Oqsillar biosintezini boshqarilishi. Molekulyar kasalliklar - Kimyo - Referatlar

Oqsillar biosintezini boshqarilishi. Molekulyar kasalliklar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

54.5 KB

Ko'chirib olish

Oqsillar biosintezini boshqarilishi. Molekulyar kasalliklar Reja: 1. Oqsil biosintezining boshqarilishi to’g’risida. 2. Prokariotlarda oqsillar biosintezining boshqarilishi. 3. Repressiya mexanizmi. 4. Gen faolligining boshqaruvchilari. 5. Eukariotlarda oqsil biosintezining boshqarilish sxemasi. 6 . Molekulyar patologiya. Fermentli va fermentsiz proteinopatiya.

1. Oqsil biosintezining boshqarilishi. Oqsillar hujayraning hayot faoliyatini belgilab beradi. Shu sababdan hujayra faqatgina oqsil sintezini emas, balki oqsil turini ham boshqarishi kerak. Doimiy sintez qilinadigan oqsillar konstitutiv, sharoitga qarab sintezlanish tezligi keskin o’zgaradigan oqsillar adaptiv oqsillar deyiladi. Hujayradagi konstitutiv oqsillar ehtiyoj bo’lishidan qat’i nazar doimiy miqdorda bo’ladi. Oqsil miqdorining oshishi bilan boradigan oqsil biosintezining stimulyatsiyasiga – induktsiya, oqsil sintezining pasayishiga repressiya deb aytiladi. Hujayralarda hujayraning ichida yoki organizmda metabolizmning holati to’g’risida signal beruvchi moddalar bo’ladi. Bu moddalar oqsil sintezini boshlashi yoki to’xtatishi mumkin. Prokariotlarda bunday moddalar hujayraga kiradigan oziq moddalar, metabolitlar va ayrim hujayra ichki boshqaruvchilari (siklik nukleotidlar) bo’lishi mumkin. Ko’p hujayralilarda, asosan murakkab tuzilganlarida oqsil sintezining avtonom hujayra ichki regulyatorlaridan tashqari hujayraning tashqi regulyatorlari ham bor. 2. Prokariotlarda oqsillar biosintezining boshqarilishi. Birinchi marta mikroorganizmlarda oqsil biosintezining boshqarilish sxemasi 1961 yilda Jakob va Mono tomonidan kashf etilgan. U ichak tayoqchasining laktozali operoni ishi misolida ko’rib chiqilgan edi. Oqsil biosintezini bakteriyalardagi turli xil transkripton (operon)larning faolligini nazorat qilib boshqarish mumkin. Bunday boshqarilishning mexanizmi quyidagicha boradi. Bakteriyalarda repressorlar deb ataladigan oqsillar turi mavjud bo’lib, ular turli operonlar – transkriptsiyasini nazorat qiladilar. Repressor strukturasini belgilab beruvchi DNK ning ma’lum bir qismi gen-regulyator yoki sistron-regulyator deb ataladi. U promotor bilan yonma- yon joylashmasdan bakteriya xromatini DNK sining boshqa qismida joylashgan bo’lishi mumkin. Hamma repressorlar operonning operator qismi bilan bog’lanadi va ma’lum mRNK ning transkriptsiyasini, ular bilan esa shu oqsilning sintezini ham blokirlashi mumkin. Operator bilan bog’lanish qobiliyati faol yoki faol bo’lmagan repressorning konformatsiyasiga bog’liq. Repressor faqat faol shaklda operator

bilan kuchsiz bog’ hosil qilishi va mRNK hamda oqsil sintezini blokirlashi mumkin; faol bo’lmagan shaklda u operator bilan bog’lana olmaydi. Repressorning faolligini yo’qotadigan moddalar induktorlar, ularni faol bo’lmagan holatdan faol holatga o’tkazuvchi moddalar esa – korepressorlar deb ataladi. Demak, repressor korepressor va induktor bilan bog’lanuvchi qismlarga ega. Oziq moddalar, moddalar almashinuvining oxirgi mahsulotlari kabi hujayrada oqsil biosintezini oshirish yoki pasaytirish to’g’risidagi repressor orqali xabar beruvchi moddalar korepressorlar va induktorlar bo’lib hisoblanadi. Induktsiya mexanizmini laktozani o’zgarishida ishtirok etuvchi 3 ta ferment (  -galaktozidaza,  -galaktozidpermeaza va  -galaktozidatsetilaza) strukturasi to’g’risida axborot tashuvchi laktoza operonining transkriptsiyasini boshqarilishi misolida ko’rib chiqamiz. Hujayraga kiradigan laktoza induktor bo’lib hisoblanadi. U laktoza operonining repressori bilan bog’lanadi va uni operator bilan bog’lana olmaydigan – faol bolmagan shaklga o’tkazadi. Buning hisobiga operator bilan bog’lanishi natijasida promotorning tutashtiruvchi qismini qisman yopgan repressor RNK-polimerazaning promotorga birikishiga va o’z navbatida transkriptsiyaga ham xalal bermaydi. Repressorlar transkriptsiya va oqsilning salbiy boshqaruvchilariga misol bo’ladi. Ammo repressor mavjud bo’lmaganda ijobiy boshqaruvchilar kerak, ular RNK-polimerazaning promotor bilan bog’lanishiga va transkriptsiya boshlanishiga yordam beradi. Laktoza operoni va glyukoza katabolizmini boshqaruvchi boshqa operonlar uchun ijobiy boshqaruvchi vazifasini sAMF bajaradi. sAMF katabolik faollovchi oqsil – KFO (BAK) deb nomlangan maxsus oqsil bilan bog’lanadi. sAMF KFO kompleksi promotorga RNK-polimeraza bog’lanadigan joyga yaqin qismiga birikadi va u struktura genlarining transkriptsiyasini boshlanishini yengillashtiradi. Ribosomalar o’sha zahotiyoq mRNK bilan bog’lanadilar va laktoza katabolizmi uchun zarur bo’lgan uchta fermentni sintez qiladilar. 3. Repressiya mexanizmi. Laktozaning fermentlar yordamida parchalanishi uning miqdorini kamaytiradi va glyukoza hosil bo’lishiga olib keladi. Glyukozaning parchalanishi natijasida qandaydir metabolit hosil bo’ladi va ATF

dan sAMF hosil bo’lishini kamaytiradi. sAMF taqchilligi KFO ning bog’lanishini kamaytiradi, bu esa RNK-polimerazaning promotor bilan birikishini qiyinlashtiradi. Muhitda laktozaning butunlay tugashi uning repressorga ta’sirini pasaytiradi. Natijada repressor faollashadi, operator bilan bog’lanadi va transkriptsiyani blokirlaydi. Oqsil sintezi to’xtaydi. Boshqa operonlar faqat salbiy (repressorlar) emas, balki ijobiy (sAMF-KFO kabi) boshqaruvchilarga ham javob beradilar. Bakteriyalarda mRNK ning yashash muddati juda qisqaligi (ular tez parchalanib ketadi), o’ziga xos xususiyat bo’lib, bu ularning oqsil to’plamini tashqi muhitning keskin o’zgarishi (oziqlanish sharoiti, ximiyaviy va fizikaviy omillar) ga tez moslashish imkonini beradi. Eukariotlardagi oqsil sintezining boshqarilish mexanizmi prokariotlarga nisbatan kam o’rganilgan. Yuqori tuzilgan hayvon va o’simliklar xromatini bakteriyalardagiga nisbatan murakkab tuzilgan. Bundan tashqari xromatinning membrana bilan o’ralgan yadroda joylashganligi genetik axborotning sitoplazmaga – oqsil sintezi boradigan joyga o’tishini qiyinlashtiradi. Yuksak tuzilgan eukariotlarda bakteriya repressorlariga o’xshash boshqaruvchi oqsillar topilmagan. 4. Gen faolligining boshqaruvchilari. Ma’lumki, xromatin strukturasining tuzilishida DNK gistonlar, giston bo’lmagan oqsillar va kam miqdorda RNK bilan kompleks holida uchraydi. Mulohazalarga ko’ra, xromatin oqsillari faqat struktura emas, balki DNK ga bog’liq RNK-polimeraza yordamida xromatinning ma’lum bir genlarining transkriptsiyasini yengillashtirib yoki qiyinlashtirgan holda boshqaruvchi vazifasini ham bajaradi. Gistonlar transkriptsiyaning salbiy boshqaruvchilari bo’lib hisoblanadi (bakteriyalardagi repressorlarga o’xshash). Ular musbat zaryadga ega bo’lgan holda DNK ning manfiy zaryadlangan fosfat qoldiqlari bilan bog’lanadi va transkriptsiyani blokirlaydi, ya’ni nusxa ko’chirish uchun DNK qismlarini matritsa sifatida ishlatilishiga yo’l qo’ymaydi. Transkriptsiyaning deblokirovkasi yoki derepressiyasi DNK bilan gistonlarning bog’i kuchsizlanganda ro’y beradi. Gistonlar xromatin transkriptoni boshqarilishida ishtirok etadi, ammo ular gen boshqarilishining o’ziga xosligi (spetsifikligi)ni ta’minlay olmaydilar.

Giston bo’lmagan oqsillar judayam xilma-xil, shuning uchun ular transkriptsiyaning o’ziga xos boshqaruvchilari vazifasini bajaradi deb hisoblanadi. Bunday oqsillar o’zida manfiy zaryad saqlab, DNK ning istalgan qismi bilan emas, balki spetsifik qismi bilan bog’lanadi. Giston bo’lmagan oqsillar ijobiy boshqaruvchilar hisoblanib, DNK bilan bog’langan joylarida transkriptsiyani yengillashtiradilar. Ammo bunday oqsillarning transkriptsiyaga ta’sir mexanizmi aniqlanmagan. Bunda ayniqsa, fosforillangan giston bo’lmagan oqsillar samarali ravishda transkriptsiyani faollaydilar. Shunday qilib transkriptsiyani boshqarilishida gistonlar RNK sintezini ingibirlaydilar, giston bo’lmagan oqsillar esa bunga qarshilik qiladilar. Transkriptsiyani uchinchi tur boshqaruvchilari past molekulali turg’un yadro RNK si (vektor RNK) ning molekulalari bo’lib, doimo yadroda joylashadi va oqsil bilan kompleks holda uchraydi (RNP). Bunday ribonukleotid transkriptonlarning aktseptor qismiga komplementar o’zaro ta’sir yo’li bilan genlarga tanlab ta’sir o’tkazadi. Bunday molekulalarning boshqaruvchilik vazifalari o’rganilmoqda. Translyatsiyadan so’ng boshqarilish initsiatsiya, elongatsiya va terminatsiya bosqichida bo’lib, ular har xil oqsil faktorlari va mRNK ga translyatsiya protsessingiga ta’sir etuvchi ingibitorlar ta’siri ostida bo’ladi. Hozirgi vaqtda tibbiyot amaliyotida odam organizmiga ta’sir etmay, bakteriyalarda nuklein kislota va oqsil biosintezi jarayonini tormozlovchi ko’pgina antibiotiklar qo’llaniladi. Antibiotiklar nuklein kislotalar va oqsil biosintezining muhim reaktsiyalariga ta’sir etadilar. 5. Eukariotlarda oqsil biosintezining boshqarilish sxemasi. Eukariotlardagi oqsil sintezining boshqarilishi transkriptsiya va translyatsiya darajasida amalga oshadi. Transkriptsiya darajasida turli xil boshqaruvchilar ayrim genlarga tanlab ta’sir qiladi, bu esa ularga mos oqsillar to’plamini belgilab beradi. Translyatsiya darajasida boshqarilish ularning tarkibi emas, balki ribosomalarda ayrim oqsillarning sintezlanish tezligida namoyon bo’ladi. Induktorlarning ta’sir etish mexanizmi quyidagicha boradi. Induktorlar, masalan, gormonlar yadroga kiradi va transkriptsiyani boshqaruvchi molekulalar

bilan o’zaro ta’sirlashadilar yoki ularning modifikatsiyasini faollaydilar. Shu bilan birga turli xil induktorlar gistonlarning repressor ta’sirini inaktivatsiyalash yoki giston bo’lmagan oqsillarni modifikatsiyalash, vektor RNP bilan o’zaro ta’sirlashish yo’llari bilan xromosomaning turli qismlariga “o’zining” genlarini kiritishi mumkin. Bunday mexanizmlardan istalgan biri RNK-polimerazaning promotor bilan bog’lanishi va transkriptonning RNK li nusxasining hosil bo’lishini yengillashtiradilar. Oqsil sintezining induktorlari, masalan gormonlar ta’sirida rRNK va tRNK genlarining transkriptsiyasi spetsifik oqsillar strukturasi to’g’risida axborot saqlovchi DNK ning qismlaridan transkriptsiyasiga nisbatan ilgarilab ketadi. Bunda o’ziga xos maqsadga muvofiqlik mavjud: oldin oqsil sintezi uchun kuchli apparat (tRNK, rRNK va ribosomalar) yig’iladi, keyin esa oqsil sintezini amalga oshirish uchun mRNK sintezlanadi. Induktor ta’siri tugaganidan keyin gistonlardan modifikatsiyalovchi guruhlar ajralishi ro’y beradi va gistonlar yangidan DNK bilan bog’lanib, transkriptsiyani to’xtatadilar. Prokariotlardan farqli ravishda eukariotlarda transkriptsiyaning blokadasi oqsil sintezining to’xtashini anglatmaydi. Eukariotlarda mRNK molekulalari ancha turg’un bo’lib, prokariotlarda ular tez gidrolizlanadi. Eukariotlardagi mRNKning yangi nusxalarini hosil qilish blokirlangan taqdirda ham undan matritsa sifatida ribosomalarda oqsil sintezi uchun foydalanish imkonini beradi. Translyatsiya darajasida oqsil sintezini boshqarish ribosomalarda initsiatsiya, elongatsiya va terminatsiyani nazorat qiluvchi oqsil faktorlarga va ribosomaning turli xil funktsional qismlariga ta’sir etish usullari bilan amalga oshishi mumkin. Oqsilning matritsasiz sintezi. Bunday sintez samarasiz va juda katta hajmga ega, chunki har bir yangi peptid bog’i hosil bo’lishi uchun alohida ferment talab etiladi. Prokariot hujayralarda qisqa polipeptidlarni sintezlaydigan poliferment sistemalar mavjud. Eukariotlarda matritsasiz sintez di- va tripeptidlar uchun aniqlangan. Masalan, bunday usul bilan bir qator oksidlovchi fermentlarning

kofermentlari hisoblangan dipeptid karnozin va anserik hamda tripeptid – glutation hosil bo’ladi. 6 . Molekulyar patologiya. Fermentli va fermentsiz proteinopatiya. “Molekulyar patologiya” yoki molekulyar kasalliklar atamasi 1949 yilda Poling tomonidan kiritilgan. Molekulyar kasalliklar deganda asosiy sababi sifatida oqsillar funktsiyasining genetik buzilish holatlari tushuniladi. Boshqacha aytganda molekulyar kasallik nuqsonli (to’liq yoki qisman funktsiyasini yo’qotgan) oqsil hosil bo’lishi yoki normal oqsil miqdorining yetishmovchiligi va buning oqibatida organizmda o’z vazifasini butunlay bajara olmasligi natijasida rivojlanadi. Shuning uchun molekulyar kasalliklarni mohiyatiga ko’ra proteinopatiya, ya’ni maxsus oqsillarning kasalliklari deb atash mumkin. Proteinopatiya ikkita katta guruhga bo’linadi: fermentli (fermentopatiya, enzimopatiya) va fermentsiz. Birinchi guruh fermentli oqsillarning nuqsonlari bilan bog’liq bo’lib, metabolizmning ma’lum bir bo’g’inini buzilishiga olib keladi; ikkinchisi esa boshqa, masalan, transport, retseptor, immunologik kabi vazifalarni bajaruvchi fermentsiz oqsillarning nuqsonlari bilan bo’g’liq. Proteinopatiyani tashqi belgilarining namoyon bo’lishi avvalo shu oqsilning funktsional holatini buzilish darajasiga va organizm hujayrasining hayot faoliyatida bajaradigan vazifasining ahamiyatiga bog’liq. Keyin esa hujayra, to’qima va organlardagi metabolizm o’zgarib, yaxlit organizmda kasallik holatining shakllanishi hamda shu kasallik belgilarining yuzaga chiqishiga olib keladi. Fermentopatiya yoki moddalar almashinuvining “tug’ma” buzilishi to’g’risidagi tushuncha 1909 yilda Garrod tomonidan keltirilgan edi. Fermentopatiyaning muhim belgisi ferment yetishmovchiligi natijasida zanjir va moddalar almashinuvining blokirlanishiga olib kelishi hisoblanadi. Masalan, hujayrada E 1 , E 2 , E 3 fermentlari yordamida katalizlanadigan A substratdan D substrat hosil bo’lish zanjir reaktsiyasi amalga oshadi: E 1 E 2 E 3

A→ B → C → D Masalan, E 2 fermentning yetishmovchiligi bu zanjir reaktsiyani blokirlaydi va metaboliik vaziyatga tushirib qo’yadi, unda blokirovka bo’lgan moddaning miqdori oshadi, undan keyingisi esa kamayadi yoki butunlay hosil bo’lmaydi: E 1 E 2 E 3 A → B → C → D To’planadi blok kamayadi Kasallik faqat quyidagi holatlarda rivojlanishi mumkin: 1) ferment blokadasi oqibatida to’planib qolgan B modda hujayra uchun zaharli bo’lsa yoki to’plangan modda miqdori hujayra ichi bo’shlig’ida ko’p joyni egallasa hamda hujayraning o’ziga xos vazifalarini bajarishiga xalaqit bersa, ro’y berishi mumkin. Moddalarning bunday ortiqcha miqdorda to’planishi diffuziya yo’li bilan hujayradan chiqa olmaydigan makromolekulalar uchun xos bo’ladi; 2) Agar C va D moddalar ferment blokadasi tufayli hosil bo’la olmasa hamda ular hujayra hayot faoliyati uchun juda muhim bo’lib, boshqa yo’llar bilan hosil bo’lmasa, kasallik yuzaga chiqadi. Qolgan barcha holatlarda to’plangan metabolitlar zaharsiz bo’lsa yoki blokada natijasida yuzaga kelgan moddalar tanqisligining o’rni to’ldirilsa, fermentopatiya molekulyar kasallikni rivojlanishiga olib kelmaydi, uning belgilari yuzaga chiqmaydi va tekshiruvlarda tasodifan aniqlanishi mumkin. Aminokislotalar almashinuvining fermentopatiyasi. Fenilalanin va tirozin almashinuvining buzilishi. Fenilalanin va tirozin almashinuviga bog’liq molekulyar kasalliklarning 4 turi ko’proq uchraydi. Ularning sababi bu aminokislotalar almashinuvining turli bosqichlarida bloklarning hosil bo’lishidir. Fenilketonuriya yoki fenil oligofreniya – fenilalaningidroksilaza nuqsoni bilan bog’liq molekulyar kasallik. Bu kasallikda fenilalaninning tirozinga aylanishining blokadasi kuzatiladi. Buning oqibatida fenilalanin va uning almashinuv mahsulotlari – fenilpiruvat, fenillaktat va fenilatsetat yig’ilib qoladi. Bu moddalarning miqdori qonda va siydikda oshadi. Odatda qonda fenilalaninning

va siydikda fenilpirouzum kislotaning miqdori oshganiga qarab bu kasallik aniqlanadi. Taxmin qilinishicha, fenilpirouzum kislota miya hujayralari uchun zaharli modda hisoblanadi, to’plangan modda holida nerv sistemasi faoliyatining boshqa muhim moddalari almashinuviga ta’sir etadi, masalan, serotoninning miqdori kamayadi. Natijada fermentopatiyali bolalarda aqliy rivojlanish orqada qolishi – aqliy zaiflik, shaytonlash bo’lishi kuzatiladi. Albinizm – tirozinaza nuqsoni bilan bog’liq molekulyar kasallik. Bu fermentopatiyada dioksifenilalanin (DOFA) ning DOFA-xinonga va keyin qora rangli pigment melaninga aylanishi buziladi. Melanin teri, soch va ko’z qorachig’ida bo’ladi va uning rangini belgilaydi. Teri, sochning och rangli, ko’z qorachig’ining qizg’ish rangda bo’lishi bu kasallik uchun xos belgilar hisoblanadi. Bunday holat jiddiy o’zgarishlarga olib kelmaydi, faqat to’g’ri tushadigan quyosh nuridan ehtiyot bo’lish kerak. Tirozinemiya – n-gidroksifenilpiruvatoksidaza nuqsoni bilan bog’liq fermentopatiya. Bu kasallikda gomogentizin kislota hosil bo’lmaydi, oqibatda tirozin va n-gidroksifenilpirouzum kislotaning miqdori qonda ko’payib, uning siydik bilan ajralishi oshadi. Tirozinemiya bilan kasallangan bolalarda rivojlanishning orqada qolishi kuzatiladi. Alkaptonuriya – gomogentizinatoksidaza nuqsoni bilan bog’liq fermentopatiya. Bu kasallikda gomogentizin kislotaning to’qimada oksidlanishining buzilishi oqibatida uning organizm suyuqliklari va siydik bilan ajralish miqdori ko’payadi. Kislorod ishtirokida gomogentizin kislota qora rangli pigment - alkapton hosil qilib polimerlanadi. Shuning uchun bunday kasallarning siydigi havoda qorayadi, bolalarda esa tagliklari qora rangga bo’yaladi. Shuningdek, alkapton biologik suyuqliklarda, to’qima, teri, paylar, tog’aylar va bo’g’imlarda cho’kkan holda hosil bo’lishi mumkin. Bo’g’imlarda ko’proq miqdorda to’planib qolganda ularning harakatlanishini buzilishi kuzatiladi. Gomotsistinuriya – sistationin-  -sintaza yetishmovchiligi bilan bog’liq fermentopatiya bo’lib, gomotsisteinning sistationinga aylanishiga to’sqinlik qiladi.

Bunda gomosistein to’qima, qonda to’planadi va katta miqdorda siydik bilan ajraladi. Bolalarda bunday kasalliklarda aqliy rivojlanishning orqada qolishi, vaqti-vaqti bilan shaytonlash kuzatiladi. Gistidinemiya – gistidinning oksidlanishli dezaminlanishini katalizlaydigan gistidazaning nuqsoni bilan bog’liq kasallik. Gistidinning miqdori qonda ko’proq va siydikda qisman oshishi kuzatiladi. Bu molekulyar kasallikda markaziy nerv sistemasi zararlanishi kuzatilib, shaytonlash bo’lishi mumkin. Aminokislotalarning ketonuriyasi kasalligi valin, leytsin va izoleytsin kabi keto hosil qiluvchi shakllangan aminokislotalar dekarboksilazasining yetishmovchiligidan kelib chiqadi. Oksidlanishli dekarboksillanishning buzilishi natijasida qonda bu aminokislotalarning va ularning keto hosilalarining miqdori oshadi va siydik bilan ko’p ajraladi. Uglevod almashinuvining fermentopatiyasi. Glikogenoz. Glikogen almashinuvining buzilishi bilan bog’liq bu fermentopatiya tez-tez uchrab, bu kasallik organlarda glikogenning to’planib qolishi yoki uning mavjud bo’lmasligi bilan namoyon bo’ladi. Glikogenning to’planishiga olib keluvchi fermentopatiyaga glikogenoz, uning to’planishiga to’sqinlik qilinishiga esa aglikogenoz deb aytiladi. Glikogenning to’planish joyiga qarab kasallikning uch xil shakli mavjud: jigar, mushak va tarqalgan (glikogen deyarli hamma organlarda to’planadi). Glikogenning to’planishi oqibatida shu to’qima va organning vazifasi “mexanik ravishda buziladi va jigar glikogeni sarflanmagan taqdirda gipoglikemiya kelib chiqadi. Galaktozemiya – galaktozo-1-fosfat-uridiltransferaza nuqsoni natijasida kelib chiqadigan molekulyar kasallik. Bu galakto-1-fosfatning to’planishiga olib keladi, normada esa u tez uridindifosfatgalaktozaga aylanadi va keyin glyukozaning o’zgarish yo’llari bilan ketadi. Galaktozo-1-fosfat organizm uchun zaharli. Laktoza tarkibiga kiradigan galaktoza onaning suti bilan birga bola organizmiga kiradi, fermentopatiya bo’lganda esa unda galaktozaning toksik unumlari tez to’planadi. Buning natijasida bola ozadi, uning aqliy va jismoniy

rivojlanishi sustlashadi, jigari kattalashadi. Bunday kasallarning ratsionidan galaktozani olib tashlash kerak bo’ladi. Fermentsiz proteinopatiyalar. Gemoglobinopatiya fermentsiz proteinopatiyalarga misol bo’lib, gemoglobin subbirliklarining genetik nuqsoni bilan bog’liq. Ular orasida eng ko’p tarqalganlaridan biri – bu o’roqsimon anemiya kasalligi. Bu kasallikda gemoglobin (HbS) normal gemoglobin HbA dan  - subbirlikdagi polipeptid zanjirning N-uchidagi oltinchi aminokislota glutamin kislota o’rnida valin joylashganligi bilan farq qiladi. O’roqsimon anemiya bilan kasallangan bemorlarning gemoglobinining  -subbirligini kodlovchi struktura genida 6-kodogenda mutatsiya ro’y berib, T ning A ga almashishi, ya’ni tranzitsiya ko’rinishida namoyon bo’ladi. Polipeptid zanjiridagi bunday almashinuv gemoglobinning fizik-kimyoviy xossalariga ham ta’sir qiladi. Valin dezoksigemoglobinga kamroq eruvchanlik xossasini beradi, shuning uchun u kristallsimon struktura hosil qiladi. Bunda eritrotsitlar o’roqsimon shaklga ega bo’ladi va kislorod tashish vazifasini bajara olmaydi. Eritrotsitlarning parchalanishi anemiya, kamqonlikka olib keladi. Bu kasallik salbiy oqibatlarga sabab bo’ladi. Moddalarni hujayra membranasidan o’tkazuvchi oqsillarning nuqsonlari bilan bog’liq transport proteinopatiya hujayra va organizm tomonidan bu moddalarning butunlay yo’qotilishiga olib keladi. Bunga quyidagi irsiy kasalliklar misol bo’ladi. Aminoatsiduriya – buyrakdagi reabsorbtsiya jarayonida aminokislotalarni transport qiluvchi oqsil nuqsoni bo’lib, aminokislotalarning normaga nisbatan 3-5 marta ko’p yo’qotilishiga olib keladi. Sistinuriya – sistinni transport qiluvchi oqsil nuqsoni – sistinning siydik bilan ko’p ajralishiga va buyrakda sistinli toshlar hosil bo’lishiga olib keladi. Fruktozuriya, glyukozuriya va pentozuriya buyrakdagi membrana transport oqsillarining nuqsonlari bo’lib, shu monosaxaridlar – fruktoza, glyukoza va pentozaning yo’qotilishiga olib keladi. Ba’zida bu proteinopatiya buyrak diabeti deb ham ataladi.

Bu guruh kasalliklaridan tashqari kelib chiqishi bir gen nuqsoniga bog’liq bo’lmasa ham, lekin irsiy moyillik bilan bog’liq tashqi muhit omillari ta’sirida boshlanadigan va rivojlanadigan kasalliklar guruhi bor. Ular qatoriga keng tarqalgan yurak-tomir kasalliklari – ateroskleroz, gipertoniya, insult; bir qator nerv va ruhiy kasalliklar; endokrin kasalliklar – qandli diabet, bazedov kasalligi; shuningdek, rak, moddalar almashinuvining buzilishlari kiradi. Lekin bu kasalliklarga moyillik ko’p genlarning ishtiroki bilan bog’liq va hozircha ularning genetik mexanizmi to’la o’rganilmagan.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Pl e shkov B.P. Bioximiya selskoxozyaystvennx rasteniy. M. “Kolos” 1969 g. 2. L e b e dov S.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1988 g. 3. Yakushkina N.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1980 g. 4.Mustaqimov G.D. O`simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 y. 4. Xo`jaev J. X O`simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004 5. Rubin B.A. Kurs fiziologii rasteniy. M. 1976 g. 6. www.ziyon e t.uz

O'xshashlar

Murakkab oqsillar

Oqsillar klassifikatsiyasi

Murakkab oqsillar (biokimyo)

Aminokislotalar va oqsillar

Markaziy va endokrin bez gormonlarini ta’sir qilish mexanizmi va biologik funksiyalari