Vitaminlar, ularni manbalari, yog`da eriydigan vitaminlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55 KB

Ko'chirib olish

Vitaminlar, ularni manbalari, yog`da eriydigan vitaminlar Reja 1. K vitaminlar gruppasi. 2. Е vitaminlar gruppasi, tokofyerollar. 3. D v i t a m i n o z. 4. D vitamin -- kaltsiferol 5. Yog`da eriydigan vitaminlar.

$Xozirgi vaktda vitaminlar va ularning xillari uttizga yakin. Vitaminlarni ximiyaviy strukturasi yeki fiziologik faoliyati asosida gruppalargabulish kiyin.Ularni ovkatning turli komponentlariga boglik bulishiga karab, fakat eruvchanligi asosida, ikkita katta gruppaga: yogda eriydigan vitaminlar va suvda eriydigan vitaminlarga bulinadi . YOG`DA ERIYDIGAN VITAMINLAR. А vitamin va kuz kurishi. А vitaminning funktsiyasi uning kurish uchun zarur bulgan modda - kuzning pigmentli xujayralari (purpuri) tarkibiga kirishiga boglikdir. Rodopsin deb ataladigan aldegid shakli retinalning RODOPSIN nomli oksil bilan bergan kompleksidir. Molekulada II-tsis retinal o p s i n molekulasiga lizin gruppasi orkali shiff asosini xosil kilib boglangan. Rodopsin kuz pardasining yeruglik retseptorlaridan biri - taekchalarda joylashgan: O H // H+ | + R--C + H2N (CH2)4 -- опсин <=====> R--C==N --(CH2)4 -- опсин + H20 \ H II-tsis retinal protonlangan shif asosi. Rodopsin yeruglikka juda sezgir, u fotoximiyaviy sensibilizator rolini uynaydi. Kurish tebranishi jarayonida birinchi akt rodopsinning II- tsis retinal gruppani tula transretinalga utishidir. Izomerlanish natijasida$

retinalning geometriyasi keskin uzgarib, rodopsin bir kator rangli oralik moddalar orkali rangsiz moddaga utadi. Bu reaktsiyalarning oxirgi maxsuloti tula transretinal va oksil opsindir.Korongida rodopsin kaytadan tiklanadi, ammo bu jarayon retinalning opsin bilan birikishi orkali utmaydi,chunki u tula transshaklda bulgani xolda rodopsinning karotinoid bulagi II-tsis strukturaga ega. D VITAMIN -- KALTSIFEROL . D vitamin raxit kasalligini davolash xususiyatiga ega, ximiyaviy tuzilishiga kura steroidlar gruppasiga oid bir nechta birikmalar shu nom bilan yuritiladi.Ular orasida xakikiy vitaminlar D-2 VITAMIN- KALTsIFYeROL VA D-3 VITAMINLARDIR. D vitaminlarning topilishi raxit kasalligini davolash yulini aniklash soxasida erishilgan muxim kashfiyot buldi. A.Vindaus 1932 yilda ergosterinni achitkilardan ajratib oldi va uni xakikiy D vitamin emasligini kursatdi. Lekin ergosterin nurlanganda sterinining bir kator izomerlari xosil buladi. Ulardan biri kaltsiferolraxitga karshi kuchli ta‘sir etadi.Bu birikma D-2 vitamin,sungra ergokaltsifero nomini oldi, chunki undan ilgarirok olingan boshka moddaga D-1 vitamin nomi berilgan edi. Keyinrok D-1 vitamin yaxshi tozalanmagan kaltsiferol preparati ekanligi ma‘lum buldi. Ximiyaviy tuzilishiga kura D vitamin gruppasiga oid birikmalar bir atomli tuyinmagan kup xalkali tsiklik spirtlar bulib, bu katorning dastlabki vakili xolesterindir. Ergosterin, D-2 vitamin (ergokaltsi-ferol),

7-degid roxolesterin va D-3 vitamin ( xolekaltsiferol) xolesterin xalkasidagi va uning yon shoxidagi uzgarishlar tufayli xosil buladilar. D vitamin Bioorganik sining juda muxim tomoni sterin tabiatiga ega old moddalardan ultrabinafsha (UB) - nurlanish ta‘sirida xosil bulishi bilan boglik. Ergosterin UB - nurlanishda D-2 vitaminni xosil kiladi, bunda bir kator oralik maxsulotlar (lyumiste-rin,taxisterin)xam kelib chikadi,7- degidroxolesterin nurlatilganda u D-3 vitaminga utadi. D-3 vitamin ergosterindan emas, balki 7-degidroxolesterindan kelib chikishini xam 1937 yil A.Vindaus kashf etgan: shuni aytib utish zarurki,odam terisi lipidlari tarkibida xolesterin va 7-degidroxolesterin bulganidan oftob nurlari ta‘sirida yoki tanani ultrabinafsha nurlar bilan nurlanti rilganda terida D vitamin xosil buladi. Bu esa raxitni davolashda keng kullanadigan tadbirdir. D V I T A M I N O Z. D vitamin ovqatda butunlay yoki yetarli mikdorda bulmaganida raxit kasalligi kelib chikadi. Kasallik organizmda kaltsiy va fosfor almashinuvining buzilishi bilan xarakterlanadi. Bemorlarning suyagida kaltsiy va fosfor tuzlari, asosan, kaltsiy fosfat mikdori kamayib, suyaklar yumshaydi,oyok suyaklari kiyshayadi, kalla kattalashib, uning shakli uzgaradi. Raxit bilan ogrigan bolalarning tishlari yaxshi usmaydi, kalla suyaklarining orasi (likildok) tez bitmaydi.

Bemorlar konidagi anorganik fosforning mikdori 3, xatto 2 mg % gacha kamayib ketadi (normal xolatda u 5 mg % ga teng). Shu bilan birga, konda fosfotaza fermenti ancha faollashadi va kasal davolanganda normal kattalikka kaytadi. Kondagi fosfotaza fermentining pH optimumi 9 bulganidan u ishkoriy fosfotaza deb ataladi va togay, suyak, buyrak, ichakning shilimshik pardasi xamda jigardagi nordon fosfotazadan farklanadi. Bu ferment kon zardobida juda kam. Bolalardagi raxitda ishkoriy fosfotazaning faoliyati kuchayadi. D vitamin asosan xayvon maxsulotlarida, sariyogda, tuxum sarigida,jigarda, yoglarda va balik moyida buladi. Bundan tashkari u usimlik moylarida va achitkilarda xam yetarli mikdorda mavjud. Е VITAMINLAR GRUPPASI, TOKOFYEROLLAR. Е vitamin KUPAYISH VITAMINI deb ataladi.Bu moddalarga bulgan e‘tibor sintetik dieta bilan bokilgan xayvonlar normal ussa xam,ularning kupayishida buzilish sodir bulishi bilan boglik. Xakikatan xam kazein,kraxmal yoki saxaroza, lyard ( chuchka moyi), tuzlar, balik moyi va achitkidan iborat sintetik dietada bokilgan kalamushlar kupayish kobiliyatini yukotadi va nasl bermaydigan bulib koladi.Ularning normal kupayishi uchun zarur ba‘zi tabiiy maxsulotlar - yashil yaproklar, dukkaklilar, yongok va ayniksa, donlar murtagidagi topilgan KUPAYISH FAKTORI Ye vitamin yoki ANISTYeRIL FAKTOR nomini oldi.Ye vitamin xam A va D vitaminlar kabi,yoglarda va erituvchi-larda eriydi, suvda esa erimaydi. U issikka ayniksa chidamli, 170 gradusgacha kizdirilganda xam buzilmaydi, shuningdek,

kislotalar ta‘siriga chidamli,lekin osonoksidlanadi va ultrabinafsha nurlar ta‘sirida buziladi. A va D vitaminlar singari, Ye vitamin xam yog va moylarning sovunlanmaydigan fraktsiyasi tarkibida uchraydi. Ye vitamin faolligiga ega bulgan moddani dastlab Emerson va Evanslar bugdoy doni murtagi moyining sovunlanmaydigan fraktsiyasidan ajratib olib, ularga TOKOFYeROL ( yunoncha tocos - bola tugilishi, fero - tashiyman degan ma‘noda) deb nom berganlar. Avval ulardan ikkitasi topilib, a-tokoferol va V-tokoferol deb atalgan. atokoferol biologik nuktai nazardan V-shaklidan ancha katta faoliyatga ega, uning 1-3 mg mi xam faoldir. Keyinrok a-tokoferol paxta moyidan xam ajratib olindi.Y-tokoferol va uning boshka bir kancha vakillari xam topildi.Asosiy tokoferollarning biologik ta‘sir kuchi takkoslab kurilganda a-tokoferolniki 100 deb kabul kilinsa,V- tokoferolniki 25,Y-tokoferolniki 19 ga teng. Tokoferollarning tuzilishi 1936 yilda aniklandi va tezda sintez xam kilindi. a-tokoferolning ta‘siri ayniksa kuchli bulganidan amaliyotda uning sintetik tayyorlangan maxsuloti kullanadi. Ye vitamin avitaminozi yoki gipovitaminozi deyarli uchramaydi. Lekin Ye-vitamin yetishmaganda erkak va urgochi xayvonlarning jinsiy a‘zolarida turli patologik uzgarishlar yuz beradi. Erkaklarda embrion epiteliyasi atrofiyalanib, asta-sekin sperma xosil bulmay koladi. Spermatozoidlarning shakli uzgaradi, dumchasi yukoladi va xarakatsiz

bulib koladi. Ular nasl bermaydi, ayni vaktda jinsiy gormonlar ishlab chikarish xam tuxtab, jinsiy moyillik yukoladi. Urgochi xayvonlar ovkatida Ye vitamin bulmaganda ularning tuxumi urchisa xam xomila oxirigacha yetkazilmaydi, xomila va yuldosh surilib ketadi. Ye vitaminozdagi nasl bermaslik vitamin yetishmasli-gining dastlabki belgisi emas.Bunday organizmda avval bir kator umumiy uzgarishlar yuz beradi. Е vitaminozning xarakterli belgilaridan biri targil chizikli muskullarda kuzatiladigan distrofiya xodisasidir. Bunda muskullarning chiziklari yukoladi, ingichkalashadi,emiriladi va nobud buladi.Muskullardagi morfologik uzgarishlar ulardagi moddalar almashinuvida xam ruy beradigan ma‘lum buzilishlar bilan birga kechadi. Muskullarda NaCl kupayib, miozin, glikogen K, Mq, kreatin va R mikdori kamayadi, siydikda esa kreatin kup ajraladi. Ye vitaminning antioksidantlik roli ayniksa membranalardagi yuksak tuyinmagan yog kislotalarini oksidlashdan saklashda muxim axamiyatga ega. Bundan tashkari xujayrada tokoferollarning selen elementi almashinuvida kan daydir ishtiroki borligi sezilgan.Selen membranalarni peroksid radikallari ta‘sirida buzilishdan saklaydigan glutationperoksidaza fermenti tarkibiga kiradi. Demak vitaminning bu ta‘siri xam membrananing butunligini saklashga karatilgan.Tokoferollar elektron va protonlarni tashish mexanizmida xam ishtirok etadi deb xisoblanadi, lekin bu fikr xali uz tasdigini topgani yuk. Ye vitamin antioksidant modda sifatida xam ta‘sir kursatadi. Masalan, tokoferollar karotin va A vitamin oksidlanishini kamaytirib, bu vitamindan organizmda yaxshirok foydalanish imkoniyatini tugdiradi. Aksincha, Ye vitamin

yetishmaganda A vitamin tez oksidlanib, organizmda A avitaminoz belgilari kuzatilishi mumkin. Umuman, Ye vitaminning Bioorganik viy funktsiyasi anik emas. Odamlarda Ye avitaminoz xam Ye gipovitaminoz xam kuzatilmaydi, shuningdek Ye vitamin muskul distrofiyasi va xomilasiz-likka davo bula olmaydi. Katta yoshdagi odamga bir sutkada, taxminan, 30 mg tabiiy tokoferollar aralashmasi berilishi lozim. Tokoferollar xayvon va usimlik maxsulotlarida juda keng tarkalgan.Ular yashil sabzavotlar, kartoshka, nuxat, kora undan yopilgan non, zigir va paxta moyida, gusht, tuxum, sut, sariyog tarkibida mavjuddir. Ba‘zi xayvonlar tu kimalari tarkibida ( yuldosh, gipofiz, jigar va muskullarda ) doim ma‘lum mikdorda tokoferollar zaxirasi buladi, shuning uchun ozikada tokoferollar yetishmaganda avitaminoz tez rivojlanmaydi. K VITAMINLAR GRUPPASI. Bu gruppaga strukturasida 1,4-naftaxinon xal kasiga va izoprenoid zanjirlaridan iborat yonshoxga ega K-1 va K-2 vitaminlar kiradi. K vitaminning ochilishi 30-yillarning oxirida Dam va sungra Almkvistning jujalar sun‘iy dietada bokilganda, ularda konning ivishi sekinlashib, kon okishining chuzilishini kuzatishdan boshlandi. Kasallik kon plazmasida kon ivishi uchun zarur bulgan oksillardan biri - protrombin mikdorining kamayib ketishidan kelib chikishi ma‘lum buldi. K vitamin birinchi marta 1939 yili bedadan va chirigan balik unidan ajratib olingan, ammo antigemorragik (kon okishiga karshi) faoliyatga ega bulbu moddalar bir xil emas ekan. Ularning biri K-1 vitamin, ikkinchisi K-2 vitamin deb belgilandi. K vtaminini kashf etganlari uchun K.E.Doyzi va X.Dam 1943 yil Nobel mukofotiga

$sazovor buldilar. K vitaminning Bioorganik viy funktsiyasi xali tula aniklangan emas. Lekin uning jigarda protrombinning sintezlanishidagi ishtiroki shubxasiz. K vitamin jigarda kon ivishida katnashadigan bir nechta oksillar - II,III,IX,X omillar sintezini kuchaytirishi tasdiklangan. Bu oksil omillar molekulasida karboksiglutamat kislotaning bulishi (protrombinda bu kislota koldigining soni unta ) ularning sintezida K vitaminning ishtirokiga dalil bula oladi, chunki Y-- glutamil karboksilaza orkali bajariladigan glutamat kislotaning protrombin molekulasida karboksillanishi K vitaminning katnashuvini talab kiladi. Bu reaktsiyada K vitamin kofaktorlik rolini uynasa kerak: | | CO CO COOH | a B Y CO2 |a B Y / --HN--CH--CH2--CH2--COOH --------> HN--CH--CH2--CH К vitamin \ COOH K vitaminning xujayraga ta‘sirini yana bir aspekti bor: u Ye vitamin va koenzim Q kabi elektron tashishda va oksidlovchi fosforlanishda ishtirok etadi deyish uchun xam ba‘zi dalillar keltirilgan. Lekin kat‘iy xulosa chikarish uchun ular yetarli emas.$

K vitaminga karama-karshi ta‘sirga ega bulgan birikmalar (antivitaminlar) xam bor. Ulardan eng mashxuri dikumarin bulib, u konda protrombinning mikdorini ancha kamaytiradi va konning ivishiga tuskinlik kiladi.Koramollar ba‘zan tarkibida gemorragik modda bis- oksikumarin tutuvchi chirigan shirin beda xashagini yeyishi natijasida ularda K vitaminning yetishmasligi xolati yuz berishi mumkin. K vitamin manbalari va unga bulgan extiyoj K vitamin usimliklarning yashil yaproklari va boshka kismlarida ayniksa kup buladi. U meva va poliz ekinlaridan fakat pomidorda kuprok uchraydi, xayvon jigarida xam yetarli mikdorda mavjud. Odam va xayvonlar organizmida K vitaminga bulgan extiyoj ichak florasining faoliyati tufayli ta‘min etiladi. Ichakda surilish jarayonining buzilishi, masalan, ut kislotalarning ichakka chikmay kolishi yoki kasalangan jigarda yoglarning surilishini yomonlashuvi odamda K avitaminoz kasal ligining vujudga kelishiga sabab bulishi mumkin.

O'xshashlar

Vitaminlar haqida tushuncha. Suvda eriydigan vitaminlar metabolizmi va biologik funktsiyalari

Fermentlar va vitaminlar. Fermentli reaktsiyalar mexanizmi (biokimyo)

Lipidlar ularning tabiiy manbalari

Vitaminlarning modda almashinish jarayonidagi o`rni. Hayvon va odam oziqasidagi vitaminlarning ahamiyati (biokimyo)

Lipidlar yog` kislotalari. Yog' kislotalarning oksidlanishi