Organizmda moddalarning tashilishi va ularning turlari - Kimyo - Referatlar

Organizmda moddalarning tashilishi va ularning turlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55.5 KB

Ko'chirib olish

Organizmda moddalarning tashilishi va ularning turlari Reja: 1. Biomembranalarning vazifasi va tuzilishi. 2. Organizmda moddalar tashilishining ahamiyati va turlari. 3. Mexanik tashish va uning mexanizmi. 4. Diffuzion tashish va uning turlari. 5. Faol tashishning ahamiyati va energiya manbai. 6. lektroforetik tashish. 7. Vezikulyar tashish va uning ahamiyati. 8. Organ va to’qimalar o’rtasida moddalarning tashilishi.

1. Biomembranalarning vazifasi va tuzilishi. Barcha hujayralar va ularning organoidlari membrana bilan o’ralgandir. Ularning umumiy miqdori hujayra massasini 80% gacha tashkil etishi mumkin. Barcha membranalar polyardir, ya’ni tashqi va ichki tomonlari tuzilishida farq bordir. Biomembranalar quyidagi vazifalarni bajaradi: 1. Hujayra va hujayra organoidlarini o’rab turadi va ajratadi. Jumladan hujayrani tashqi muhitdan plazmatik membrana ajratadi va uning mexanik hamda kimyoviy ta’sirlardan himoya qiladi. Shu bilan birga plazmatik membrana hujayra ichi va tashqi muhiti o’rtasida metabolitlar va anorganik ionlar kontsentratsiyasining farqini saqlaydi. 2. Hujayra ichida metabolitlar va ionlar tashilishini boshqaradi va gomeostazni saqlashda muhim vazifani bajaradi. 3. Hujayra tashqarisidagi signallarni qabul qilish va hujayra ichiga uzatish. 4. Fermentativ kataliz. Jumladan, mitoxondrial membranalarda joylashgan nafas zanjiri fermentlarining energiya almashinuvida, endoplazmatik to’rdagi ferment tizimlar ksenobiotiklarni detoksikatsiyasida, yog’lar biosintezida qatnashadi. 5. Hujayralararo matriks va boshqa hujayralar bilan bog’lanish va ta’sirlanish, hujayralarning qo’shilishida va to’qimalar hosil qilishida ishtirok etadi. 6. Hujayra va organellalar shaklini va harakatini ta’minlash, sitoskeletni hosil qilish. Biomembranalar yog’lar, oqsillar va uglevodlardan tashkil topgan. Membrana komponentlari nokovalent bog’lar bilan bog’langan, bu esa ularning nisbiy harakatchanli g ini belgilaydi. Membrananing suyuq holati ulardagi to’yinmagan yog’ kislotalariga bog’liqdir. Membrana oqsillari ham harakatchandir. Agar ular membrana ichiga chuqur kirmagan bo’lsa, lipid qavatida suzib yuradi. Shuning uchun membranalar suyuq-mozaik shaklga ega. Yog’lar, oqsillar va uglevodlar nisbati biomembranalarning turiga bog’liq. Masalan, miyelinning ¾ qismi yog’lardir, mitoxondriyalarning ichki membranasida esa oqsillar ko’p, plazmatik membranalar tashqi qavatida esa

uglevodlar mavjud. Membranalarda lipidlar tarkibi ularning hujayra va to’qima spetsifikligiga bog’liq. Ularning asosini fosfolipidlar (fosfotidilxolin, fosfotidiletanolamin, fosfotidilserin, kardiolipin, sfingomiyelin) hosil qiladi, so’ng glikolipidlar va xolesterin t a shkil etadi. Membrananing minor komponentlariga mitoxondrial membranalardagi ubixinon, tokoferollar kiradi. Membrana oqsillarining asosiy qismi fermentlardir. Shuning uchun membranalarning fermentativ faoliyati qanchalik xilma-xil bo’lsa, shunga ko’ra undagi oqsillar miqdori ham shuncha ko’p bo’ladi. Miyelin tarkibida 20% oqsil bo’ladi. Fermentativ faoliyati juda yuqori bo’lgan mitoxondriyaning ichki membranasi tarkibida 75% oqsil bo’ladi. Biomembranalardagi uglevodlar erkin holda bo’lmaydi. Ular lipidlar bilan birikkan – glikolipid yoki oqsillar bilan birikkan glikoproteid holatida uchraydi. Glikoproteidlarning uglevod qismi hujayraning sirtida joylashgan bo’lib, glikokaliksni hosil qiladi. Fosfolipidlar va glikolipidlar molekulalarining xarakterli xususiyati ularning amfifilligidadir. Glikolipidlar molekulasi gidrofil uchi uglevod qismidan, fosfolipidlarning gidrofil uchi xolin, etanolamin, yoki serinni biriktirib olgan fosfat qoldig’idan hosil bo’ladi. Tuzilishi va fizik-kimyoviy xususiyatlarining mana shu xossasi fosfolipidlar bilan glikolipidlarning biologik membranalar tuzilishidagi o’rnini belgilab beradi; membrananing asosiy qismini lipid qo’sh qavati tashkil etadi. Biomembranalarning tuzilishini tasvirlovchi bir necha xil modellar tavsiya etilgan. Birinchi model Daniyel va Davson (1931) taklif etgan “buterbrod” modelidir; unga ko’ra membrana lipid qo’sh qavatdan tashkil topgan bo’lib, lipidlar gidrofob qismi membrana o’rtasida, oqsil qismlar esa lipid qavatining har ikki tomoniga joylashgan. Ikkinchi model bo’yicha lipidlarning gidrofob dum qismi va oqsillar gilam iplari kabi bir-biri bilan chirmashib ketgan va ularning turg’unligi elektrostatik kuch hisobiga emas, balki gidrofob bog’lar evaziga ta’minlanadi. Uchinchi xil model bo’yicha (“mozaik”) membranalar oqsil molekulalaridan tarkib topgan bo’lib, ularning orasida bo’shliqlar lipidlar bilan

qoplangan. 2 . Organizmda moddalar tashilishining ahamiyati va turlari. Moddalarning tashilishi yoki bir joydan ikkinchi joyga o’tkazilishi faqatgina moddalar almashinuvi emas, balki organizmning umumiy hayot faoliyati uchun ham zarur. Moddaning tashilishi ko’proq bog’lovchilik vazifasini bajaradi, masalan, hujayraning ichida yoki to’qima va organizmlar metabolizmning turli qismlari orasida bog’lovchilik vazifasini bajaradi. Moddalarning tashilishi bo’lganligi sababli organizmning biokimyoviy ixtisoslashgan organ va to’qimalari bo’lishi mumkin, bu esa har bir to’qima va organda fermentlar toplamining sintezi uchun energetik va plastik resurslarini , tejash imkonini beradi. Masalan, yog’ to’qimasi turli xil substratlardan triasilglitserinlarning hosil bo’lishiga ixtisoslashgan va bu bilan boshqa to’qimalarni ularni ko’p miqdorda sintez qilishdan ozod qiladi. Zaruratga qarab yog’ to’qimadan lipidlarning mobilizatsiyasi amalga oshadi hamda u bilan to’qima va organlar ta’min etiladi. Moddalarning tashilishi quyidagi mexanizm asosida boradi: 1 . Mexanik tashilishi: a) Tashuvchisiz; b) Tashuvchi bilan; 2 . Diffuzion tashilishi: a) Oddiy diffuziya (passiv tashilish); b)yengillashgan diffuziya (yengillashgan tashilish); 3) . Faol tashilishi: a) Birlamchi faol tashilish; b) ikkilamchi faol tashilish; 4 . Elektroforetik tashilish; 5 . Vezikulyar tashilishi (sitoz); a) Pinositoz (endositoz); b) Ekzo ts itoz. 3 . Mexanik tashish va uning mexanizmi. Moddalarning mexanik tashilishi

yurak yoki boshqa organlarning mexanik ishidan hosil bo’ladigan gidrostatik bosim yoki suyuqliklarning harakatlanishi natijasida amalga oshadi. Mexanik tashilish moddalarning qon va limfa bilan, shuningdek qon va limfadagi boshqa tabiiy va yot moddalarning ham tashilishida o’z o’rniga ega. Moddalarning mexanik tashilishi ikki turga bo’linadi: tashuvchi bilan va tashuvchisiz. Tashuvchisiz mexanik tashilishda tashiladigan modda gidrofil bo’lganligi uchun suvli muhitda erigan holatda bo’ladi, tashuvchili usulda esa moddalar tashuvchilar, yani oqsillar, hattoki qon hujayralari bilan bog’langan bo’ladi. Tashuvchili usulda qutbsiz moddalar tashiladi. 4 . Diffuzion tashish va uning turlari. Diffuzion tashilish osmotik kuchlar ta’sirida amalga oshadi, ya’ni shu tashiladigan moddaning konsentratsiyalari farqi (gradiyenti) bilan bog’liq. Strukturasiz muhit (masalan, hujayraning ichki va tashqi suyuq muhiti)ga moddalar konsentratsiyasining vaqtinchalik farqi kuzatiladi, masalan, boshqa qismdan bu qismga o’tishi yoki ularning shu qismda joylashgan fermentlar yordamida hosil bo’lishi. Diffuziya yordamida moddalar ishlab chiqarilgan zonadan talab etiladigan iste’mol zonasiga o’tkaziladi. Struktura jihatdan tuzilgan muhit membranada diffuziya membrananing ikki tomonidagi moddalarning farqi yuzasidan kelib chiqadi, masalan, plazmatik membrananing ichki va tashqi muhiti yoki mitoxondriya membranasining ichki va tashqi muhitlari o’rtasidagi farqlar. Diffuziyaning ikki turi mavjud – oddiy (passiv tashilishi) va yengillashgan (yengillashgan tashilish). Oddiy diffuziya yoki tashuvchisiz diffuziya tashiladigan moddalarning muhitda yoki membrana moddalarida (ayniqsa, uning lipid qavatida) eruvchanligi va konsentratsiyalar gradiyenti bilan belgilanadi. Strukturasiz muhit – hujayra shirasi, hujayralararo suyuqliklardagi ayrim qismlarda ortiqcha miqdorda moddalar to’plansa, hamma suvda eriydigan molekulalar oddiy diffuziya yo’li bilan aralashadi. Membrana orqali oddiy duffuziya yo’li bilan kichik biomolekulalar – suv, CO 2 , O 2 , shuningdek ayrim ionlar, glyukoza va balki boshqa moddalar ham o’tishi mumkin. Yot moddalar agar lipofil bo’lsa, membrana orqali passiv tashilish yo’li bilan o’tishi mumkin. Yengillashgan diffuziya oddiy diffuziyadan moddalarning konsentratsiya

gradiyenti bo’yicha o’tishini yengillashtiruvchi harakatchan tashuvchilar bo’lishi bilan farq qiladi. Moddalarning membranadan tashqari va membranali yengillashgan diffuziya xillari bo’lishi mumkin. Membranadan tashqari diffuziyada modda biologik suyuqliklar (hujayralararo va hujayra ichki muhiti)da maxsus tashuvchilar bilan bog’lanadi. Tashuvchilar vazifasini ko’proq hujayra ichidagi oqsillar, masalan reseptorlar - oqsillar, bog’lovchi gormonlar va vitaminlar bajaradi. Yengillashgan membranali diffuziyada membranada joylashgan tashuvchi talab etiladi. Oddiy diffusiyadan farqli ravishda yengillashgan diffuziyada moddalarning tashilish tezligi chegaralangan, chunki u faqat moddalarning membranani ikki tomonidagi farqiga emas, balki tashuvchi molekulalarning miqdoriga ham bog’liq. Yengillashgan diffuziya yo’li bilan moddalarning tashilishi organik kislotalar, monosaxaridlar, yog’da eriydigan vitaminlar, steroid gormonlarning o’tkazilishi uchun qo’llaniladi. 5 . Faol tashishning ahamiyati va energiya manbai. Faol tashilishda moddalarning o’tkazilishi konsentratsiya gradiyentiga qarshi amalga oshadi, ya’ni moddalar konsentratsiyasi past bo’lgan zonadan uning konsentratsiyasi yuqori bo’lgan zonaga o’tadi. Bunday usulda tashish albatta energiya sarfini talab qiladi, chunki moddani osmotik kuchga qarshi o’tkazish kerak. Faol tashishda ATF yoki ayrim ionlar (vodorod , natriy )ning elektrokimyoviy potensiali energiya manbai bo’lib xizmat qiladi. Faol tashish mexanik va diffuzion tashishdan farqli ravishda fermentli jarayon hisoblanadi. U ATF energiyasidan yoki elektrokimyoviy potensial energiyadan moddalarni tashish uchun foydalanadigan maxsus fermentli tashuvchi sistemalar orqali amalga oshadi. Faol tashishning yana bir tomoni shundaki, u faqat membranalarda bo’lishi mumkin. Faol tashish foydalanadigan energiya manbasiga qarab birlamchi va ikkilamchi bo’lishi mumkin. Birlamchiga shu tashiladigan moddaning konsentratsiya gradiyentiga qarshi membrananing ikkala tomonida ham ATF energiyasi sarflanadi. Ikkilamchida membranada qandaydir boshqa modda (masalan, natriy va vodorod ionlari) larining elektrokimyoviy gradiyentidan

foydalaniladi, uning hosil bo’lishi uchun esa ATF sarflangan bo’ladi, yani bunda ATF energiyasi tashish uchun bilvosita – boshqa moddaning gradiyenti orqali sarflanadi. Natriydan hosil bo’lgan o’sha elekrokimyoviy gradiyent boshqa moddaning , masalan glyukozaning tashilishi uchun foydalaniladi. Ikkilamchi faol tashishda go’yoki bir modda ikkinchi moddaning o’tishi uchun sharoit yaratadi. Bu ikki moddaning membrana orqali o’tish yo’nalishi mos kelishi ham kelmasligi ham mumkin. Agar moddalar masalan , Na + va glyukoza bir yo’nalishda o’tsa, unda bunday birgalikdagi tashilishga simport deb aytiladi. Agar moddalar membranadan qarama-qarshi tomonlarga o’tsa, unda bunday tashish antiport deb aytiladi. Birlamchi faol tashish yo’li bilan membrana orqali natriy, kaliy, kalsiy, magniy, vodorod ionlari esa mitoxondriya membranasi orqali o’tkaziladi. Ular uchun tashuvchi sistemalar vazifasini maxsus fermentlar – adenozintrifosfatazalar (ATFazalar) bajaradi. Har bir ionning o’zini spetsifik ATF azasi bo’lib, ular yordamida faollanadi. Membrananing ikkala tomoni o’rtasida ionlar konsentratsiyasini hosil qiluvchi Na + , K + - ATF aza, Ca 2+ - ATF aza, Mg 2+ - ATF aza, H + - ATF azalar aniqlangan. Na + , K + - ATF azalar barcha o’simlik va hayvon organizmlarining hujayralari, bakteriyalarda mavjud. Bu uning tashuvchi sistema sifatida universal umumiy biologik ahamiyatini bildiradi. Odam organizmida ular moddalarning faol tashish jarayonlari ko’p amalga oshadigan nerv to’qimalari, buyrak va sekretor organlarda yuqori bo’ladi. Na + , K + - ATF azalar ta’sirida har doim natriy ionlari hujayradan tashqariga itarib beriladi, shu sababli Na + , K + - ATF azalarni ko’pincha natriyli nasos deb ataladi; kaliy ionlari esa hujayra tashqarisidan ichiga o’tadi, ya’ni bu ionlarining antiporti kuzatiladi. Bir molekula ATF gidrolizi natijasida Na + , K + - ATFaza Na + ning 3 ta ionini hujayradan tashqariga va 2 ion K + ni hujayra ichiga o’tishini ta’minlaydi. Zaryadlangan zarrachalarning membranadan notekis o’kazilishi. Membrananing qutblanishini – uning tashqi tomonida musbat zaryad, ichki tomonida manfiy zaryad paydo qiladi. Shu sababli natriyli nasos elektrogen deyiladi. Na + , K + – ATF

azalarning membranada hosil qilgan Na+ gradiyenti turli xil moddalar, masalan, glyukoza, aminokislotalarni ikkilamchi faol tashish uchun ishlatiladi. Na + , K + ATF azalarni faolligini o’zgartiruvchi hamma tabiiy moddalar, dorilar va zaharlar membranadagi natriy – kaliy gradiyentga, elektr zaryadga ta’sir etadi. Na+ , K+ ATF aza boshqaruvchilari o’rtasida ingibitor va aktivatorlar mavjud. Kalsiy ionlari tabiiy boshqaruvchisi hisoblanadi. Tashqi tomondagi Ca 2+ tashqi tomondagi K + ni fermentning spetsefik qismi bilan bog’lanishini faollaydi va Na + , K + - ATF azani ionlar tashishi ishga tushadi. Ca 2+ - ATF aza faol tashishning bu fermenti ATF energiyasidan kaliy ionlari gradiyentiga qarshi o’kazilishida foydalanadi. Bu ferment hujayra membranasida, shuningdek endoplazmatik retikulum va mitoxondriyaning membranalarida ham joylashgan bo’ladi. Mushak to’qimalari, asosan sarkoplazmatik retikulumda, nerv to’qimasida, buyrakda, ya’ni faol tashish organ va to’qimalarning funksiyasini belgilovchi joylarda Ca 2+ - ATF aza ning faolligi yuqori bo’ladi. Ca 2+ -ATF aza ATF energiyasi hisobiga Ca 2+ ionlarini Na + yoki Mg 2+ ionlari o’rniga itarib beradi, ya’ni bunda bu kationlarning antiporti amalga oshadi. Bu jarayonda almashiniladigan kationlar miqdori bir xil. Shu sababdan kalsiyli nasos natriyli nasosdan farqli ravishda elektronetral. Mg 2+ -ATF aza - kam darajada o’rganilgan tashuvchi sistema bo’lib , hujayra ichki va plazmatik membranada bo’ladi. Bu fermentning faolligi nisbatan past. Bu tashuvchi sistema Mg 2+ ionlarining ikkita Na + yoki H + ioniga antiportini ta’minlaydi, bunda bir molekula ATF gidrolizlanadi, bu tashish turi elektronetral. H + - ATFaza mitoxondriyaning ichki membranasi va xloroplastlar tilokoidlarida energiyaning qayta hosil bo’lishida ishtirok etadi. membranada H + ionlarining gradiyenti yuqoridagi organoidlarda ikkilamchi faol tashish, masalan membranadan organik kislotalarning tashilishida qo’llaniladi. 6. Elektroforetik tashish. Elektroforetik tashish - zaryadlangan zarrachalarning elektr maydonida tashilishidir. Bunday tashishda harakatlantiruvchi kuch vazifasini zaryad belgisi va membranadagi elektr potensialining qiymati bajaradi. Hamma membranalar qutblangan va qandaydir

elektr potensialiga ega bo’lganligi uchun moddalar elektroforez yo’li bilan hujayra tashqarisidan ichiga yoki hujayra ichida bir joydan ikkinchi joyga o’tishi mumkin. Bunday usulda masalan, organik kislotalar , balki mineral moddalar va nukleotidlar ham tashilishi mumkin. 7 . Vezikulyar tashish va uning ahamiyati. Vezikulyar tashish hujayra membranasi orqali yirik molekula va zarrachalarning (oqsillar, membrananing parchalangan qismlar, yot tanachalarning ) tashilishini ta’minlaydi. Tashish vaqtida tashiladigan modda hujayra membranasining bir qismi bilan o’ralgan pufakchalar yoki vezikulalar hosil qiladi. Sitozning ikki turi farqlanadi - pinositoz (endositoz), bunda modda hujayra tashqarisidan ichiga o’tadi va ekzositoz bunda makromolekulalar hujayradan tashqi muhitga o’tadi. Pinositoz asosan leykositlarda, gistiositlarda, suyak iligi, o’t, jigarda joylashgan retikuloendotelial sistemalarda ko’p uchraydi. Taxmin etilishicha, membranada o’ziga hos glikoproteid (klastrin) bo’lib, membrananing zarrachaga tegib turgan bir qismini cho’zilib kirishiga yordam beradi. Bu jarayonning amalga oshishi ATF energiyasi sarflanishi bilan boradi. Hujayra ichiga kirgan moddalar lizosomaning gidrolitik fermentlari ta’siriga uchraydi. Yot moddalar, hattoki hujayraga yutilgan bakteriyalar ham shu usulda yo’qotilishi mumkin. Ekzositoz yirik molekulalar, masalan, oqsillarni sekretsiya qiluvchi hujayralar uchun xos. Tashishning bu mexanizmi atrofga makromolekulalar sekretsiya qiluvchi bez hujayralarida ayniqsa, faol bo’ladi. Bu jarayonda Golji apparatining komponentlari ishtirok etadi. 8 . Organ va to’qimalar o’rtasida moddalarning tashilishi. Organ va to’qimalar o’rtasida moddalarning tashilishi. Organizmda moddalarning tashilish joyiga qarab uning quyidagi turlari farq qilinadi: 1) Organ va to’qimalar o’rtasida. 2) Transkapillyar. 3) Hujayralararo moddalarning tashilishi. 4) Transelyulyar.

5) Hujayra ichki. 6) Molekulalar orasida. 1) Organlar (to’qimalar) orasida moddalarning tashilishi - moddalar organlar yoki to’qimalar orasida moddalarning tashilishi - moddalar organlar yoki to’qimalar orasida tashiladi, ya’ni taqsimlanadi. Bunday tashish mexanik usulda qon yoki limfa bilan, ya’ni gematogen va limfogen yo’llar bilan amalga oshadi. Vaqt birligi ichida moddaning tashilishi uning qon yoki limfada erishiga va suyuqlikning harakatlanish tezligiga bog’liq. Moddalar erishining pasayishi va yurak faoliyatining kuchsizlanishidan qon oqimining pasayishi yoki boshqa sabablar moddalarning organlar orasida tashilishini kamaytiradi. 2) Transkapillyar tashish. Qon tomirlari va linfatik kapillyarlarda hujayralararo suyuqlikning, to’qima hujayrasi bilan qonning kimyoviy komponentlari o’rtasida almashinuv jarayoni amalga oshadi. kapilyarlarning asosiy vazifasi organ va to’qimalarning hujayralarini zarur moddalar bilan ta’minlash metabolizm mahsulotlaridan tozalashdan iborat. Kapillyarlar orqali oqsilga o’xshash yirik molekulalar ham, molekulasi kichikroq bo’lgan moddalar: suv, tuzlar, organik kislotalar, monosaxaridlar ham o’tadi. Transkapillyar almashinuv asosida tashishning turli mexanizmlari bo’ladi. Suyuqlikning va u bilan birga erigan moddalarning kapilyar devorlari orqali harakatlanishi qon bilan xujayralararo suyuqlik orasidagi gidrostatik bosim, shuningdek ular orasidagi osmotik bosimning farqi hisobiga yuzaga keladi. Kapillyar devoridan mexanik tashishdan tashqari moddalar diffuziya, vezikulyar tashish, faol tashish orqali ham o’tadi. 3) Hujayralararo moddalarning tashilishi hujayralararo muhitda sodir bo’ladi. Organizmning bu qismidagi doimiy gidrostatik bosim natijasida moddalarning hujayralararo tashilishi diffuziya yoki elektroforez yo’li bilan amalga oshadi, chunki hujayraning tashqi yuzasi atrofdagi muhitga nisbatan manfiy zaryadlangan. 4) Transellyulyar tashish - moddalarning hujayra membranasi bo’ylab tashilishi. Hujayralar orasida va hujayra ichki muhitida almashinuv jarayonlari

uchun juda muhim. Moddalarning tashilishi diffuziya, elektroforez, faol tashish, vezikulyar tashish orqali amalga oshadi. 5) Hujayra ichki tashilishi - moddalarning hujayrani ichida va turli hil organoidlari o’rtasida tashilishida katta ahamiyatga ega. 6) Molekulalararo tashish - poliferment tarkibidagi fermentlarning yonma-yon joylashgan fermentlarning faol markazlari orasida moddalarning tashilishidan iborat.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Pl e shkov B.P. Bioximiya selskoxozyaystvennx rasteniy. M. “Kolos” 1969 g. 2. L e b e dov S.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1988 g. 3. Yakushkina N.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1980 g. 4.Mustaqimov G.D. O`simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 y. 4. Xo`jaev J. X O`simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004 5. Rubin B.A. Kurs fiziologii rasteniy. M. 1976 g. 6. www.ziyon e t.uz

O'xshashlar

Organizmda modda va enyergiya almashinuvi

Organizmda lipidlar almashinuvi

Moddalarning agregat va fazoviy holatlari

Modda va energiya almashinuvining umumiy tavsifi. Katabolizm va anabolizm

Kimyoviy moddalarning holatlari