Сайдиахрал Тўхтаевич Тўхтаев - Kimyo - Referatlar

Сайдиахрал Тўхтаевич Тўхтаев

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.7626953125 KB

Ko'chirib olish

Сайдиахрал Тўхтаевич Тўхтаев Сайдиахрал Тўхтаевич Тўхтаев 1942 йил 1 сентябрда Тошкент шаҳрида туғилган. 1948 йил 6 ёшида 22- ўрта мактабга ўкишга кирди. Киме фанига қизиқиши сабабли 1958 йилда Тошкент Политехника институтининг кимё -технология факультетига кириб, 1963 йили диплом ишини ҳимоя қилди. Йўлланма бўйича 1965 йилгача,Азот саноати Давлат лойиҳалаш институтининг Чирчиқ филиалида ишлаб, Ўрта Осиё кимё заводлари учун аммиак, азот кислота, аммиакли селитра ва бошқа цехларнинг лойиҳаларини яратиш билан шугулланди. У 1965 йил ЎзР ФА Кимё институтига келиб академик Малик Набиевич Набиев билан суҳбатдан ўтгандан сўнг, институтга стажёр-изланувчи лавозимига кабул қилинди. 1966— 1969 йилларда аспирантурада ўқиди ва Ростов - Дон шаҳрида улуг олим, профессор. Бергман Андрей Георгиевич раҳбарлигида стажировка ўтиб, фаннинг асосларини ўрганиб, 1969 йили номзодлик диссертациясини муваффақиятли ҳимоя қилди. Шундан сўнг у Узбекистан Фанлар академияси Кимё институтида кичик ва катта илмий ходим, 1979 йилдан бўлим ва лаборатория мудири лавозимларида ишлаб келмокда. 1984 йилда докторлик диссертациясини ёқлади, 1985 йилда унга профессорлик унвони берилди. 1989 йилда «Ноорганик кимё» соҳаси бўйича Узбекистан Фанлар академияси мухбир аъзоси ва 2000 йилда Академиги этиб сайланди. , С. Тўхтаев ноорганик кимё ва ноорганик кимё технологияси, минерал ўгитлар, дефолиантлар ва бошқа кимёвий препаратларни олиш соҳаларидаги чуқур фундаментал тадқиқотлари билан мамлакатимизда ва чет элларда малакали мутахассис сифатида танилди. Унинг томонидан фундаментал изланишлар асосида 300 дан зиёд учламчи, тўртламчи ва мураккаб системалардаги тузларнинг эрувчанлиги тўғрисида янги маълумотлар олинди.

Системаларда ҳосил бўлган 100 дан зиёд кимёвий бирикмалар ва қаттиқ эритмалар замонавий физик - кимёвий усуллар билан ўрганилиб тасдиқланди. Олинган янги комплекс бирикмалардаги ионларнинг координацияси ва уларнинг пайдо бўлиши қонуниятлари қайд этилди. Олинган маълумотларнинг барчаси ноорганик кимё технологияси соҳасидаги мутахассислар томонидан амалиётда қўлланилиб келинмоқда. С. Тўхтаев таркибида минерал ўғитларнинг самарадорлиги ва қишлоқ хўжалик экинларининг ҳосилдорлигини оширадиган, ўсимликлар ўзлаштира олувчи шаклдаги микроэлементлар бирикмалари, физиологик фаол моддалар, ўстирувчи моддалар бўлган аммофос, карбамид, оддий ва иккиламчи аммонийлашган суперфосфатлар, калий сульфати олинишининг илмий асосларини ишлаб чиқди. Қизилқум фосфоритларидан оддий ва бойитилган суперфосфат олишнинг кимёвий ва технологик асосларини яратди. Таркибида асосий озуқа элементлари ва микроэлементлари бўлган, қишлоқ хўжалик экинларини баргидан озиқлантириш учун қўлланувчи, сувда эрувчан янги мураккаб ўғитларни синтез қилишнинг назарий ва технологик асосларини яратди. Ноорганик тузлар асосида бир қатор юқори самарали, кам заҳарли пахта дефолиантлари синтезининг назарий асослари яратилди ва млзкур дефолиантлар (Сиҳат, Садаф, ЎзДЕФ) қўлланишга жорий этилди. Совуқ тушгунча биринчи теримнинг ўзидаёқ асосий ҳосилни териб олишга ҳамда пахтанинг тез пишишн ва кўсакларнинг очилишига имкон берувчи самарали стимулятор - дефолиантлар (Нажот, Сардор) олишнинг илмий асосларини ва самарали технологиясини ишлаб чиқди. С. Тўхтаев илмий янгиликларни ишлаб чиқаришга жорий этишда тинмай ҳаракат қиладиган, бутун илмини, кучини ўзи яратган кашфиётларга бахшида этадиган жонкуяр, ўта фаол олимлар қаторига киради. Шогирдлари билан биргаликда маҳаллий минерал хом ашёларни турли рационал усуллар ёрдамида қайта ишлаб таркибида қишлоқ хўжалик ўсимликлари учун зарур озука элементлари бўлган оддий ва мураккаб ўгитлар, янги кам заҳарли, кўп тарафлама таъсир этувчи мураккаб таркибли,

кўсакларнинг тезроқ, тўла пишиб етилиб очилишини таъминловчи дефолиантлар олишнинг илмий асосларини яратиш ва уларни амалиётга жорий қилиш устида тинмай фаолият олиб бормокда. Амалиётга жорий қилинган янги навли ўғит технологиялари калыдийсулфофосфат (1991) ва бойитилган суперфосфат (1993), универсал фосфор - азотли ўғит - УФАУ (2000), оддий суперфосфат (2000) ва аммонийлашган суперфосфат (2002), суюқ суспензияли азот - фосфорли мураккаб ўгит (2007) Самарканд кимё заводида синовдан ўтказилиб, ишлаб чиқаришга жорий этилди ва қишлоқ хўжалигида кенг миқёсда қўлланилди. Навоий «Электрокимёзаводи» қўшма корхонасида дунёда биринчи маротаба яратилган, интенсивланган технология бўйича паст навли фосфоритдан оддий суперфосфат (2003) олиш технологиялари хозирги кунда ишлаб турибди ва чет давлатларга ҳам ушбу маҳсулотлар сотилмоқда. Таркибида мис, рух бўлган аммофос ишлаб чиқариш технологияси Олмалиқ кимё заводида жорий этилган. Академик С. Тўхтаев раҳбарлигида дунёда биринчи маротаба барқарорлашган мураккаб азот — фосфорли ўгит олишнинг самарали оддий технологияси яратилган ва у «Фаргонаазот» очиқ акциядорлик жамиятида қурилган цехда ишлаб чикарнлиб, республикада қўллаш билан бирга чет давлатларга хам экспорт қилинмоқда. 1999 йилдан бошлаб кам заҳарли «Сиҳат» дефолианти «Фаргонаазот» ОАЖ да. 2004 йилдан эса «Садаф» дефолиат!тн «ЭКОКИМЁБИОСЕРВИС» ОАО корхонасида ишлаб чиқарил-моқда ва қишлок хўжалигида кенг қўлланилмокда. «Ҳает», «Морел», «Нажот». «Сардор» дефолнантлари давлат синовларидзн ўтган ва кўллашга тавсия этилган. 2009 йилдан бошлаб «Фаргонаазот» ОАЖда янги самарали «ЎзДЕФ» дефолианти ишлаб чиқарилиб, пахта далаларида қўлланилмоқда ва ғўза хосилдорлигини гектарига 1,5 - 2,0 ц/га оширишда ўз ҳиссасини қўшмоқда. Бугунги кунда С. Тўхтаев маҳаллий хом ашёлар асосида кам заҳарли, юқори самарали янги дефолиантлар ҳамда минерал ўғитларнинг

ўсимликларни ўзлаштириш даражаси юқори бўлган, зараркунанда ҳашоратларга қарши курашувчи комплекс таъсир этувчи турларини яратиш ва амалиётга жорий қилиш устида изланишлар олиб бормокда. У катта илмий мактаб яратиб, 3 нафар фан доктори ва 48 нафар фан номзодини тайёрлади. Улар Фарғона водийсида, Тошкент, Самарканд, Навоий, Хоразм ва бошқа вилоятларда ўзларининг мутахассислик соҳаларида меҳнат қилмокдалар. У ёш кадрларни тарбиялашга аҳамият бериб, Тошкент Кимё - технология ва Фарғона Политехника инсти- тутларида ноорганик моддалар олиниши ва технологиялари мутахассислиги ҳамда бакалавр ва магистрларнинг диплом ишлари бўйича маслаҳатчи. С. Тўхтаев шогирдлари билан олиб борган изланишларининг катижатари 3 та монография ва 622 та илмий мақолаларда, маъруза тезисларида чоп этилган, 73 та муаллифлик гувоҳномалари ва патентлар олинган. Унинг ишлари Халқаро ва Бутуниттифоқ конференцияларида, Менделеев съездларида маърузалар сифатида эълон қилинган. С. Тўхтаев институт ва жамоа ишларида фаол қатнашиб келмоқда. У ЎзР ФЛ қошидаги «Химия қишлоқ хўжалигида» илмий кенгашнинг раиси, «Узбекистон кимё журнали» ва «Қозоғистон кимё журнали»да редколлегия аъзоси, Д.01'5.13.01 Ихтисослашган докторлик кенгаш раиси ўринбосаридир, С. Тўхтаев Нью - Йорк Фанлар академиясининг акадёмиги этиб сайланган. Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Фахрий ёрлиғи (1992), «Шуҳрат» медали (1996), «Узбекистон Ресггубликасида хизмат кўрсатган ихтирочи ва рационализатор» (2004) фахрий уивони билан мукофотланган.

Адабиётлар: 1.Каримов И.А. “Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид ва барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.”Т. 1997 105-128 бетлар. 2.Тўхтаев А. “Экология” Т. Ўқитувчи-1998. 3.Ғуломов М. Жўраев Й. “Экология. Жиноят ва жазо” Т. 1991 4.Алимов Т.А. Рафиқов А.А. “Экология хатолик сабоқлари” Т. “Ўзбекистон”1991

O'xshashlar

Юрий Васильевич Курбатов

Абдували Абдусаматович Абдуваҳобов (1941-2014)

Аниса Каримова Ташмуҳамедова

Виталий Борисович Леонтьев (1933 -1999)

Абдулла Муродович Насимов