jadallashtirish bo’yicha ishlar) kompleks ishlar rejasiga kiritilishi kerak. Sinash ko’zda tutilgan oraliqlar qarshisida tizma ortida sement bo’lmaganda obyektlarni sinash taqiqlanadi. Oraliq tizma bilan berkitiladigan mahsuldor qatlamlar ishlatish tizmasini tushirishga qadar burg’ilash jarayonida sinalishi lozim. Neftni yig’ish yoki yoqish uchun quduqdan 150 metrdan kam bo’lmagan masofada neft idishlari yoki neft ombori jihozlanadi. Quduqlarni shamollatish yoki ishlatishda chiqarilgan gaz mash’alada yoqilishi lozim. Ochiq neftgaz favvorasining oldini olish maqsadida quduqning ikki hajmidan kam bo’lmagan miqdorda sifatli gilli eritma zaxirasi bo’lishi kerak. Oqimni yuzaga keltirish usulidan qat’iy nazar obyektlarni sinash pastdan yuqoriga amalga oshiriladi. Mahsuldor qatlam ahamiyatli litologik o’zgaruvchan va katta qalinlikka ega bo’lganda ularning kon-geofizik xarakteristikalarini har xilligi va kollektor jinslarning turlarini hisobga olgan holda oraliqlar bo’yicha sinash amalga oshiriladi; shular bilan bir qatorda tizmada obyektlar bo’yicha sinashda ostki va chekka qatlam suvlari o’rganilgan, ularning gidrodinamik xususiyatlari aniqlangan hamda gazsuv, gazneft va suvneft kontaktlarining holati aniqlashtirilgan bo’lishi lozim. 22

Neftgazli maydonning konturida joylashgan quduqlarda neftgazli qatlamlardan suv olishda suv oqimi yuzaga kelayotgan joyni va uning quduqqa kelish sabablarini aniqlash zarur. Obyektni tizmada perforatsiyalash yordamida ochish usuli har bir alohida holatda sinash oralig’ida quduqning konstruksiyasi, qatlam harorati, kollektor jinslarning turi, sinash va tadqiqot qilish usullari hamda yuqoridagi qatlamlarga qaytish mumkinligini hisobga olgan holda tanlanadi. Sinash obyektlarini perforatsiyalab ochish zichligi har bir rayon uchun tajriba yo’li bilan belgilanadi. Quduqlarni perforatsiya qilish Perforatsiya deb, qatlamni quduq bilan gidrogazodinamik aloqasini o’rnatish uchun mo’ljallangan mahsuldor qatlam qarshisidagi tizma va sement xalqada kanallar (teshiklar) hosil qilishga aytiladi. Qazib chiqarish quduqlaridan tashqari quyidagilarda perforatsiya ishlari amalga oshiriladi: haydovchi quduqlarda suvlangan qatlamlarni ochish uchun; quduq tubi ochiq quduqlarda – zich kollektorlarda quduq tubi atrofi zonasining o’tkazuvchanligini oshirish uchun; quduqda tubdan ta’mirlash ishlari o’tkazilgandan keyin qatlamlarni qayta ochish uchun; himoya quvirlarini ularni qo’shimcha sementlash zarurati bo’lgan hollarda va boshqa maqsadlarda otish uchun. Mahsuldor qatlamlarni ikkilamchi ochishda qo’llaniladigan perforatorlarni shartli ravishda uchta guruhga ajratish mumkin: a) portlovchi perforatorlar; b) qum aralash oqim bilan perforatsiyalash; v) gidromexanik perforatorlar. Portlovchi perforatorlar o’qli, kumulyativ va torpetali toifalarga bo’linadi. Ularning ichida eng ko’p qo’llaniladigani kumulyativ perforatorlar (95-98%) hisoblanadi. 23

rasm. O’qli perforatorning sxemasi. 1 - korpus; 2 - o’q; 3 – perforatorning kanali; 4 - og’diruvchi qism; 5 - poroxli zaryad. O’qli perforator uzunligi 1 m va diametri 100 mm quvirni o’zida namoyon qiladi, preslangan (iskanjalangan) porox va 10 ta po’lat o’q bilan tayyorlanadi (rasm). O’qli perforator karotaj kabelida gilli eritma bilan to’ldirilgan quduqqa tushiriladi, mahsuldor qatlamning perforatsiya qilinadigan oraliq qarshisiga o’rnatiladi va otiladi. Tog’ jinsidagi teshiklarning chuqurligi 5–7 sm dan oshmaydi. Ko’pchilik o’qlar ishlatish tizmasida, sement toshda qolib ketadi va ularning kam sonli qismi tizma va sement toshini teshib o’tadi. Hozir o’qli perforatorlardan deyarli qo’llanilmaydi, chunki u quvurlarni, sement xalqalarni yorib yuborib, boshqa qatlamlardan suv kelib qolishiga sabab bo’lmoqda. Kumulyativ perforatorlar kamgak konusli zaryadlarga ega, ular portlagan gaz oqimlarini fokuslash imkonini beradi va ularni katta tezlik bilan quduq devoriga perpendikulyar yo’naltiradi. Kumulyativ perforatsiya o’q va snaryadlarga ega bo’lmagan otuvchi perforatorlar bilan amalga oshiriladi. Tizma, sementlanishi va jinslarni teshishga okuslangan portlash hisobiga erishiladi. Kumulyativ oqim bosh qismida 6-8 km/s gacha tezlikka ega bo’ladi va 3-5 ming MPa bosim hosil qiladi. Kumulyativ perforatorlar bir marta tushirishda 10-12 ta otishni amalga oshiradi. Kumulyativ zaryad bilan otilganda tizma va sement toshda chuqurligi 350 mm va diametri o’rta qismida 8-14 mm gacha bo’lgan tor perforatsion kanal hosil bo’ladi . Barcha kumulyativ perforatorlar gorizontal joylashgan zaryadlarga ega, ular korpusli va korpussiz turlarga bo’linadi. Korpusli perforatorlar o’z navbatida ko’p marta - PK va bir marta - PKO foydalanadigan turlarga bo’linadi. Ko’p marta foydalaniladigan perforatorlarning korpusi zaryadlarning ko’p marta portlash ta’siriga mo’ljallangan. Shuning uchun ular qalin devorga ega va yuqori 24

chidamli markali po’latlardan tayyorlanadi. Bir marta foydalaniladigan perforatorlarning korpus devorlari nisbatan yupqa, u faqat tashqi gidrostatik bosim ta’siriga mo’ljallangan (9.5a-rasm). Korpussiz perforatorlardan esa bir marta foydalaniladi. Korpussiz perforatorlar quduqqa karotaj kabelida tushiriladi. Otilganda shishali yoki plastmassa qobiq to’liq maydalanib ketadi. Korpussiz perforatorlar kumulyativ zaryadlar massasini ahamiyatli oshirishga va shunga bilan birga ularning teshib o’tish qobiliyatini yaxshilashga imkon yaratadi (b-rasm). Snaryadli perforatorlar himoya tizmasi va sement xalqani teshib o’tadigan portlovchi o’qlarni otadi. Ular jinslarga kirib borib portlaydi va ularda kovak va darzliklarni hosil qiladi. Snaryadli perforatorlarning stvollari gorizontal joylashgan bo’ladi va baravariga harakatga keladi. Ular o’rta qattiqlikdagi kam o’tkazuvchan kollektorlarda qatlamning quduq tubi zonasining o’tkazuvchanligini oshirish uchun qo’llaniladi. 25

a-rasm. Ko’p marta foydalaniladigan korpusli perforator: 1-kallak; 2-korpus; 3detonatsiyalovchi shnur; 4kumulyativ zaryad; 5germetiklovchi zichlagich; 6portlovchi patron; 7-poynak. b-rasm. Korpusiz kumulyativ perforator: 1-shisha va sital qobiqlarda kumulyativ zaryad; 2tasma; 3-kallak; 4- detonatsiyalovchi shnur; 5- portlovchi patron; 6-yuk. 26

Torpedali perforatsiyalash. Torpedalash deb, quduqda tiqilib qolgan quvirlar tizmasini chiqarib olish, metal predmetlarni maydalash, neft va suv quduqlari filtrlarini tozalash, o’tkazuvchanlikni oshirish uchun quduq tubi zonasiga ta’sir etish uchun portlatishga aytiladi. Himoya tizmasini torpedali perforatsiyalash – himoya tizmasida va sement xalqada teshik ochish, sungra qatlamni quduq atrofi qismini yemirish sekin harakatga keladigan snaryadlar bilan amalga oshiriladi. Snaryadlar himoya tizmasi va sement xalqani teshadi, jinsga ma’lum bir chuqurlikka kirib boradi, shundan sung portlab kovaklar va darzliklar sistemasini hosil qiladi. 27

a-rasm. Detonatsiyalovchi shnurli nogermetik Torpeda: 1 - Torpedaning kallagi; 2 - detonatsiyalovchi shnur; 3 - metal tros; 4 - yuk. b-rasm. shashkali fugas Torpeda: 1 - Torpedaning kallagi; 2 - yuk; 3 - portlovchi patron; 4 – portlovchi modda shashkasi; 5 – Torpedaning korpusi. 28

Torpedali perforatsiyalash kabelda tushiriladigan apparatlar va 22 mm diametrli otuvchi snaryadlar bilan amalga oshiriladi. Bitta snaryadning portlovchi moddasini ichki zaryadi 5 g. Apparat seksiyalardan iborat bo’lib, ularning har birida ikkita gorizontal stvol mavjud. Snaryad sanchiladigan turdagi detonator bilan jihozlangan (rasm). Snaryad to’xtaganda ichki zaryad portlaydi va atrofdagi tog’ jinslarida darzliklar hosil qiladi. Bitta kamera portlovchi moddasining og’irligi – 27 g. Sinashlar natijalari bo’yicha kanallarning chuqurligi 100-160 mm, kanalning diametri – 22 mm. Filtrning 1 m uzunligiga odatda to’rttadan ortiq bo’lmagan teshik ochiladi. O’qli va torpedali perforatsiyalash chegaralangan miqdorda qo’llaniladi, ularga nisbatan kumulyativ perforatsiyalash keng qo’llaniladi. Ishlatish imkoniyatlariga ko’ra bunday quduq nisbatan mukammal hisoblanadi, chunki unda quduq tubiga flyuidlarning oqimi uchun qulay sharoit hosil bo’ladi. Qum aralash oqim bilan perforatsiyalash o’tkazuvchanligi bo’yicha bir turli va har turli mustahkam kollektorlarni ochish hamda ta’mirlash ishlarida quduqda quvirni kesish uchun qo’llaniladi. Perforator yemirilishga chidamli materialdan tayyorlangan 3-6 mm diametrli o’ntagacha teshiklar joylashtirilgan qalin devorli korpusdan iborat (rasm). Perforator quduqqa nasos-kompressor quvirlarda (NKQ) tushiriladi. Perforatsiya qilishdan oldin NKQ ga yuqoridan shar tushiriladi, u perforatorning quyi qismi teshigini yopadi. So’ngra nasos agregatlar yordamida NKQ orqali quduqqa qum aralashmali suyuqlik haydaladi. Haydalgan qum aralashmali suyuqlik faqat perforatorning teshiklari orqali chiqadi. Suyuqlikdagi qumning konsentratsiyasi odatda 80-100 kg/m 3 ni, kvars qum zarralarining diametri 0,3-0,8 mm ni tashkil etadi. Lekin bu usul ko’p mehnat talab qilganligi tufayli uni o’qli, snaryadli va kumulyativ perforatsiyalash kerakli samara bermagan hollarda qo’llash maqsadga muvofiq. 29

Quduqlarni perforatsiya qilishning bu usuli qidiruv quduqlarini sinash jarayonida qatlamlarni ochish, bitta quduq bilan ikki va undan ortiq qatlamlarni alohida ishlatish uchun jihozlangan quduqlarda qatlamlarni ochish, darzli kollektorli qatlamlarni ochish uchun qo’llaniladi. Qatlamni bunday ochish usulida avval tuz kislotali ishlov berilgan oraliqlarda yoki gidro yorishdan keyin hamda past qatlam bosimli yuqori o’tkazuvchan qatlamlarni qayta ochishdan keyin kerakli samara bermaydi. Bunday ochish usuli qatlamga va ishlatish tizmasiga portlatishning salbiy ta’sirini butunlay bartaraf qiladi, olinadigan teshik esa kumulyativ zaryadlardan foydalanishga nisbatan ahamiyatli darajada katta bo’ladi. rasm. A П -6 м turidagi suyuqlik qum oqimli perforator. 1 – korpus; 2 – perforatorning katta diametrli qismi; 3 – katta diametrli shar; 4 – klapan egari; 5 – kichik diametrli oraliq; 6 – teshiklar; 7 – kichik diametrli shar; 8 – kichik diametrli klapan egari; 9 – markazlashtirgach; 10 – ostki qism. Gidromexanik perforatorlar toifasiga permalovchi, gidromexanik tirqishli va sanchib teshadigan gidromexanik perforator kiradi. Parmalovchi perforatorlar. Mahsuldor qatlamga perforatsion kanallarni chuqur kirib borish vazifasini yechish uchun “ERGIS” Ilmiy-ishlab chiqarish 30

firmasi PS-500 turidagi yangi avlod parmalovchi perforatorini ishlab chiqdi, parmaning chiqishi 500 mm gacha va perforatsion kanalning diametri 20 mm. Perforator turli vazifani bajaradigan, 146-148 mm diametrli ishlatish tizmasi bilan mustahkamlangan quduqlarda ishlarni amalga oshirishga mo’ljallangan. Perforator quduqning mustahkamligiga ta’sir ko’rsatmasdan va mahsuldor qatlamning kollektorlik xossalarini buzmasdan chuqur perforatsion kanallarni hosil qiladi. Murakkab geologik-texnologik sharoitlarda, ostki suvlar mavjud bo’lgan kichik qalinlikdagi qatlamlar va qatlamning neftga to’yingan qismi yupqa qatlam bilan ajralgan obyektlarda parmalovchi perforatsiya yuqori samara beradi. Perforator elektromexanik va gidravlik sistemalar kompleksi va perforatorni quduqqa mustahkamlash, quduq devori va mahsuldor kollektorda chuqur perforatsion kanallar parmalash, so’ngra perforatorning mexanizmlarini birlamchi holatiga qaytaradigan qismlardan iborat (rasm). Perforator boshqaruv pulti yordamida boshqariladi. Boshqaruv pulti yer yuzasidan priborni boshqarish va parmalash jarayonini nazorat qilishga mo’ljallangan. Jarayonni nazorat qilish dvigatelning tok yuklamasi bo’yicha va parmaning siljish datchigidan olingan axborot bo’yicha amalga oshiriladi. PS-500 pribori bilan parmalovchi perforatsiya standart geofizika partiyasi tomonidan bajariladi. Uskunani quduqqa tushirishdan oldin uning ish qobiliyati tekshirib ko’riladi. So’ngra karotaj kabelda belgilangan perforatsiya oralig’iga tushiriladi. Mahkamlash moduli uskunani quduq stvolida mahkamlaydi, uzatish moduli o’qiy uzatish kuchlanishini yuzaga keltiradi va aylanish kuchlanishini egiluvchan valga uzatadi. Egiluvchan val egiluvchan og’dirgich sistemasi bo’ylab kesuvchi moslamani radial yo’nalishga keltiradi. Kesuvchi moslama uskunaning korpusidan chiqib quduq devori, sement toshi va tog’ jinsini parmalab, diametri 20 mm va uzunligi 500 mm gacha bo’lgan perforatsion kanal hosil qiladi. So’ngra qaytarish tarmog’i kesuvchi moslamani oldingi holatiga qaytaradi. Mahkamlash tarmog’i boshlang’ich holatiga qaytadi. Uskuna keyingi parmalash nuqtasiga siljitiladi. ПС -500 parmalovchi perforatorning texnik xarakteristikasi: 31

1. Quduqdagi maksimal harorat - 100 gradus selsiy bo’yicha. 2. Maksimal bosim - 35 MPa. 3. Perforatsion kanalning diametri - 20 mm. 4. Perforatsion kanalning chuqurligi - do 500 mm. 5. Bitta perforatsion kanalni parmalash vaqti - 20 minutdan ortiq emas. 6. Bir tushirib-ko’tarishda perforatsion kanallarning miqdori – 3 tadan kam emas. 7. Quduq uskunasining o’lchamlari, mm: 8. - diametri - 112 9. - uzunligi - 4015 10. Og’irligi - 100 kg. rasm. ПС-500 parmalovchi perforatori Gidromexanik tirqishli perforatorlar. Hozirgi kunda perforatsiyalash samaradorligini oshirish, perforatsiyalash jarayonida ishlatish tizmasi va semnt toshiga zarar yetkazmaydigan gidromexanik tirqishli perforatorlar ishlab 32

chiqarilmoqda. Ularning ПШ (ГМШП-6, ПГМШ-1), ПШ-102, ПШ-114, ПШ127, ПШ-140, ПШ-146, ПШ-168, ПШ-178 ва ПГМ-102, (114, 127, 146, 168) kabi bir qancha turlari mavjud. Ma’lumki, keng foydalaniladigan kumulyativ perforatorlar yuqori zarbali yuklama (170 MPa gacha) va harorat (300 ◦ С gacha) hosil qilganligi tufayli kollektorni faqatgina kolmatatsiyalab qolmasdan, balki quduqning boshlang’ich va suvdan izolyatsiyalash ishlari bajrilgandan keyingi mustahkamligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi, perforatsiyalashning davomiyligi (perforatorni bir necha marta tushirish) va perforatsion kanallarning katta bo’lmagan diametri (o’rtacha 4-5 mm) perforatsiyalash samaradorligini pasaytiradi. Gidromexanik tirqishli perforatorlar avaylagan tarzda ishlatish tizmasining geometrik o’lchamlarini saqlagan holda maydoni boshqa perforatorlarnikidan bir necha barobar katta bo’lgan to’rtburchak kesimli tirqish ochadi, tirqishlar qarshisidagi sement toshni ketkazadi. Bundan tashqari, mahsuldor qatlamlarni ikkilamchi ochish uchun kumulyativ va parmalovchi perforatorlardan foydalanish favvoralanish va boshqa holatlarda quduqda NKQ tizmasi bo’lmaganligi tufayli murakkablashadi. Yuqorida qayd etilgan kamchiliklarni bartaraf qilish maqsadida quduqlarni perforatsiyalash uchun NKQlarda quduqqa tushiriladigan gidromexanik tirqishli perforatorlar yaratilgan. Ular quduqning qiyshiq yo’naltirilgan va gorizontal qismlarida ham samarali perforatsiyalash imkonini beradi. Bu perforatorlardan foydalanish quduqning mustahkamligini saqlash va qatlam-quduq orasida samarali gidrodinamik aloqani o’rnatish imkoniyatini yaratadi. Gidromexanik perforatorlar agressiv muhitda (kislota, eritmalar va b.) ham ishlash qobiliyatiga ega. Ishlar o’zlashtirish brigadalari yoki quduqlarni joriy va kapital ta’mirlash brigadalari kuchi bilan kunning istalgan vaqtida, istalgan muhitda, shu jumladan bir vaqtni o’zida qo’shimcha tushirib-ko’tarish operatsiyalarisiz mahsuldor qatlamning quduq tubi zonasiga ishlov berish bilan bajarilishi mumkin. 33

Gidromexanik tirqishli perforatorlarni qo’llash quduqlarni perforatsiyalash va o’zlashtirish davomiyligini kamaytirish va qatlamning potensial debitini saqlash imkoniyatini yaratadi. ПШ -6-146 ( ПШ -6-168) turidagi gidromexanik perforatorlar 146 va 168 mm diametrli himoya tizmasi bilan mustahkamlangan izlov, qidiruv, ishlatish va haydovchi quduqlarni perforatsiya qilishga mo’ljallangan. Quduqlarni tirqishli perforatsiyalash – quduq va kollektor qatlam o’rtasida aloqa o’rnatish uchun himoya tizmasida tirqish hosil qilish operatsiyasi hisoblanadi. Perforatsion kanallardan qatlam flyuidlarini qazib chiqarish hamda qatlamga suv, gaz, sement eritmasi va boshqa agentlarni haydash uchun foydalaniladi. ПШ -6-146 ( ПШ -6-168) turidagi gidromexanik perforatorlar quyidagi imkoniyatlarni yaratadi: - perforatsiyagacha va undan keyin quduqdagi suyuqlikni almashtirish; - kanatli disk bilan uzunligi 2-4 m va kengligi 7-9 mm, himoya tizmasidan 16- 20 mm tashqariga chiqadigan ko’ndalang tirqish hosil qilish, tayyor tirqishlar bo’ylab sement toshi va tog’ jinsini gidromonitor uchlik orqali 150-200 mm chuqurlikkacha yuvish; - tizma ichida tizma mavjud bo’lganda ichki tizmani tashqisiga zarar yetkazmasdan ochish; - qatlamlarni ochish operatsiyalarini sement toshi va qatlamning quduq tubi zonasiga zarar yetkazmasdan bajarish. Perforatorning konstruksiyasi oddiy, ishlatish va xizmat ko’rsatishda ishonchli, narxi bo’yicha ПС -112 turidagi parmalovchi perforatordan 5-6 barobar arzon. Perforator tog’ jinslarini 300-400 mm chuqurlikkacha, ya’ni kolmatatsiya zonasidan tashqarigacha yuvish imkoniyatiga ega. Bu filtrlanish yuzasini bir necha barobar oshiradi va mahsuldor qatlamning barcha gorizontlarini ishga tushirish imkoniyatini yaratadi. 34

a-rasm. Bir diskli tirqishli b-rasm. Ikki diskli tirqishli perforator perforator Sanchib teshadigan gidromexanik perforator. Bu perforator asosiy ishchi organlari ikki yoki uchta teshuvchi moslama (pichoqlar) va 4 yoki 6 ta gidromonitordan iborat gidromexanik priborni o’zida namoyon qiladi (rasm). Perforatorning yuqori qismida texnologik tirqishlar (teshiklar) joylashgan bo’lib, ular kimyoviy tarkiblarni haydash va o’zlashtirish uchun xizmat qiladi. Pichoqlar himoya tizmasini teshadi, ulardagi gidromonitorlar orqali suyuqlik katta bosim bilan chiqib sement xalqani yuvadi va quduq stvoli zonasida kovaklar hosil qiladi. rasm. Sanchib teshadigan gidromexanik perforatorning umumiy ko’rishishi 35

Sanchib teshadigan gidromexanik perforatorning ishlash prinsipi quyidagicha: perforator NKQ tizmasida quduqqa tushiriladi, uning jamlamasiga reper quvirchasi ham kiradi. Geofizik usullar yordamida quduqning stvolida reper quvirchasining joylashish o’rni aniqlanadi va perforator perforatsiya qilinishi lozim bo’lgan oraliqda o’rnatiladi. Perforatsiyani amalga oshirish uchun quduqlarni tubdan va yer ostida ta’mirlash birigadasi va 20 MPa bosimni hosil qiladigan hamda 8 – 10 soat mobayonida turg’un ushlab turadigan nasos agregati bo’lishi lozim. Perforatsiyalash usulini qo’llanish doirasi: - ta’mirlash – izolyatsilash ishlaridan keyin; - burg’ilangan quduqlar; - sement xalqasining sifati qoniqarsiz quduqlar; - SNK ga yaqin joylashgan quduqlar; - asfaltsmolaparafin to’planish miqdori yuqori bo’lgan, qovushqoq neft quduqlari; - qatlamning quduq tubi zonasini kolmatatsiyalanishi natijasida debiti keskin kamaygan quduqlar; - haydovchi quduqlar; - qatlamni gidravlik yorish operatsiyasidan avval; - chiqindilarni utilizatsiya qilishga mo’ljallangan quduqlarni perforatsiya qilish; - yer osti gaz omborlari quduqlarini perforatsiya qilish. jadval Texnologik jarayonning xarakteristikasi Bir marta tushirilganda ochiladigan qatlamning umumiy qalinligi 100 m va undan yuqori. Bir pogon metr quvirda ochish maydoni 600 sm 2 gacha, bitta teshikning o’lchami 14-50 mm. Bir metr perforatsiyalashga sarflanadigan vaqt 40 – 60 minut. Yuviladigan kovaklarning chuqurligi Qatlamning geologik tuzilishiga bog’liq holda 0,5 – 1,5 metr. 36

Quduqlarni o’zlashtirish va oqimni jadallashtirish O’zlashtirish – bu qatlamdan quduqqa oqimni yuzaga keltirish yoki quduqlarning qabul qiluvchanligini ta’minlashdir. O’zlashtirish usulini tanlash quyidagilarga bog’liq: quduqdan olinadigan mahsulotning turi (neft, gaz, suv); quduqning vazifasi (qazib chiqarish, haydov); o’zlashtirish obyektining litologikfizik tavsifi (qumtosh, alevrolit, karbonat jinslar, o’tkazuvchanligi, darzligi, zichligi va boshqa); qatlam bosimi; qatlamni ochishda foydalaniladigan yuvuvchi suyuqlikning xossalari. Neft va gaz qatlamlarini o’zlashtirish quduq tubi va qatlam bosimi orasida bosimlar farqini yuzaga keltirishga asoslangan. Agar o’zlashtirish obyektlari yuqori qatlam bosimiga ega bo’lsa, perforatsiyadan so’ng quduq tubi bosimini pasaytirish bo’yicha hech qanday chora tadbirlarsiz favvoraviy oqim yuzaga keladi. Sinash obyektidan oqimni yuzaga keltirish quduqqa quvirlar tizmasi tushirilgan, quduq usti germetiklangan va chiqish hamda bostiruvchi tarmoqlar o’rnatilgan holda amalga oshiriladi. Oqimni yuzaga keltirish uchun quduqdagi suyuqlik ustuning bosimi qatlam bosimidan pasaytiriladi va qatlamga depressiya hosil qilinadi. Bu qatlam suyuqliklarini quduq stvoliga tushish va NKQ bo’ylab yer yuzasiga ko’tarilish imkonini beradi. Agar qatlam bosimi gidrostatik bosimdan yuqori bo’lsa, unda quduqni ishga tushirish quduqdagi og’ir gilli eritmani suvga almashtirish bilan amalga oshiriladi, agar quduq ishlamasa, u holda suv neft bilan almashtiriladi. Agar qatlam bosimi gidrostatik bosimdan past bo’lsa, lekin qatlam o’tkazuvchan va quduq tubi zonasi toza bo’lsa quduqdagi bosimni pasaytirish uchun aeratsiyalangan suyuqliklardan foydalaniladi. Kam o’tkazuvchan qatlamlarda yoki quduq tubi zonasi juda to’lib qolgan o’tkazuvchan qatlamlarda faollashtirish va quduq tubini tozalash maqsadida oqimni jadallashtirish amalga oshiriladi. Quduqlar tubi atrofi zonasida jinslarning 37

o’tkazuvchanligini oshirish usullarini shartli ravishda mexanik, kimyoviy, issiqlik va fizik turlarga bo’lish mumkin. Ko’pincha yaxshi natijalar olish uchun bu usullar birga yoki ketma-ket qo’llaniladi. Quduqlar tubi atrofi zonasiga ta’sir ko’rsatish usulini tanlash qatlam sharoitlari bilan aniqlanadi. Kimyoviy ta’sir etish usullari past o’tkazuvchan karbonat jinslarda yaxshi natijalar beradi. Ular tarkibida karbonat aralashmalar va karbonat sementlovchi moddalar kirgan sementlashgan qumtoshlarda ham keng qo’llaniladi. Ishlov berishning mexanik usullari odatda mustahkam jinslardan tashkil topgan qatlamlarda darzliligini oshirish maqsadida qo’llaniladi. Ta’sir etishning issiqlik usullari g’ovak kanallar devorlaridan parafin va smolalarni ketkazish hamda kimyoviy ishlov berish usullarini jadallashtirish uchun qo’llaniladi. Quduqlarga tuz kislotali ishlov berish (rasm) kislotalarni karbonat jinslar bilan reaksiyaga kiritish qobiliyatiga asoslangan bo’lib, ulardagi g’ovak kanallarni tozalaydi va kengaytiradi, o’tkazuvchanligini oshiradi va quduqlar mahsuldorligini oshishiga olib keladi, bunda kimyoviy reaksiya quyidagicha boradi: ohaktosh bilan CaCO 3 + 2 HCI = CaCI 2 + H 2 O + CO 2 (2) dolomit bilan CaMg ( CO 3 ) 2 + 4 HCI = CaCI 2 + MgCI 2 + 2 H 2 O + 2 CO 2 (3) Karbonat jinslari tuz kislotasi bilan reaksiyasi mahsulotlari, ya’ni kalsiy xlor CaCI 2 va magniy xlor MgCI 2 suvda yaxshi eriydi, eritmadan cho’kmaga tushmaydi. Ohaktosh va dolomitlarda reaksiya tezligi asosan bosim va haroratga bog’liq. Bosim oshishi bilan past haroratli tuz kislotasi eritmasidan foydalanilganda reaksiya tezligi kamayadi. Harorat ko’tarilishi bilan reaksiya tezligi oshib boradi. Kimyoviy zavodlarda tuz kislotaning bir qancha navlari ishlab chiqariladi. Quyidagi ko’rsatkichlarga ega bo’lgan kislotalar yaxshi nav hisoblanadi: HCI 38

miqdori – 31 % dan kam bo’lmagan, temir – 0,02% dan ko’p bo’lmagan, oltingugurt kislotasining miqdori – 0,005% dan yuqori bo’lmagan. Kislotali ishlov berish texnologiyasining asosiy masalalari quyidagilar hisoblanadi: kislotaning konsentratsiyasi va miqdorini tanlash, reaksiyaning davomiyligi, texnologik variantlarni tanlash va eritmaning retsipturasi. Ishlov berishning yuqori samaradorligini ta’minlovchi muhim sharoitlariga texnologik jarayonni saqlash kiradi. Ishlov berishdan oldin quduq tubi va filtrlar suv bilan, sirt faol moddaning suvli eritmasi bilan, zarur bo’lgan tuz kislotasining kuchsiz eritmasi bilan sinchiklab yuvilgan bo’lishi lozim. Bunda quduq faqatgina to’g’ri yuvilishi kerak. Konsentratsiyani tanlashning asosiy omili metal korroziyasini kamaytirish uchun kislotani ingibirlash samaradorligi va ta’sirlashgan kislotaning qovushqoqligi hisoblanadi. Hozirgi kunda kislotaning konsentratsiyachi 30 % va harorat 100 С gacha bo’lganda metalni himoya qilish uchun yetarli samaradorlikka ega ingibitorlar mavjud. Ammo kislotaning konsentratsiya 25% dan oshganda reaksiya mahsulotlarining qovushqoqligi ahamiyatli darajada oshadi. Shundan kelib chiqib bu konsentratsiya gaz qatlamlariga ishlov berish uchun ro’xsat berilgan chegara hisoblanadi. Tabiiy yoriqlik yaxshi rivojlangan va past qatlam bosimli karbonat qatlamlarda ishlov berilganda kislota jinslar bilan bevosita quduq tubi yaqinida reaksiyaga kirishadi, reaksiyani sekinlashtirgichlar mavjud bo’lmaganda qatlamga birinchi navbati 25% dan oxirgisi 10% konsentratsiyagacha bo’lgan kislota haydalib pog’onali o’zgarish yuzaga keltiriladi, bunda reaksiya mahsulotlarini to’liq chiqarish uchun eritmaga sirtga faol moddalar qo’shish, kislotaning solishtirma sarfini kamaytirish va kislotani qatlamdan to’liq chiqarish lozim. G’ovakligi va o’tkazuvchanligi past ohaktoshlar va dolomitlarga ishlov berishda o’tkazuvchanlikni ahamiyatli oshirish uchun karbonatlarni maksimal imkoni boricha eritish talab qilinadi, bunda kislotaning konsentratsiyasi xuddi shunday 20-25% gachaga oshirilib, bir vaqtni o’zida solishtirma sarfi kamaytiriladi. 39

Ko’pchilik hollarda ko’p sonli laboratoriya tadqiqotlari va tajribalar asosida karbonat qatlamlarga ishlov berish uchun 14-16% li tuz kislotasi, terrigen qatlamlar uchun esa gil kislotalari ishlatish tavsiya etiladi. Gaz quduqlarida quduq tubi atrofi zonasiga ishlov berish uchun ishlov beriladigan qatlamning 1 m qalinlig’iga kislota hajmini 0,4-2,5 m 3 hisobda taklif qilish mumkin. Kislotaning hajmi jinslarning litologik tarkibi, yoriqligi, g’ovakligi, o’tkazuvchanligi, quduq tubi zonasining to’lish xarakteri va kislotaning tarkibiga bog’liq. Tabiiy yoriqligi yaxshi rivojlangan va yuqori o’tkazuvchan, mahsuldorligi yoriqlar burg’ilangan jinslar zarrachalari va gil eritmasi zarrachalari bilan to’lish natijasida pasaygan karbonat qatlamlarga ishlov berishda kislotaning hajmi qatlamning 1 m qalinligiga 0,4-1,0 m 3 ni tashkil qilishi kerak. Agar qatlam kam yoriq g’ovak karbonat jinslardan iborat bo’lsa, ishlov berish uchun kislotaning solishtirma hajmi 1-1,5 m 3 ni tashkil etishi lozim. G’ovak yoriq bo’lmagan, quduq tubining o’tkazuvchanligi fatsial o’zgarishlar yoki burg’ilangan jins zarrachalari va yuvuvchi eritmalar kirishi natijasida pasaygan qatlamlarga ishlov berishda solishtima sarfini 1,5-2,0 m 3 ga oshirish kerak. rasm. Quduqlarga kislotali ishlov berish sxemasi 40

а ) Quduqqa 13 % li kislotali eritma haydaladi; b) Kislotali eritma bostiruvchi suyuqlik bilan bostiriladi; v) Belgilangan vaqt o‘tgandan sung quduq o‘zlashtiriladi. Qumtoshli kollektorlarga tuz kislotali ishlov berishda jinslarning tarkibi va sementlanish xarakteriga qarab kislotaning solishtirma sarfini 0,4-1,0 m 3 /m gacha kamaytiriladi, qayta ishlov berilganda uni 30-50% oshiriladi. Oson yemiriladigan karbonat jinslarda kislotaning solishtima sarfini 0,2-0,4 m 3 /m gacha kamaytirish lozim. Katta qalinlikdagi qatlamlarga ishlov berishda kislota sarfini kamaytirish uchun oraliqlarga bo’lib ishlov berishni amalga oshirish kerak. Muayyan konlarda kislotaning solishtirma sarfi ishlab chiqarish tajribalari natijasi bo’yicha aniqlanadi. Devori ochiq bo’lgan quduqlar uchun kislotali vanna qilishda kislota reaksiyasining davomiyligi taxminan 16-24 soat. Agar karbonat qatlam tizma bilan mustahkamlangan bo’lsa, u holda karroziyani kamaytirish uchun tuz kislotasining konsentratsiyasi 12-14 % gacha kamaytirilishi, ingibirlash sirt faol moddalarning maxsus qo’shimchalari bilan kuchaytirilishi, reaksiya davomiyligi esa 3-4 marta kamaytirilishishi kerak. Mustahkamlangan quduqlarda tuz kislotali vanna qilishda tuz chukmalari va gil qobig’ini ketkazish uchun kislotaning quduq tubidagi vaqti 2-4 soat. Barcha hollarda kislotaning jinslar bilan reaksiyasini zaruriy davomiyligi har bir muayyan konda laboratoriya tahlillari bo’yicha aniqlanishi kerak. Jadallashtirish usullari ishlatish tizmasi buzilgan, sifatsiz sementlangan tizmali quduqlarda, suvlangan yoki jadallashtirish ishlaridan so’ng suvlanishi mumkin bo’lgan quduqlarda va kontur oldidagi quduqlarda tavsiya etilmaydi. Qalamga ta’sir ko’rsatishning gidromexanik usullari. Gidromexanik ta’sir ko’rsatish usullaridan qatlamni gidravlik yorish keng qo’llaniladi. Gidravlik yorishda qatlamni quduq tubi atrofi qismining filtratsion xossalari chuqur darzliklar hosil bo’lishi hisobiga yaxshilanadi. Qalamda hosil bo’lgan darzliklarni 41

saqlab qolish uchun yetarli darajada mustahkam va tog’ bosimi ostida maydalanmaydigan qumdan foydalaniladi. Qum zarralarining o’lchamlari qancha katta bo’lsa, sun’iy hosil qilingan darzliklarning o’tkazuvchanligi shuncha yuqori bo’ladi. Gidravlik yorish uchun foydalaniladigan suyuqlik quyidagi talablarga javob berishi lozim: qatlam suyuqliklari va jinslar bilan ta’sirlashganda qatlamning o’tkazuvchanligini pasaytirmasligi; haydalgan qum darzliklarga kirishini ta’minlashi; depressiya hosil qilingandan keyin quduqdan oson chiqishi; quduqda yuqori gidravlik qarshilikni yuzaga keltirmasligi. Gidravlik yorishda foydalaniladigan suyuqliklar suv yoki neft asosida tayyorlanishi mumkin. Har bir ishlov berish mahalliy sharoitni hisobga olgan holda tanlangan usulni qo’llash bo’yicha harakatdagi yo’riqnomalar va uslubiy qo’llanmalarga muvofiq tuzilgan alohida reja bo’yicha amalga oshiriladi. Qatlamni gidravlik yorish quyidagi quduqlarda tavsiya etiladi: 1. Sinash jarayonida kuchsiz oqim bergan; 2. Qatlam bosimi yuqori, lekin kollektorning o’tkazuvchanligi past; 3. Quduq tubi atrofi zonasi to’lib qolgan; 4. Mahsuldorligi pasaygan; 5. Yuqori gaz omiliga ega bo’lgan (atrofdagilarga nisbatan); 6. Qabul qiluvchanligi past bo’lgan haydovchi quduqlarda; 7. Haydovchi quduqlarda yutilish oralig’ini kengaytirish uchun. Qatlamni gidralik yorish quyidagicha amalga oshiriladi: o’tkazuvchan qatlamga 100 MPa gacha bosimda suyuqlik haydaladi. Uning ta’siri ostida qatlamda yoki qamtamlanish yuzalari bo’yicha yoki tabiiy darzliklar bo’ylab yoriqlar hosil bo’ladi. Bosim olinganda yoriqlarning yopilib qolishini oldini olish uchun hosil bo’lgan yoriqlarga suyuqlik bilan birgalikda saralangan yirik donali kvars qum haydaladi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, qatlamni gidravlik yorish jarayonida kenligi 1- 2 mm bo’lgan darzliklar hosil bo’ladi. Ularning radiusi bir necha o’nlab metrga yetishi mumkin. Yirik donali qum bilan to’lgan darzliklar ahamiyatli 42

o’tkazuvchanlikka ega bo’ladi. Buning natijasida gidravlik yorishdan so’ng quduqlarning mahsuldorligi bir necha barobar oshadi. Qatlam flyuidlaridan namunalar olish Qatlam flyuidlaridan namunalar olish quduq butun stvoli bo’ylab tarkibi bo’yicha bir turli qatlam suyuqligi bilan to’lgandan keyin amalga oshiriladi. Namunalar chuqurlik namuna olgichlari bilan perforatsiya oralig’ida yoki undan biroz yuqorida (10-15 m dan ko’p bo’lmasligi lozim) olinadi. Tahlilga olinadigan qatlam suvining miqdori uning minerallashganligiga bog’liq. Kam minerallashgan suvning to’liq tahlili uchun 2-3 litr yetarli, K, Br, J, Ba, Sr va boshqa elementlarni aniqlash uchun 20 litr suv kerak bo’ladi. Tarkibida oltingugurt bor suvlar xloroform bilan konservatsiyalanishi lozim. Jelonka (uzun chelaksimon idish) yordamida namuna olinganda shu joyning o’zida pH, uchuvchan va tez eriydigan komponentlarning (H, S, NO va b.) miqdori hamda radioaktivligi aniqlanadi. Olingan erigan gazning miqdori 1 litrdan kam bo’lmasligi lozim. Neftning qatlam sharoitidagi xossalari chuqurlik namuna olgichlari bilan olingan namunalar bo’yicha aniqlanadi. Laboratoriya sharoitlarida elementar tahlil va fraksion tarkibiy qismlarga ajratish uchun 3 litrdan kam bo’lmagan hajmda namuna olish lozim. Neftning debiti va gorizontning sanoat ahamiyati aniqlangandan so’ng texnik tahlil uchun 50 kg atrofida namuna olinadi. Olingan qatlam suyuqliklari, gaz va kondensat namunalari bo’yicha quyidagilar aniqlanishi lozim: - neft uchun – fraksion va guruhiy tarkib, selikagel smolalar, moylar, asfaltenlar, parafinlarning miqdori hamda qatlam va dala sharoitidagi qovushqoqligi va zichligi, to’yinganlik bosimi, gaz miqdori, qatlam va dala sharoitlarida turli bosimlarda neftning hajmi va qovushqoqligini o’zgarishi, qayishqoqlik koeffitsiyenti; chuqurlik namunalari olinganda – quduq tubi bosimi va harorati, gaz omili; 43

- neftda erigan va erkin gazlar uchun – havo bo’yicha zichligi, yonish issiqligi, kimyoviy tarkibi (metan, etan, propan, butan, pentanlar, geksanlar va nisbatan og’ir uglevodorodlar hamda geliy, oltingugurt, uglekislotalar, azot va boshqalarning hajmiy foizlardagi miqdori), qatlam haroratida qatlam gazining kondensatsiyalanib boshlash bosimi; - kondensat uchun – potensial miqdori, fraksion tarkibi, guruhiy tarkibi, oltingugurtning miqdori, 20° С harorat va 0,1 MPa bosimda zichligi va qovushqoqligi, turli separatsiyalash rejimlarida 1 m 3 separatsiyalangan gazga grammlarda kondensatning omili (kondensatning chiqishi), maksimal kondensatsiyalanish bosimi; - qatlam suvi uchun – to’liq kimyoviy tarkibi, qimmatbaho yo’ldosh komponentlar bilan birgalikda: yod, brom, bor, litiy va boshqalar; suvda erigan gazning miqdori va tarkibi, uning qayishqoqligi, harorati va elektr qarshiligi. 44

Quduqlarda tadqiqotlar o’tkazish Mahsuldor qatlamlarni tadqiq qilish sinashga nisbatan ko’p vaqtni oladi, shuning uchun sinov ishlatish jarayonida amalga oshiriladi. Bu tadqiqotlarning vazifasi mahsuldorlik koeffitsiyenti, o’tkazuvchalik, gidroo’tkazuvchanlik va boshqa parametrlarni aniqlash uchun ma’lumotlar to’plashdan iborat. Qo’llaniladigan barcha tadqiqot usullarining asosi quduqlar tubida bosimning o’zgarishi va shu bilan bog’liq holda uyumda suyuqlik yoki gazning harakat tezligini o’zgarishi hisoblanadi. Bosim yoki qatlamdagidan pasaytiriladi yoki qatlam bosimidan ko’tariladi. Birinchi holatda suyuqlik (gaz) ning sizilishi uyumdan quduqqa bo’ladi, ikkinchida esa quduqdan uyumga. Bosim quduqdan suyuqlik (gaz) olish yo’li bilan yoki quduqqa suyuqlik (gaz) haydash yo’li bilan o’zgartiriladi. Qatlamlarni gidrodinamik tadqiq qilishga mo’ljallangan mavjud priborlar quduq tubidagi (chuqurlik differensial manometri ДГМ – 4) va quduq ustidagi (Kornelyuk-Yakovleva manometri) bosimni yuqori aniqlikda qayd qilish hamda sathlarni yozib olish (o’zi yozuvchi pyezograflarning har xil turlari, masalan, Yakovlev pyezografi, exolotlar) imkoniyatini beradi. Tadqiqot o’tkaziladigan quduqlarni ishlash rejimi, xarakteriga ko’ra tadqiq qilish usullari ikkita asosiy turga bo’linidi: 1) quduqlarni barqaror ish rejimida tadqiq qilish (barqaror olish usuli) va 2) quduqlarni beqaror ish rejimida tadqiq qilish, sath yoki bosimning ko’tarilishi yoki pasayishi kuzatiladi. Barqaror olish usulining mazmuni shundan iboratki, bunda quduqlarni tadqiq qilish jarayonida uning ish rejimi bir necha bor o’zgartiriladi. Har bir rejimda quduq tubida o’rnatilgan bosim va unga muvofiq bo’lgan neft quduqlari uchun neftning (neft, suv) debiti, gaz quduqlari uchun gazning debiti o’lchanadi. Agar ma’lum bir vaqt oralig’ida ketma-ket ikki marta o’lchangan quduq tubi bosimi va debiti orasidagi farq 10% dan oshmasa, quduqning ish rejimi barqaror hisoblanadi. Imkoni boricha depressiyaning (quduq tubi va qatlam bosimi orasidagi farq) o’zgarish oralig’i katta bo’lishi kerak: quduqqa suyuqlik oqimi 45

bo’lmaydigan eng kichik depressiyadan, quduq tubida erkin gazning ajralishi yuzaga kelmaydigan yuqori depressiyagacha. Qatlam bosimini o’lchash quduq ishga tushirilgunga qadar amalga oshirilishi lozim, ishlayotgan quduqlarda esa ular ma’lum bir vaqt oralig’iga to’xtatilgandan keyin, quduq tubi zonasidagi bosim qatlam bosimigacha tiklanishi kerak bo’lgan muddat mobaynida o’lchanadi. Barqaror olish usuli quduqlarni ish rejimini ketma-ket o’zgartirib borish bilan bir vaqtni o’zida debit va quduq tubi bosimini o’lchashga asoslangan bo’lib, quduqda har bir rejimda oqim barqarorlashgandan so’ng o’lchanadi. Bir necha bor bunday o’lchashlar debitni quduq tubi bosimiga bog’liqligini quyidagi formula bo’yicha aniqlash imkonini beradi: neft quduqlari uchun Q = K ( P qat . - Ð qud . tubi ) n (9.4) gaz quduqlari uchun Q = K ( P 2 qat . - Ð 2 qud . tubi ) n (9.5) bu yerda, K – mahsuldorlik koeffitsiyenti; n – g’ovak muhitda sizilishni xarakterlovchi koeffitsiyent. Barqaror olish usuli favvora neft va gaz quduqlarini tadqiq qilishda keng qo’llaniladi. Favvora usulida ishlaydigan quduqlarda ularning ish rejimi shtutserni o’zgartirib, kompressor usulida ishlaydigan quduqlarda ishchi agentning nisbiy sarfini o’zgartirib, chuqurlik nasosi bilan ishlaydigan quduqlarda esa tebranma dastgohning parametrlarini o’zgartirib mahsulot miqdorini boshqarish mumkin. Har bir rejimda neft va yo’ldosh gazning debiti, quduq tubi bosimi, gaz omili va neft va suvning foizdagi miqdori o’lchanadi. Gaz quduqlarini tadqiq qilish turli ish rejimlarida gazning debiti va quduq ustidagi bosimni o’lchash yo’li bilan amalga oshiriladi. Gazning sarfi kritik oqimni shaybali o’lchagich bilan, bosim namunali manometr va 0,10 bo’limli maksimal termometr bilan o’lchanadi. Tadqiqot o’tkazishdan avval quduq 15-20 minut shamollatiladi va so’ngra bosim to’liq turg’unlashgunga qadar yopib qo’yiladi, 46

bunga 2-3 soat ketadi. Sinash vaqtida gazning tarkibidagi kondensat, suv, jins zarrachalari va boshqalar aniqlanadi. Uyumdagi alohida qatlam va qatlamchalarning mahsuldorligi oraliqlar bo’yicha sinab alohida aniqlanadi. Mustahkam tog’ jinslari sharoitida va qum tiqinlari mavjud bo’lmaganda, bunday sinashlarni quyi sinalgan gorizontlarni berkitmasdan o’tkazish mumkin. Oraliqlar bo’yicha tadqiqotlar o’tkazish bir nechta qatlamlarning debitini alohida aniqlash imkonini beradigan chuqurlik debitomerlarini (VNII konstruksiyasi, РГД -1 М va b.) qo’llash yo’li bilan ahamiyatli darajada qisqartirilishi mumkin. O’tkazilgan tadqiqot natijalari bo’yicha mahsulot miqdori va unga mos keladigan bosimlar ayirmasi orasidagi bog’liqlik grafigi tuziladi. Absissa o’qida mahsulot miqdori Q va ordinata o’qida depressiya qo’yiladi. Gaz quduqlari uchun bosimlar kvadratlarining ayirmasi qo’yiladi. Quduq debitini bosimlar farqiga bog’liqlik chizig’i indikator chizig’i deyiladi (rasm). rasm. Quduqni mahsuldorlikka sinashning uch nuqta bo’yicha indikator chizig’i 47

Quduq tubi bosimi to’yinganlik bosimidan yuqori holatda ishlaganda mahsuldorlik koeffitsiyenti doimiy kattalik hisoblanadi va indikator chizig’i to’g’ri chiziq ko’rinishida bo’ladi. Mahsuldorlik koeffitsiyentining kattaligi bo’yicha Dyupyui formulasidan foydalanib qatlamning o’rtacha o’tkazuvchanligini hisoblash mumkin: 23,6 K o ' t . h ( Р qat . - Р q . t . ) K qat . Q = (9.6) m (lg R - lg r k ее . ) bu yerda, Q – debit, t/kun.; h – qatlamning qalinligi, m; K o’t. – o’tkazuvchanlik, D; K qat. – bir tonna neftni atmosfera sharoitiga o’tkazish uchun koeffitsiyent; R – quduqlar orasidagi o’rtacha masofa, m; μ – qatlam suyuqligining qovushqoqligi, sPz; r – quduqning radiusi (keltirilgan), m; Р qat. – quduqlar oralig’idagi bosimga teng bo’lgan qatlam bosimi, kg/sm 2 ; Р q.t. – ishlab turgan quduq tubidagi bosim, kg/sm 2 . Yuqoridagi formulaga asosan qatlamning o’tkazuvchanligi quyidagicha aniqlanadi: Quduq quduq tubi bosimi to’yinganlik bosimidan past bo’lgan holatda ishlatilganda indikator chizig’i parabolaga (qavariq shaklga) yaqin bo’ladi. Bunday sharoitlarda quduqning ta’sir zonasida ikki fazali oqim yuzaga keladi. Bunda bosimlar farqi qancha katta bo’lsa, shuncha katta ulushni gaz fazasi egallaydi. Neftning qovushqoqligi oshadi va mahsuldorlik koeffitsiyentini pasayishiga olib keladi. Botiq shakldagi indikator chizig’i debit va depressiya noto’g’ri o’lchanganda chiqadi. Botiq shakldagi indikator chizig’i holatida tadqiqot natijasi qoniqarsiz hisoblanib, tadqiqot qayta takrorlanadi. Chiziqli sizilish qonuni mavjud hollarda n = 1 va indikator chizig’i to’g’ri shaklga ega bo’ladi. Qavariq shakldagi indikator chizig’i n < 1 va botiq shakldagisi n > 1 sharoitlarda vujudga keladi (rasm). 48

Quduqlarning tadqiqot natijalariga analitik ishlov berish ikkita tenglama tizimini tuzish imkonini yaratdi. U yordamida hisoblash yo’li bilan quduq toza gaz beradigan kritik bosim kattaligini va berilgan bosimlar farqida quduq debitini aniqlash mumkin: (8) (9) bu yerda, α – gazni eruvchanlik koeffitsiyenti, m 3 /m 3 ; Р qat. , Р q.t., Р to’y. , Р kr. – mos ravishda qatlam, quduq tubi, to’yinganlik, kritik bosim; K qat . Q - qatlam sharoitiga keltirilgan neft debiti, m 3 /kun. rasm. Indikator chiziqlarining ko’rinishi Bosimni tiklash usuli (beqaror ishlash rejimi) quduq to’xtatilgandan so’ng qatlamda bosimning tarqalish qonuniyatlariga asoslangan. Differensial manometr bosimning o’zgarishini har bir minut o’tganda o’lchash imkoniyatini beradi. Bosimni kuzatish usuli bilan o’tkazilgan tadqiqotlarning natijalarini qayta ishlash 49

bir qator parametrlarni, masalan o’tkazuvchanlik yoki gidroo’tkazuvchanlik kabi parametrlarni aniqlash imkonini beradi. Vaqt mobaynida bosimning o’zgarish ma’lumotlari polulogarifmik qog’ozda qayta ishlanadi. Bunda ordinita o’qi bo’yicha bosimning o’sishi ( Δ R) qo’yiladi, abssissa o’qi bo’yicha esa vaqt logarifmi (lg t) qo’yiladi, u odatda har daqiqa o’lchanadi. Egri chiziqning birinchi qismi bosimlar farqi ( Р qat. – Р qud.tubi ) ta’siri ostida quduq tubiga suyuqlikning oqimiga mos keladi. Egri chiziqning ikkinchi qismi, to’g’ri chiziqli qism qatlamning qayishqoqlik kuchlari hisobiga quduqda bosimning o’sishiga mos keladi. Egri chiziqlarni qayta ishlashda ularda alohida to’g’ri chiziqli uchastkalar ajratiladi. O’tkazuvchanlik koeffitsiyenti to’g’ri chiziqli uchastkaning qiyaligi bo’yicha aniqlanadi. Hisoblash quyidagi formula bo’yicha amalga oshiriladi: bu yerda, К o’t. – o’tkazuvchanlik koeffitsiyenti, D; Q – suyuklik debiti, μ – qovushqoqlik, sPz; h sam. – qatlamning samarali qalinligi, m; i - to’g’ri chiziqli uchastkaning vaqt o’qiga qiyalik burchagining tangensiga teng bo’lgan burchak koeffitsiyenti. Qidiruv quduqlaridan neftni yig’ish tarmoqlari o’tkazilmagan rayonlarda hozirgi kunda quduqni sinov ishlatish ko’zda tutilmagan ekspress tadqiqot usuli qo’llaniladi. Bu usul bilan favvora va favvoralanmaydigan quduqlar ham o’rganiladi. 50

A dabiyotlar : 1. Абидов А.А., Эргашев Й., Қодиров М. Нефть ва газ геологияси. Русча-ўзбекча изоҳли луғат. Тошкент. “Шарқ” 2000. 2. Абидов А.А. Современные основы прогноза и поисков нефти и газа. Ташкент. “Фан” 2012. 3. Алексеенко В.А. Геохимические методы поисков месторождений полезных ископаемых. Учебник. М., Недра, 2000. 4. Абрамечева Т.В. Экономическая эффективность нефтегазоразведочных работ. Уч. пособие. Ухта 2003. 5. Бурцев М.И. Поиски и разведка месторождений нефти и газа: Учеб. пособие. Москва. Изд-во РУДН, 2006. 6. Бакиров А.А., Бакиров Э.А. и др. Геологические условия формирования и размещения зон нефтегазонакопления. Москва. Недра 1982. 7. Бакиров АА, Бакиров ЭА, Габриэлянц ГА, Керимов В.Ю., Мстиславская Л.П. Теоретические основы поисков и разведки нефти и газа. Под ред. Э.А. Бакирова и В.Ю. Керимова: Учебник для вузов. В 2-х кн. - 4-е изд., перераб. и доп. - Кн. 2: Методика поисков и разведки скоплений нефти и газа. - М.: ООО «Издательский дом Недра», 2012. 8. Баженова O.K., Бурлин Ю.К., Соколов Б.А., Хаин В.Е. Геология и геохимия нефти и газа. М., Изд-во МГУ, 2000. 51

O'xshashlar

Maxsuldor qatlamlarni ochishni geologik asoslash, quduqlarni o’zlashtirish va sinash

Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining qidirish-ishlatish davri

Quduqlarni burg’ilash jarayonida tog’ jinslari namunalarini olish

Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining izlash-baholash davri

Neft qatlamlarini ochish va quduqni o’zlashtirish