Absorbsiya va adsorbsiya jarayonlar jihozlari - Konchilik ishi - Referatlar

Absorbsiya va adsorbsiya jarayonlar jihozlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1134 KB

Ko'chirib olish

Absorbsiya va adsorbsiya jarayonlar jihozlari Reja: 1. Absorbsiya 2. Umumiy tushunchalar 3. Adsorbentlar turlari va xususiyatlari 4. Adsorbsiya jarayonini tashkil etish usullari

Gaz yoki bug‘larning, gaz yoki bug‘li aralashmalardagi komponentlarning suyuqlikda yutilish jarayoni absorbsiya deb nomlanadi. Yutilayotgan gaz yoki bug‘ absorbtiv , yutuvchi suyuqlik esa absorbent deb ataladi. Ushbu jarayon selektiv va qaytar jarayon bo‘lib, gaz yoki bug‘ aralashmalarini ajratish uchun xizmat qiladi. Absorbtiv va absorbentlarning o‘zaro ta’siriga qarab, absorbsiya jarayoni 2 ga bo‘linadi: fizik absorbsiya; kimyoviy absorbsiya (xemosorbsiya). Fizik absorbsiya jarayonida gazning suyuqlik bilan yutilishi paytida kimyoviy reaksiya yuz bermaydi, ya’ni kimyoviy birikma yangi modda hosil bo‘lmaydi. Agar suyuqlik bilan yutilayotgan gaz kimyoviy reaksiyaga kirishsa, bunday jarayon xemosorbsiya deyiladi, ya’ni kimyoviy absorbsiya. Ma’lumki, fizik absorbsiya ko‘ р incha qaytar jarayon bo‘lgani sababli, suyuqlikka yutilgan gazni ajratib olish imkoni bo‘ladi. Bunday jarayon desorbsiya deb nomlanadi. Absorbsiya va desorbsiya jarayonlarini uzluksiz ravishda tashkil etish yutilgan gazni sof holda ajratib olish va absorbentni ko‘p marta qayta ishlatish imkonini beradi. Absorbsiya jarayoni sanoat korxonalarida uglevodorodli gazlarni ajratish, sulfat, azot, xlorid kislotalar va ammiakli suvlarni olishda, gaz aralashmalaridan qimmatbaho komponentlarni ajratish va boshqa hollarda keng miqyosda ishlatiladi. Absorbsiya jarayoni ishtirok etadigan texnologiyalarni qurilmalar bilan jihozlash murakkab emas. Shuning uchun kimyo,neft va gazni qayta ishlash hamda boshqa sanoatlarda absorberlar ko‘p ishlatiladi.

Absorbsiya jarayonini olib borish usullari Xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida absorbsiya jarayonini tashkil etishda quyidagi prinsi р ial chizmalar qo‘llaniladi: — parallel yo‘nalishli; — qarama-qarshi yo‘nalishli; — bir pog‘onali, qisman resirkulyatsiyali; — ko‘p pog‘onali, qisman resirkulyatsiyali. 16- a rasmda parallel yo‘nalishli chizma ko‘rsatilgan. Bunda gaz oqimi va absorbent parallel (bir xil) yo‘nalishda harakatlanadi. Absorberga kirishda absorbtiv konsentratsiyasi katta bo‘lgan gaz faza, absorbtiv konsentratsiyasi past bo‘lgan suyuq faza bilan to‘qnashuvda bo‘lsa, qurilmadan chiqishda esa absorbtiv konsentratsiyasi kichik bo‘lgan gaz faza, absorbtiv konsentrat siyasi yuqori bo‘lgan suyuqlik bilan o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. 16- b rasmda qarama-qarshi yo‘nalishli chizma ko‘rsatilgan. 16- rasm. Absorbsiya chizmalari va jarayonni y-x koordinatalarda tasvirlash: a – parallel; b – qarama-qarshi; d – absorbent resirkulyatsiyasi bilan; e – absobtiv resirkulyatsiyasi bilan.

Ushbu chizmali absorberlarning bir uchida absorbtiv konsentratsiyasi yuqori gaz va suyuqlik to‘qnashuvda bo‘lsa, ikkinchi uchida esa konsentratsiyalari past fazalar o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Qarama-qarshi yo‘nalishli chizmalarda parallel yo‘nalishliligiga qaraganda, absorbentdagi absorbtiv eng yuqori qiymatiga erishsa bo‘ladi. Lekin jarayonning o‘rtacha harakatga keltiruvchi kuchi parallel yo‘nalishliligiga nisbatan kam bo‘lgani uchun qaramaqarshi yo‘nalishli absorberning gabarit o‘lchamlari katta bo‘ladi. Absorbent yoki gaz fazaning resirkulyatsiyali chizmalari 16- d, e rasmlarda keltirilgan. Bunday chizmalarda absorbent ko‘p marta o‘tadi. 16- d rasmda absorbent bo‘yicha resirkulyatsiyali chizma keltirilgan. Bunda gaz faza absorberning tepa qismidan kirib, past qismidan chiqib ketsa, suyuq faza esa qurilmadan bir necha marta qaytarib o‘tkaziladi. Absorbent qurilmaning tepa qismiga uzatiladi va gaz fazasiga qarama-qarshi yo‘nalishda harakatlanadi. Ya’ni, x b konsentratsiyali absorbent absorberdan chiqayotgan suyuq faza bilan aralashishi natijasida uning konsentratsiyasi x s ga ko‘tariladi. Jarayonning ishchi chizig‘i y-x diagrammada AB

to‘g‘ri chizig‘i bilan ifodalanadi. Absorbtivning aralashtirishdan keying konsentratsiyasi x s ni moddiy balans tenglamasidan to р ish mumkin. Agar absorberga kirishdagi absorbent miqdorini yangi absorbent miqdoriga nisbatini n deb belgilansa, moddiy balans tenglamasi quyidagi ko‘rinishda yoziladi: Bunda: G ⋅  −  ( b ax ) L x ( ax −  x b ) x −  x  Ln ⋅  ( x ax  x c ) . . x c  ax ( n 1) b n Gaz fazasi resirkulyatsiyali absorbsiya sxemasi 16- e rasmda keltirilgan. Ishchi chiziq holati A s ( g s , x ox ) va B ( g ox , x b ) nuqtalari bilan belgilanadi. g s konsentratsiya moddiy balans tenglamasidan aniqlanadi:  c   −   ax ( n 1) b n . Absorbent harakat tezligi ortishi bilan massa berish koeffitsiyenti ko‘payadi, bu esa, o‘z navbatida, massa o‘tkazish koeffitsiyentining o‘sishiga olib keladi.

Qiyin eruvchan gazlarni absorbsiya qilish paytida absorbentni resirkulyatsiya qilish usulini qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Agar absorbtiv resirkulyatsiya qilinsa, gaz fazasida massa berish koeffitsiyenti ko‘payadi. Bu usul yaxshi eriydigan gazlarni absorbsiya qilishda yuqori samara beradi. Absorberlar konstruksiyalari Absorbsiya jarayoni fazalarni ajratuvchi yuzada sodir bo‘ladi. Shuning uchun ham suyuqlik va gaz fazalar to‘qnashuvida bo‘ladigan absorberlar yuzasi iloji boricha katta bo‘lishi kerak. Massa almashinish yuzalarini tashkil etish va loyihalash bo‘yicha absorberlar 4 guruhga bo‘linadi: sirtiy va yupqa qatlamli absorberlar; nasadkali absorberlar; barbotajli absorberlar; purkovchi absorberlar. Sirtiy absorberlarda harakatlanayotgan suyuqlik ustiga gaz uzatiladi. Bunday qurilmalarda suyuqlik tezligi juda kichik va to‘qnashuv yuzasi kam bo‘lgani uchun bir nechta qurilma ketma ket qilib o‘rnatiladi. 17- rasm. Sirtiy absorber: 1 – taqsimlagich; 2 – quvur; 3 – ostona. Suyuqlik va gaz qarama-qarshi yo‘nalishda harakatlantiriladi. 17- rasmda gorizontal quvurlardan tarkib topgan yuvilib turuvchi absorber tasvirlangan. Quvurlar ichida suyuqlik oqib o‘tsa, unga teskari yo‘nalishda gaz harakat qiladi. Quvurlar ichidagi suyuqlik sathi ostona (3) yordamida bir xil balandlikda ushlab turiladi. Absorbsiya jarayonida hosil bo‘layotgan issiqlikni ajratib olish uchun quvurlar taqsimlash moslamasi (2) dan oqib tushayotgan suv bilan yuvilib turadi. Sovituvchi suvni bir me’yorda taqsimlash

uchun tishli taqsimlagich (1) qo‘llaniladi. Bu turdagi absorberlar yaxshi eriydigan gazlarni yutish uchun ishlatiladi. Yupqa qatlamli absorberlar ixcham va yuqori samaralidir. Bu absorberlarda fazalarning to‘qnashish yuzasi oqib tushayotgan suyuqlik yupqa qatlami yordamida hosil bo‘ladi. Yupqa qatlamli qurilmalar guruhiga quvurli, listasadkali, ko‘tariladigan qatlamli absorberlar kiradi. Quvurli absorberlarda suyuqlik vertikal quvurlarning tashqi yuzasidan pastga qarab oqib tushsa, gaz faza esa qarama-qarshi yo‘nalishda yuqoriga qarab harakatlanadi. Qolgan turdagi absorberlarda ham fazalarning harakat yo‘nalishi quvurli absorberlarnikiga o‘xshashdir. Quvurli absorberlar tuzilishiga qarab qobiq-quvurli isiqlik almashinish qurilmasiga o‘xshaydi. Qurilmada hosil bo‘lgan issiqlikni ajratib olish uchun quvurlar ichiga suv yoki boshqa sovuq eltkich yuboriladi. 18- rasmda tekis, parallel nasadkali absorber tasvirlangan. Nasadkalar vertikal listlar ko‘rinishida bo‘lib, absorber hajmini bir nechta seksiyaga bo‘ladi. Absorberga suyuqlik quvur orqali uzatiladi va taqsimlash moslamasi yordamida nasadkaga taqsimlanadi. Natijada tekis listning ikkala tomoni ham suyuqlik bilan yuvilib turadi. Gaz va yupqa qatlamli suyuqliklarning nisbiy harakat tezligiga qarab, suyuqlik yupqa qatlami pastga oqib tushishi yoki gaz oqimiga ilakishib, tepaga ham harakatlanishi mumkin. Agar fazalar oqimining tezligi ko‘paysa, massa berish koeffitsiyentining qiymati va fazalar to‘qnashish yuzasi ortadi. Bunga sabab chegaraviy qatlamning turbulizatsiyasi va unda uyurmalar hosil bo‘lishidir. Nasadkali absorberlar. Т urli shaklli qattiq nasadkalar bilan to‘ldirilgan vertikal silindrsimon kolonnalarning tuzilishi sodda, ixcham va yuqori 18- rasm. Yupqa qatlamli absorber: samarador bo‘lgani uchun sanoatda ko‘p 1 – quvur; 2 – taqsimlash ishlatiladi. Odatda, nasadkalar qatlami moslamasi; 3 – tekis parallel nasadka.

19- rasm. Nasadkali absorber. 1 – taqsimlagich; 2 – nasadka; 3 – suyuqlikni qayta taqsimlash moslamasi; 4 – teshikli panjara. teshikli panjaralarga joylashtiriladi. Gaz faza teshikli panjara ostiga yuboriladi va undan o‘tib, qatlam orqali yuqoriga qarab harakatlanadi (19- rasm). Suyuq faza absorberning yuqori qismidan taqsimlash moslamasi (1) yordamida purkaladi va nasadka qatlamida gaz fazasi bilan o‘zaro ta’sir etadi. Quril- ma samarali ishlashi uchun suyuq faza bir tekisda purkalishi va taqsimlanishi zarur. Bu turdagi absorberlarda nasadkalar ham suyuqlikni bir me’yorda taqsimlashga salmoqli hissa qo‘shadi. Nasadkalar quyidagi talablarga javob berishi kerak: katta solishtirma yuzaga ega bo‘lishi; gaz oqimiga ko‘rsatadigan gidravlik qarshiligi kichik bo‘lishi; ishchi suyuqlik bilan yaxshi ho‘llanilishi; absorber ko‘ndalang kesim yuzasi bo‘ylab suyuqlikni bir tekisda taqsimlashi; ikkala faza ta’siri ostida yemirilmaydigan; yengil va arzon bo‘lishi kerak. 20- rasmda sanoatda ishlatiladigan nasadkalarning ba’zi bir turlari va ularni qurilmada joylash usullari keltirilgan. Bu nasadkalarning ichida eng keng tarqalgan nasadka – Rashig halqalaridir. Undan tashqari, keramik jism, koks, maydalangan kvars, polimer halqa, metall to‘r va panjara, shar, propeller va parrak, egarsimon element va boshqa jismlar ishlatiladi. Rashig halqalari 15 Ѕ 15 Ѕ 2,5; 25 Ѕ 25 Ѕ 3; 50 Ѕ 50 Ѕ 5 mm o‘lchamli qilib yasaladi. Nasadkalarning geometrik xarakteristikasi bo‘lib, ekvivalent diametr hisoblanadi:  4v bx . d e a Bunda: v bx – bo‘sh hajm, m 3 /m 3 ; a – solishtirma yuza, m 2 /m 3 . Rashig halqalarining o‘lchamlari kattalashishi bilan solishtirma yuzasi 300; 204; 87,5 m 2 / m 3 va bo‘sh hajmi 0,7; 0,74; 0,785; m 3 /m 3 miqdorlarga teng bo‘ladi. Nasadkali absorberlarda taqsimlovchi moslama orqali purkalayotgan suyuqlik gazning kichik tezliklarida, nasadka ustida

20- rasm. Nasadka turlari: a – yassi parallel; b – keramik fasonli va ularni joylanish usullari; d – betartib; e – tartibli. yupqa qatlam ko‘rinishida oqadi. Nasadkaning ho‘llangan yuzasi fazalarda to‘qnashish yuza vazifasini bajaradi. Shuning uchun nasadkali absorberlarni yupqa qatlamli qurilmalar deb qarash mumkin. Suyuq faza qurilmalar devori atrofida yiqilib qolmasligi uchun nasadka bir necha seksiyaga yuklanadi. Suyuqlikni bir tekisda taqsimlash uchun seksiyalar orasida qayta taqsimlash moslamalari o‘rnatiladi. Nasadkali kolonnalarda gaz va suyuqlik qarama-qarshi harakat qiladi. Nasadkalarni tanlashda ularning o‘lchamlariga katta ahamiyat berish kerak. Agar nasadka elementlari qanchalik kichik bo‘lsa, gidravlik qarshilik shunchalik kam va gazning tezligi yuqori bo‘ladi. Bunday nasadkali absorberlar narxi nisbatan arzon bo‘ladi. Agar absorber yuqori bosim ostida ishlaydigan bo‘lsa, kichik o‘lchamli nasadkalar ishlatiladi. Chunki bu turdagi qurilmalarda gidravlik qarshilikning ahamiyati yo‘q. Undan tashqari nasadkalarning o‘lchami kichik bo‘lganda, uning solishtirma yuzasi nisbatan katta bo‘ladi va absorbsiya jarayonida bir fazadan ikkinchisiga o‘tganda massa miqdori ko‘p bo‘ladi. Absorberlarda gazlar yutilishi paytida ajralib chiqadigan issiqlikni neytrallash qiyin. Bunday qurilmalardagi issiqlikni

kamaytirish va nasadkalar ho‘llanishini oshirish maqsadida suyuqlikni nasos yordamida resirkulyatsiya qilish zarur. Bu usulda ishlaydigan absorberlar tuzilishi murakkablashadi va narxi ortadi. Undan tashqari, ifloslangan suyuqliklarni ajratish uchun qaynovchi absorberlarda plastmassadan yasalgan sharlar ishlatilib, gaz tezligi ortishi bilan mavhum qaynay boshlaydi. Odatda, qaynovchi absorberlarda gazning tezligi juda katta bo‘ladi, ammo qatlamning gidravlik qarshiligi juda oz miqdorga ortadi. Т arelkali absorberlar samarali va eng keng tarqalgan qurilmalardan bo‘lib, uning ichida butun balandligi bo‘yicha bir xil masofada bir nechta tarelkalar o‘rnatilgan. Т eshikli tarelkalar orqali ham gaz, ham suyuqlik harakatlanadi va undan o‘tish paytida bir fazadan ikkinchisiga massa o‘tadi. Gaz fazaning suyuqlik qatlamidan o‘tishi davrida pufakcha va ko‘ р iklarning hosil bo‘lish jarayoni barbotaj deb nomlanadi. Suyuqlik va gaz (yoki bug‘) ni bir-biri bilan to‘qnashishi zarur bo‘lgan hollarda barbotaj qo‘llaniladi. 21- rasmda qalpoqchali nasadkadan gaz yoki bug‘ning o‘tishi tasvirlangan. Barbotaj asosan ikki rejimda kechishi mumkin: pufakchali va oqimchali. Gaz yoki bug‘ning sarfi kichik bo‘lsa, pufakchali rejimni kuzatish mumkin. Bunda gaz pufakchalari suyuqlik qatlamini bitta-bitta bo‘lib yorib chiqadi. Pufakchalar o‘lchami barbotyor tuzilishiga, suyuqlik va gaz xossalariga bog‘liq. Agar gaz tezligi ortib borsa, oqimchali rejim paydo bo‘ladi. Barbotyordan chiqayotgan gaz oqimi shakli va o‘lchami o‘zgarmaydigan «mash’ala» hosil bo‘ladi. Odatda, mash’ala balandligi 30 – 40 mm dan ortmaydi. 21- rasm. Barbotaj jarayoni chizmalari: a – kichik tezlikda qalpoqchali nasadkadan gazning chiqishi; b – katta tezlikda qalpoqchali nasadkadan gazning chiqishi.

Т arelkali kolonnalar qalpoqchali, klapanli, plastinali va elaksimon tarelkali bo‘ladi. Fazalarning bir tarelkadan ikkinchisiga o‘tishiga qarab quyilish moslamali va quyilish moslamasiz absorberlarga bo‘linadi. 22- rasmda quyilish moslamali, tarelkali absorber konstruksiyasi tasvir- langan. Ko‘rinib turibdiki, quyilish quvu- rining pastki qismi quyida joylashgan tarelka ustidagi ostonaga tushib turadi va gidravlik tamba vazifasini bajaradi. Odatda, suyuq faza qurilmaning tepa qismidan tarelkaga uzatiladi va uning pastki qismidan chiqariladi. Gaz faza esa qurilmaning pastidan uzatilib, tarelkalar orqali pufakchalar ko‘rinishida chiqib ketadi. Т arelkada hosil bo‘ladigan gaz – suyuqlik ko‘ р ik qatlamida asosiy issiqlik va massa berish jarayonlari yuz beradi. Absorbsiya jarayonida tozalangan gaz 22- rasm. Quyilish moslamali, tarelkali absorber. 1 – g‘alvirsimon tarelka; 2 – quyilish quviri. qurilmaning tepa qismidan chiqib ketadi. Т arelka, quyilish quvuri va ostona shunday joylashtiriladiki, suyuq faza, albatta, qarama- qarshi yo‘nalishda harakat qiladi. Т arelkali absorberlar gidrodinamik rejimi, ma’lumki, istalgan konstruksiyali tarelkalarning samara-dorligi, uning gidrodinamik rejimlariga uzviy bog‘liqdir. Gazning tezligiga va suyuqlikni purkash zichligiga qarab barbotajli tarelkalarning 3 ta asosiy gidrodinamik rejimi bo‘ladi: pufakchali, ko‘ р ikli va oqimchali (injeksion). Pufakchali rejim. Gazning tezliklari juda kichik va suyuqlik qatlamidan alohida pufakchalar holatida o‘tish davrida pufakchali rejimni kuzatish mumkin. Bu rejimda tarelkadagi fazalar to‘qnashish yuzasi kam bo‘ladi. Ko‘ р ikli rejim. Gaz fazasining tezligi ortishi bilan teshiklardan chiqayotgan pufakchalar qo‘shilib oqim hosil qiladi. Т arelkadan ma’lum bir masofada qatlam qarshiligi tufayli oqim buziladi va ko‘p miqdordagi pufakchalarga ajrab ketadi. Natijada «gaz – suyuqlik»dispers sistema, ya’ni ko‘ р ik paydo bo‘ladi. Ushbu rejimda gaz va

suyuq fazalar to‘qnashishi pufakchalar hamda gaz oqimi suyuq tomchilar sirtiga to‘g‘ri keladi. Ko‘ р ikli rejimda barbotajli tarelkalarda fazalarning to‘qnashish yuzasi maksimal miqdorga egadir. Oqimli (injeksion) rejim . Agar gaz tezligi yanada oshirilsa, gaz oqimining uzunligi ko‘payadi va u barbotaj qatlamidan chiqib qoladi. Shu bilan birga, barbotaj qatlam buzilmaydi va ko‘p miqdorda yirik tomchilar hosil bo‘ladi. Bunday rejimda fazalarning to‘qnashish yuzasi keskin ravishda kamayib ketadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, bir rejimdan keyingisiga o‘tish asta- sekin bo‘ladi. Barbotajli tarelkalar gidravlik rejimlari chegarasini hisoblashning umumiy usullari shu kungacha yaratilmagan. Shuning uchun ham tarelkali absorberlarni loyihalashda tarelka ishlashining pastki va tepa oraliqlari hisoblash yo‘li bilan to р iladi. So‘ngra gazning ishchi tezligi to р iladi. Elaksimon tarelkali absorber. 23- rasmda bu turdagi jihoz tasvirlangan. Bu kolonna gorizontal tarelka quyilishi va ostonalardan tarkib topgan bo‘ladi. Odatda, bu turdagi tarelka yuzasi 1 ј 5 mm li teshiklardan iborat bo‘lib, tarelkadan tushayotgan ko‘ р ikni parchalash uchun ostona tarelkadagi suyuqlik sathini bir xil balandlikda ushlab turish uchun esa ostona (3) xizmat qiladi. Suyuq faza tepadagi tarelkaga uzatiladi va quyilish moslamasi (2) dan o‘tib, qurilmaning pastki qismidan chiqib ketadi. Gaz faza har doim qurilmaning pastki qismiga kiritiladi va tarel- kalardan pufakcha shaklida o‘tib, yuqori qismidagi shch- tuserdan chiqadi. Qalpoqcha tarelkali absor- ber. Bu turdagi qurilma kapsula qalpoqcha va segment quyilish moslamasidan tarkib topgan (24- rasm). Т arelka ko‘plab disk- 23- rasm. Elaksimon tarelkali kolonna: 1 – tarelka; 2 – quyilish moslamasi; 3, 4 – ostonalar. lardan iborat bo‘lib, tayanch halqaga qistirma yordamida bolt- lar bilan mahkamlanadi.

24- rasm. Qalpoqchali tarelka: 1 – tarelka; 2 – qistirma; 3 – rostlovchi quyilish ostonasi; 4 – quyilish patrubkasi; 5 – bolt; 6 – rostlovchi bolt; 7 – halqa; 8 – quyilish ostonasi; 9 – qalpoqcha. Suyuq faza yuqorida joylashgan tarelkadagi ostona (3) dan o‘tib, quyida o‘rnatilgan tarelkaga tushadi. Т arelka yuzasidan suyuqlikni bir me’yorda taqsimlash uchun ostona (8) xizmat qiladi. Suyuqlikni tarelka yuzasida bir xil balandlikda ushlab turish uchun rostlovchi ostona (3) dan foydalaniladi. Gaz tarelkalarga patrubka (6) orqali kirib, bir necha oqimchalar holida qalpoqchalar teshigidan chiqa boshlaydi. Qalpoqchadagi havo teshiklari tishli bo‘lib, to‘g‘ri uchburchak shaklida yasaladi. Suyuqlik qatlami orqali o‘tayotgan gaz yoki bug‘ oqimi alohida-alohida pufakchalarga bo‘linib ketadi. Т arelkalardan suyuqlik quyilish patrubkasi (4) orqali to‘kiladi. Bu turdagi tarelkalarda gaz ko‘ р iklari va pufakchalarning hosil bo‘lish intensivligi bug‘ (yoki gaz) tezligi va tarelkadagi suyuqlik qatlami balandligiga bog‘liq. Т arelkada katta massa almashinish yuzasini barpo qilish uchun o‘rnatiladigan qalpoqchalar soni ko‘paytiriladi. 25- rasmda kapsulali qalpoqchaning bo‘ylama qirqimi keltirilgan. Т arelka va qalpoqchaning pastki qismi orasidagi masofa vtulka (4) va gayka (2) yordamida amalga oshiriladi. Bu turdagi tarelkalar sanoatda keng ko‘lamda ishlatiladi. Elaksimon tarelkali absorberlarga qaraganda qopqoqchali qurilmalar gaz aralashmalari iflos bo‘lganda

25- rasm. Kapsulali qalpoqcha: 1 – shayba; 2 – gayka; 3 –bolt; 4 – vtulka; 5 – qalpoqcha; ham uzoq muddatda barqaror ishlay oladi. Bundan tashqari gaz yoki suyuq fazalar bo‘yicha yuklama katta miqdorda o‘zgarsa ham, qalpoqchali tarelka bir tekisda yaxshi ishlaydi. Ushbu tarelka kamchiliklari: konstruksiyasi murakkab, qimmat va gidravlik qarshiligi yuqori. Undan tashqari gaz faza sarfi kam bo‘lganda, qurilma samaradorligi keskin ravishda kamayib ketadi. Klapanli tarelkalar. Bu turdagi tarelkalar gaz fazasining tezligi va tez o‘zgarib turadigan jarayonlarda ishlatilishi maqsadga muvofiqdir. Klapanli tarelkalar elaksimon va qalpoqchali tarelkalarning yaxshi xossalarini o‘zida mujassam qilgan (26- rasm). Klapanlar (1) dumaloq plastina shaklida, diametri esa 40 ј 50 mm bo‘ladi. Kronshteyn- cheklagich (2) dagi teshik diametri esa 30 ј 40 mm va ular orasidagi masofa esa 70 ј 150 mm ga teng. Klapanlarning ko‘tarilish balandligi 6 ј 8 mm. Klapanlardan o‘tadigan gaz oqimining tezligiga qarab klapan vertikal tepaga siljiydi. 26- rasm. Klapanli tarelka: 1 – klapan; 2 – kronshteyn-cheklagich; 3 – tarelka. Gaz yoki bug‘ bo‘yicha yuklama keng ko‘lamda o‘zgarganda ham, klapanli tarelkalar bir me’yorda barqaror ishlaydi. Lekin ularning gidravlik qarshiligi nisbatan yuqori bo‘ladi. Oqimli (yoki plastinali) tarelkalar. Bu turdagi tarelkalar qiya, parallel plastinalar ko‘rinishida tayyorlanadi (27- rasm). Qalpoqchali, klapanli va oqimli tarelkalarda fazalarning yo‘nalishi o‘zaro kesishgan bo‘ladi. Gaz yoki bug‘ tarelkadagi teshiklardan o‘tadi, suyuqlik esa gorizontal harakatlanib, tarelkadan tarelkaga quyilish moslamasi (5) orqali o‘tadi.

27-rasm. Oqimli tarelkalar: 1 – gidravlik tamba; 2 – quyiluvchi to‘siq; 3 – tarelka; 4 – plastina; 5 – quyilish moslamasi. Yuqorida qayd etilgan tarelkalar samaradorligi gidrodinamik rejimlarga bog‘liq. Gaz (yoki bug‘) tezligi va suyuqlik sarfiga qarab 3 xil rejimlar mavjud: pufakchali, ko‘ р ikli va oqimchali. Har bir rejimda barbotajli qatlam o‘ziga xos tuzilishga ega bo‘lib, u qatlamning gidravlik qarshiligi va massa almashinish yuzasi kattaligini xarakterlaydi. Bunday tarelkalarning gidravlik qarshiligi kam, ularni yasash uchun metall kam sarflanadi va tarkibida iflosliklar bo‘lgan suyuqliklarni ham ishlatish mumkin. Bundan tashqari bu tarelkali qurilmalarda jarayonni harakatga keltiruvchi kuch katta bo‘ladi. Oqimchali tarelkalar kamchiliklari: tarelkaga issiqlik berish va ajralib chiqqan issiqlikni ajratib olish murakkab; suyuqlik sarfi nisbatan kam bo‘lgani uchun uning samaradorligi pastroq. Purkovchi absorberlar. Bunday qurilmalarda fazalarning to‘qnashishi suyuq fazani gaz oqimiga purkab berish usuli yordamida amalga oshiriladi.

Adsorbsiya Umumiy tushunchalar Gaz aralashmalari gaz yoki bug‘larni yoki eritmalarda erigan moddalarni qattiq, g‘ovaksimon jism yordamida yutish jarayoni adsorbsiya deb nomlanadi. Yutilayotgan modda adsorbtiv , yutuvchi modda esa adsorbent deb ataladi. Adsorbsiya jarayonining o‘ziga xosligi shundaki, u selektiv va qaytar jarayondir. Jarayonning qaytar bo‘shligi tufayli adsorbent yordamida bug‘-gaz aralashmalaridan bir yoki bir necha komponentlarni yutish, so‘ng esa maxsus sharoitda ularni adsorbentdan ajratib olish mumkin. Adsorbsiyaga teskari jarayon desorbsiya deb nomlanadi. Adsorbsiya jarayoni xalq xo‘jaligining turli sohalarida keng tarqalgan bo‘lib, gazlarni tozalash va qisman quritish, eritmalarni tozalash hamda tindirish, bug‘-gaz aralashmalarini ajratish uchun ishlatiladi. Kimyo sanoatida adsorbsiya quyidagi hollarda: gazlar va eritmalarni tozalash hamda quritishda, eritmalardan qimmatbaho moddalarni ajratib olishda, neft va neft mahsulotlarini tozalashda, neftni qayta ishlashda hosil bo‘ladigan gaz aralashmalaridan aromatik uglevodorodlarni (etilen, vodorod, benzin fraksiyalaridan aromatic uglevodorodlarni) ajratib olishda ishlatiladi. Adsorbsiya jarayoni 2 xil bo‘ladi, ya’ni fizik va kimyoviy adsorbsiya. Agar adsorbent va adsorbtiv molekulalarining o‘zaro tortishishi Van-der-Vaals kuchlari ta’siri ostida sodir bo‘lsa, bunday jarayon fizik adsorbsiya deb nomlanadi. Fizik adsorbsiya jarayonida adsorbent va adsorbtivlar o‘rtasida kimyoviy o‘zaro ta’siri bo‘lmaydi. Adsorbsiya jarayonida bug‘larning yutilishi paytida ular kondensatsiyalanadi, ya’ni adsorbent kovaklari suyuqlik bilan to‘lib qoladi. Boshqacha aytganda, adsorbentda ka р illyar kondensatsiya ro‘y beradi. Kimyoviy adsorbsiya yoki xemosorbsiya adsorbent va yutilgan modda molekulalari orasida kimyoviy bog‘lar hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Bu, albatta, kimyoviy reaksiyaning natijasidir. Bundan tashqari xemosorbsiya jarayonida kimyoviy reaksiya tufayli katta miqdorda issiqlik ajralib chiqadi. Adsorbsiya jarayonining selektivligi adsorbent yutilayotgan komponentning konsentratsiyasiga, haroratga, tabiatiga va gazlar yutilayotganda bosimga bog‘liqdir. Bundan tashqari jarayon tezligi adsorbentlarning solishtirma yuza kattaligiga ham bog‘liq.

Adsorbentlar turlari va xususiyatlari Ma’lumki, xalq xo‘jaligining turli sohalarida qo‘llaniladigan adsorbentlar iloji boricha katta solishtirma yuzaga ega bo‘lishi kerak. Kimyo, neft va gazni qayta ishlash hamda boshqa sanoatlarda faollangan ko‘mir, silikagel, seolit, sellyuloza, ionitlar, mineral tuproq (bentonit, diatomit, kaolin) va boshqa materiallar adsorbent sifatida ishlatiladi. Albatta, adsorbentlar mahsulot bilan bevosita ta’sirda bo‘lgani uchun zararsiz, mustahkam, zaharsiz va mahsulotni iflos qilmasligi kerak. Adsorbentlar moddaning massa birligiga nisbatan juda kata solishtirma yuzali bo‘ladi. Uning ka р illyar kanallari o‘lchamiga qarab 3 guruhga bo‘linadi, ya’ni makrog‘ovakli (> 2·10 -4 mm), oraliq g‘ovakli (6·10 -6 ј 2·10 -4 mm) va mikrog‘ovakli (2·10 -6 ј 6·10 -6 mm) bo‘ladi. Shuni ta’kidlash kerakki, adsorbsiya jarayonining xarakteri ko‘p jihatdan g‘ovaklar o‘lchamiga bog‘liq. Adsorbent yuzasida yutilayotgan komponent molekulalarining miqdoriga qarab bir molekulali (monomolekulali adsorbsiya) va ko‘p molekulali qatlam (polimolekulali adsorbsiya) hosil qilishi mumkin. Adsorbentlarning yana bir muhim xususiyati shundaki, bu uning yutish qobiliyati yoki faolligidir. Adsorbent faolligi uning birlik massasi yoki hajmida komponent yutish miqdori bilan belgilanadi. Yutish qobiliyati 2 xil, ya’ni statik va dinamik bo‘ladi. Adsorbentning statik yutish qobiliyati massa yoki hajm birligida maksimal miqdorda modda yutishi bilan belgilanadi. Dinamik yutish qobiliyati esa adsorbent orqali adsorbtiv o‘tkazish yo‘li bilan aniqlanadi. Adsorbentlarning komponent yutish qobiliyati harorat, bosim va yutilayotgan modda konsentratsiyasiga bog‘liq. Ushbu sharoitlarda adsorbentning maksimal yutish qobiliyati muvozanat faolligi deb nomlanadi. Adsorbentlar zichligi, ekvivalent diametri, mustahkamligi,granulometrik tarkibi, solishtirma yuza kabi xossalari bilan xarakterlanadi. Sanoatda ko‘ р incha granula (2 ј 7 mm) ko‘rinishidagi yoki o‘lchamlari 50 ј 200 mkm bo‘lgan kukunsimon adsorbentlardan foydalaniladi. Faollangan ko‘mirlar, odatda, tarkibida uglerod bo‘lgan yog‘och, torf, hayvonlar suyagi, toshko‘mir kabi mahsulotlarni quruq haydash yo‘li bilan olinadi. Ko‘mir faolligini oshirish uchun unga 900°C dan ortiq haroratda havosiz termik ishlov beriladi. Bunda material g‘ovaklaridagi smolalar ekstragent yordamida ekstraksiya qilib olinadi. Faollangan ko‘mirlarning solishtirma yuzasi – 600 ј 1750 m 2 / g. Т o‘kma zichligi – 250 ј 450 kg/ m 3 , mikrog‘ovaklar hajmi – 0,23...0,7sm 3 /g. Bundan tashqari ular tarkibida juda kam miqdorda (<8%) kul bo‘ladi. Yana shuni ta’kidlash kerakki, havoda 300°C haroratda faollangan ko‘mir yonadi.

Faollangan ko‘mirning mayda kukunlari 200°C ga yaqin haroratda yonadi va konsentratsiyasi 17 ј 24 g/sm 3 bo‘lganda havo tarkibidagi kislorod bilan portlovchi birikma hosil qiladi. Adsorbsiya jarayonida tozalashning samaradorligi adsorbentning g‘ovaksimon tuzilishiga bog‘liq bo‘lib, bunda mikrog‘ovak asosiy rol o‘ynaydi. Faollangan ko‘mirlar adsorbsion bo‘shlig‘ining chegaraviy hajmi 0,3 sm 3 /g ligi tozalash jarayonida qo‘llash tavsiya etiladi. Ma’lumki, mikrog‘ovaklar o‘lchami katalitik reaksiyalar tezligini belgilaydi. Mikrog‘ovak o‘lchami 0,8 ј 1,0 mkm bo‘lgan faollangan ko‘mirlar optimal deb hisoblanadi. Silikagellar – bu kremniy kislota gelining suvsizlantirilgan mahsulotidir. Ushbu adsorbentlar natriy silikat eritmalariga kislota yoki ular tuzlarining eritmalarini ta’siri natijasida olinadi. Silikagellarning solishtirma yuzasi 400 ј 780 m 2 /g, to‘kma zichligi esa 100 ј 800 kg/m 3 . Silikagel granulalari 7mm gacha bo‘lishi mumkin. Silikagellar asosan suv bug‘ini yutish, gazlarni quritish va tozalash uchun qo‘llaniladi. Bu adsorbent boshqa adsorbentlarga qaraganda yonmaydi, mexanik jihatdan mustahkam bo‘ladi. Seolitlar – tabiiy va sun’iy mineral holatida bo‘lib,alyumosilikatning suvli birikmasi. Ushbu adsorbent suvda va organic eritmalarda erimaydi. Sun’iy seolit g‘ovaklar o‘lchami adsorb- siyalanayotgan molekula o‘lchamiga yaqin bo‘lgani uchun g‘ovaklarga kirayotgan molekulalarni adsorbsiya qila oladi. Bu turdagi seolitlar «molekulyar elaklar» deb nomlanadi. Seolitlar yuqori yutish qobiliyatiga ega bo‘lgani uchun gazlar va suyuqliklarni qisman quritish yoki suvsizlantirish uchun ham qo‘llaniladi. Seolitlar, ko‘ р incha 2 ј 5 mm diametrli granula ko‘rinishida ishlab chiqariladi. Т uproqlar va tabiiy tuproqsimon adsorbentlar qatoriga bentonit, diatomit, gumbrin, kaolin, askanit, murakkab kimyoviy tarkibli yuqori dispersistemalar SiO , Al O , CaO, Fe O , 2 2 3 2 3 MgO va boshqa metall oksidlari kiradi. Т abiiy tuproqlar faolligini oshirish uchun ular sulfat va xlorid kislotalar bilan qayta ishlanadi. Natijada kalsiy, magniy, temir, alyuminiy va boshqa metal oksidlari chiqarib yuborilishi tufayli qo‘shimcha g‘ovaklar hosil bo‘ladi. Bu tuproqlar solishtirma yuzasi 20 ј 100 m 2 /g, g‘ovaklar o‘rtacha radiusi 3 ј 10 mkm bo‘ladi. Kation almashinish sig‘imi ortishi bilan tuproqlarning tozalash qobiliyati ko‘payadi. Odatda tuproqlar suyuqlik muhitlarni tozalash uchun ishlatiladi, masalan, rangli moddalarni qayta ishlash natijasida mahsulot oqaradi. Shuning uchun ayrim hollarda tuproqli adsorbentlar oqartiruvchi tuproq deb ham ataladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. A. Г . K асаткин . Основные процессы и аппараты химической технологии. – M.: Xимия, 1973. 2. С.A. Фарамазов. «Оборудование ефтеперерабатывающих заводов». Учебное пособие. – M.: Xимия, 1984. 3. Г.Л. Вихман, С.A. Круглов. Основы конструирования аппаратов и машин нефтеперерабатывающих заводов. – M.: Гостоптехиздат, 1978. 4. A.С. Бобков. Основы строительства промышленных зданий и сооружений химической промышленности. – M.: Высш. школа, 1965. 5. A.Н. Плановский, П.И. Николаев. Процессы и аппараты химической и нефтехимической технологии. – M.: Химия, 1987. 6. Z. Salimov, I. Т o‘ychiyev. Ximiyaviy texnologiya protseslari va aparatlari. Т.: O‘qituvchi. 1987. 7. Ю.И. Дитнерский. «Процессы и аппараты химической технологии» в 2-x Т. – M.: Xимия, 1995. 8. A.И. Владимиров, В.A. Шелкунов, С.A. Куликов. «Основные процессы и аппараты нефтегазопереработки». – M.: Нефть и газ, 1996. 9. В.В. Николаев, Н.В. Буситинья, И.Г. Бусигин. Основные процессы физической и физико-химической переработки газа. – M.: OAO «Недра», 1998. 10. A.И. Скобло, Ю.K. Молоканова, A.И. Владимиров, В.A. Ше- челкунов. Процессы и аппараты нефтегазопереработки и нефтехимии. – M.: Недра, 2000

O'xshashlar

Ekstraksiyalash jihozlari

Gazlarni komponentlarga ajratishni absorbsiya va rektifikatsiya usullari

Gazni individual komponentlarini ajratib olish

Neft va gazni qayta ishlash korxonalarining jihozlarini sinflash hamda hisoblash usullari

Termokatalitik jarayonlar. Katalitik riforming va izomerizatsiya