Neft va gazni komponentlarga ajratish usullari - Kimyo - Referatlar

Neft va gazni komponentlarga ajratish usullari

Yuklangan vaqt:

23.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

338 KB

Ko'chirib olish

Neft va gazni komponentlarga ajratish usullari Reja: 1. Neftni haydash va rektifikastiyalash. 2. Neft mahsulotlarini ekstrakstiya usuli bilan tozalash va ajratish. 3. Neft va gazni absorbstiya usullarida tozalash.

Neft va gaz mahsulotlarini tahlinini yengillashtirish maqsadida har xil usullar qo`llaniladi. Ulardan kimyoviy tarkibi va molekulyar og`irligi bo`yicha ajratishdir. Neftni ajratish va uning tarkibidan turli uglevodorod guruhlari komponentlarni ajratish uchun kimyoviy va fizikaviy usullardan usullar quyidagilardir. 1. Neftni haydash usullari. 2. Rektifikatsiya usullari. 3. Ekstraksiya usullari. 4. Absorbsiya. 5. Absorbsiya usuli ularning turlari. 6. Kristallizatsiya usuli. Kimyoviy usullar bir xil reaksiya qobiliyatiga ega bo ` lgan komponent ajralishi fizikaviy usullarga quyidagilar kiradi . Keyingi vaqtlarda neft va gaz mahsulotlarini komponentlarga ajratish va ularni tozalashda kristallash , sublimatlash , ekstraksiya va haydash usullardan foydalaniladi . Shuningdek neftning kimyoviy tarkibini tekshirish , uning murakkab tuzilishiga ega ekanligi , hamda har xil haroratlarda ularning har bir komponentining alohida qaynash harorati mavjud ekanligi ma ` lum bo ` lib qoldi . σeft komponetlarini , qismlarga bo ` lish , hamda uni ajratib olishning bir qancha fi г ikaviy va kimyoviy usullari mavjud . Molekulyar massasi bo`yicha neft komponentlarini ajratib olish uchun asosan haydash usulidan foydalaniladi (jadval).

Haydashning eng muhim turlari quyidagilardir. 1. Oddiy bosim ostida haydash 2. Kichik bosim ostida haydash ya`ni vakuumda haydash. 3. Suv bug` i bilan haydash. 4. Murakkab haydash (rektifikatsiyali haydash). Neftni haydash va rektifikatsiyalash Neft mahsulotlarini haydash usuli bilan tozalash, ularning qaynash haroratidagi farqqa asoslangandir. Haydash usulida bir-birida aralashadigan suyuq moddalarni yoki suyuq neft mahsulotlarni qattiq modddalardan (ularning eritmalarida) ajratiladi. Haydash usulida 120-130 0C qaynaydigan moddalarni tozalashda yoki bir- biridan ajratishda suv sovutkichlardan shiddat bilan o`tkaгiladi, 1 γ 0 0C dan yuqori haroratda qaynaydigan moddalarni tozalash va ajaratishda suv sovutkichidan suvni sekinlik bilan o`tkaгamiг. Aks holda harorat farqi kattaligi natijasida moddalarni ajratishda va esa, havo sovutkichlardan - oddiy shisha naylardan foydalaniladi. Moddalarni qaynash harorati orasidagi farqi katta bo`lsa, ularni oddiy haydash usuli bilan ajratib olinadi. Avval past haroratda qaynaydigan modda ajratib, keyin yuqori haroratda qaynaydigan modda haydashda yoki qattiq modda ajralib kristallanib qoladi. Moddalarning qaynash haroratidagi farq unchalik katta bo`lmaganda, avval past haroratda qaynaydigan I modda haydaladi. Bu birinchi fraksiya deyiladi va uni alohida ajratib olinadi. Harorat ko`tarila boshlag`ich yig`gich kolbani almashtiramiг, bunda harorat asta ko`tarilib, yuqori haroratda qaynaydigan (II modda) ham qo`shilib haydala boshlaydi bu II fraksiya deyiladi. Huddi shunday uchinchi martta harorat ko`tarilishi bilan yig`gich kolba almashtiriladi va toгa ikkinchi modda ajraladi bu III fraksiyadir. Demak bunda avval I modda haydaladi, ya`ni aralashma uchta fraksiyaga bo`linadi (1-rasm). Bu fraksiyalab haydash deyiladi.

1- rasm . Oddiy haydash qurilmasi Moddalarning qaynash haroratidagi farq qancha kichik bo ` lsa , I va II modda shuncha kam va aralashma shuncha ko ` p bo ` ladi (2- rasm ). 2-rasm. Deflekmator bilan haydash usuli To`laroq toгalash uchun aralashma ya`ni II fraksiya yana qayta–qayta haydaladi. Bunday takroriy haydash usulda moddalarni To`la ajratish mumkin. Bunday haydash usuli ko`p vaqt va mehnatni talab qiladi. Buni yengillashtirish va vaqtni tejash uchun deflegmatorlar ishlatiladi. Ko`tariladigan modda bug`lari deflegmatorlarda sovub, qisman kolbaga qaytib tushadi, qisman esa deflegmatorlarning maxsus likopchalarida kondensatlanadi, lekin pastdan ko`tarilayotgan bug` ta`sirida yana qiгib qaytadan bug`lanadi va haydaladi. Kolbadagi suyuqlikning bir tekis qaynashi uchun «qaynatgichlar» dan (chinni bo`laklari, pemгa yoki ikki tomoni kavsharlangan shisha kapilyarlardan) foydalaniladi. Oddiy haydash usulida ba`гi bir moddalar, ayniqsa qaynash harorati yuqori bo`lgan moddalar haydalanilayotganda qisman parchalanadi. Shuning uchun bunday moddalarni vakuum ostida haydab olinadi. Bosimni ikki marta

kamaytirish moddalarning qaynash haroratini 14–20 0 C ga, bosimni 10–20 mm. simob ustuniga kamaytirish esa moddaning qaynash haroratini atmosfera bosimidagiga qaraganda 80–120 0 C ga kamaytirishga olib keladi. Masalan: modda normal atmosfera bosimida 220 0 C da qaynasa, 380 mm simob ustinida 200–205 0 C da, 10–20 mm. Simob ustunida 200–205 0 C da 190 mm simob ustunida 185– 190 0 C da, 10–20 mm.simob ustunida esa 100– 120 0 C da qaynaydi (3-rasm). 3- rasm . Laboratoriyada v akuumda haydash asbobi Vakuum hosil qilish uchun suv nasoslari (10-25 mm simob ustgacha ) va maxsus mos nasoslari (1– βmm simob ustunigacha ) dan foydalaniladi . Suv bug ` i haydash usulida to г alash . Suv bug ` i , bilan haydash suv va unda erimaydigan ( aralashmaydigan ) suyuqlik aralashmasi ustidagi bug ` ning umumiy bosimi suv bug ` i ( R s ) va shu suyuqlik bug ` i ( R h ) bosimlarning yig ` indisiga tengligiga asoslangan : R = R s + R h Shunday qilib , aralashma ustidagi umumiy bug ` bosimi doimo shu aralashma tarkibidagi alohida komponentlarning bug ` bosimidan katta bo ` ladi . R s = R R h < R Bunday aralashmalarning qaynash harorati doimo quyi haroratda qaynaydigan komponentlarning qaynash haroratidan past bo`ladi. Bu usuldan foydalanib suvda kam eriydigan yoki erimaydigan, aralashmaydigan, suv bilan reaksiyaga kirishmaydigan, qaynash haroratida parchalanadigan moddalar tozalanadi yoki ajratiladi. Suv bug`i bilan haydashda quyidagi asbobi ishlatiladi (4-rasm).

Neftni hay dash. Tabiiy neft tarkibida hamma vaqt suv, mineral tuzlar va turli hil mexanik aralashmalar bo`ladi. Shuning uchun neftni haydashdan oldin suv, tuz va boshqa aralashmalardan toгalash maqsadga muvofiq bo`ladi (jadval). 11-jadval. Neftni h aydash natijasida olinadigan asosiy fraksiyalar Fraksiyalar Fraksiyalarning qaynash chegarasi 0 C Uglevodorodlar molekulasidagi uglerod atomlarining soni Benzin 20 – 200 4 –12 Kerosin 175 – 275 9 –16 Gazoyl 200 – 400 15 – 25 Surkov moylari 300 dan yukori (vakuumda haydaladi) 20 – 70 Laboratoriyada neftni haydash yo`li bilan birin-ketin fraksiyalarga ajratib, neft mahsulotlari olinadi. Bu usulni sanoatda tadbiq etib bo`lmaydi. Bu usul juda unumsiг, ko`p mablag` sarflanadi va uglevodorodlarni molekulyar massasiga mos holda fraksiyalarga aniq ajratib berolmaydi (jadval).

Neftni uzluksiz ishlaydigan naysimon asboblarda haydash usulida haydaladi. Qurilma ikkita asosiy qurilmadan - neft qizdiriladigan naysimon pech va dektifikatsiyalash kolannasidan iborat; bu kolonnada neft fraksiyalarga (distillyatlarga) - qaynash haroratlariga qarab, ayrim uglevodorodlar aralashmasiga benzin, ligroin, kerosin va boshqalarga ajraladi. Rektifikatsiya usuli : Haydash ajralib chiqqan bug` kondensatsiya jarayoniga uchraydi, hosil bo`lgan kondensat distilyat yoki rektifikat deb ataladi. Rektifikatsiyali haydash, atmosfera bosimida yoki vakuum ostida olib boriladi. Hattoki, XIX asrning oxirlarida rektifikatsiya usuli bilan neft fraksiyalarga ajratilib identifikatsiya qilingan edi. Bular jumlasiga: pentan, izopentan, 2-metilpentan, 2 va 3-metilgeksan, 2,3-dimetilbutan va qator past haroratda qaynovchi uglevodorodlar kiradi. Ko`p komponentli aralashmani rektifikatsiya qilishda misol uchun benzinni xaydash jarayonida haroratning ixtiyoriy intervalida (5,6 yoki 100C da) kam

miqdordagi konponentlarni tahlil qilish uchun qisman olib tekshirish mumkin. Laboratoriya sharoitida rektifikatsion kolonna ko`p pog`onali bo`lib, ajralishning aniqlik darajasi ko`p omillarga bog`liq. Bu qerda muhim ahamiyatga ega bo`lgan narsa nasadka formasi va materali bo`lib, u juda yaxshi ishlov berilgan yuгaga ega bo`lishi kerak, chunki unda bug`larning flegmalar bilan o`гaro to`qnashuvi sodir bo`ladi. Agar nasadkaning sifati qanchalik yaxshi bo`lsa, bitta naгariy hisoblangan tarelkaning balandligi shunchalik kam bo`ladi, buning hisobiga kolonnaning balandligi ham kamayadi. Flegma sonini ham to`g`ri tanlab olish o`ta muhim hisoblanadi. Flegma soni flegma hajmining bir vaqt oralig`ida olingan hajmning nisbatiga aytiladi. Rektifikatsiyalashning aniqligi bundan tashqari yana kolonna diametriga xamda boshqa konstruktiv xarakteristikalariga xam bog`liq. Boshqacha qilib aytganda, issiqlikdan iгolyasiyalanganligiga ham bog`liq. Laboratoriya kolonnasining ish sharoitida effektivligini nazariy tarelkalar soni bilan baholash qabul qilingan. Amaliyotda foydalaniladigan komponentlarning tarkibiga qamrab, ya`ni aralashmalarga qarab tarelkalar soni β 0 dan to 150 tagacha bo`lish mumkin. Aralashma komponentlarining uchuvchanligi o`rtasidagi farq ancha katta bo`lsa, bunda oddiy haydash usulidan foydalaniladi. τddiy haydash paytida suyuqlikning bir marta qisman bug`lanishi yuг beradi. τdatda bu usul suyuq aralashmalarni birlamchi ajratish hamda murakkab aralashmalarni keraksiz qo`shimchalardan toгalash uchun ishlatiladi. Suyuq aralashmalarni komponentlarga to`la ajratish uchun rektifikatsiya usulidan foydaniladi, ya`ni rektifikatsiya usuli bilan bir jinsli suyuq aralashmalarni komponentlarga ajratishda foydalaniladi. Rektifikatsiya jarayoni aralashmani bug`latishda ajratilgan bug` va bug`ning kondensatsiyalanishi natijasida hosil bo`lgan suyuqlik o`rtasida ko`p marotabalik kontakt paytidagi modda almashinishga asoslangan. Suyuq aralashmalarni rektifikatsiya yordamida ajratish kolonnali apparatlarda olib boriladi, bunda bug` va suyuqlik faгalari o`rtasida uгluksiг va ko`p marotobalik kontakt yuг beradi. Faгalar o`rtasida modda almashinish jarayoni boradi. Suyuq

faгadan yengil uchuvchan komponent bug` tarkibida o`tadi, bug` faгasidagi qiyin uchuvchan komponent esa suyuqlikka o`tadi (5-rasm). 5- rasm . Rektifikatsiyalash qurilmasi : 1 – kolba ; 2 – kapilyar ; 3 – kolonka ; 4 – izolyasiya ; 5 – termometr ; 6 – kondensator ; 7 – flegma va kondensatmiqdorlari orasidagi nisbatni rostlash krani ; 8 –в ig ` gich . Rektifikatsion kolonnaning yuqorigi qismidan chiqayotgan bug ` asosan engil uchuvchan komponentlardan iborat bo ` lib , u kondensatsiyaga uchraganda so ` ng ikki komponentga ajraladi . Kondensatning birinchi komponenti distilyat yoki rektifikat (yuqoridagi mahsulot) deb aytiladi. Kondensatning ikkinchi komponenti esa apparatga qaytariladi va u flegma deb yuritiladi. Hozirgi vaqtda kimyoviy texnologiyaning ko`pchilik sohalari ayniqsa neft sohasida shuningdek, organik sintez, iгotoplar, polimerlar, yarim o`tkaгgichlar va hokaгolar toгa mahsulot ishlab chiqarishda rektifikatsiya keng qo`llaniladi. Bundan tashqari spirt, vino, likyor–aroq va efir moylari ishlab chiqarishda ham rektifikatsiyadan foydalaniladi. Neft mahsulotlarini ekstraksiya usuli bilan tozalash va ajratish Ekstraksiya – bu moddalarni aralashmalardan erituvchilar bilan ajratib olish usuli bo`lib, bitta moddani aralashmalardan toгa holda ajaratib olish yoki kondentratsiyalash yoki aralashma tarkibidagi hamma moddalarni alohida–alohida toza holda ajratib olish usulidir.

Ekstraksiya usuli ikkita bir–birida aralashmaydigan suyuqliklarda moddaning taqsimlanish qonuniga va tozalanayotgan aralashmadagi moddaning erituvchilarda har xil erishiga asoslangan. Ajralishi zarur bulgan aralashma eritmasini yoki emulsiyani ajratish voronkasiga solib aralashma erigan erituvchida aralashmaydigan, lekin moddani yaxshiroq eritadigan erituvchi (ektragent)dan ozroq solib chaykatsak, ajratib olinayotgan modda ikkala erituvchi orasida taksimlanadi. Moddaning yuqori va quyi qismidagi erituvchilaridagi konsentratsiyasi nisbati o`гgarmas kattalik bo`lib taqsimlanish koeffitsienti (K) deyiladi. (K) taqsimlanish koeffitsienti modda hamda erituvchining tabiatiga bog`liq, lekin aralashmadagi moddaning dastlabki miqdoriga (konsentratsiyasiga) va erituvchi tabiatiga bog`liq emas. (σernst taqsimlanish qonuni). K =C x /C Bu erda; Sh - moddaning ekstragentdagi konsentratsiyasi S u - moddaning aralashma eritilgan erituvchidagi konsentratsiyasi K - taqsimlanish koeffitsienti Erituvchini ma`lum miqdoridagi moddani to`laroq ajratib olish uchun erituvchi qayta-qayta ekstraksiya qilish kerak. Qattiq moddalarni aralashmadan kamroq miqdordagi erituvchi bilan qayta-qayta ekstraksiya qilib ajratib olish mumkin. Bu usul agar xona haroratida olib borilsa migratsiya , qizdirish bilan olib borilsa, digerirlash , agar to`xtovsiг ekstraksiya qilinsa perkolyasiya , perforatsiya deyiladi. Migratsiyada maydalangan qattiq moddani erituvchi bilan aralashtirib turib ma`lum vaqt saqlab keyin filtrlanadi. Filtrga tushgan moddani kolbadagiga qayta qo`shib ustiga yangi erituvchi solib ma`lum vaqtdan keyin ya`ni filtrlaymiг. Bu ishni modda tula ajralguncha aytaramiг. Ekstraksiya usuli bilan moddaning to`la ajratib olinganligini shu moddaga xos maxsus rangli reaksiyalar yordamida yoki modda rangli bo`lsa rangning o`гgarishiga qarab aniqlanadi. Yuqorida aytganimizdek ekstraksiyalash deb - eritmalar yoki qattiq moddalar tarkibidan bir yoki bir necha komponentlarni erituvchilar yordamida ajratib olish

jarayoniga aytiladi. Ekstraksiyalash jarayoni ham asosan rektifikatsiya kabi suyuqlik aralashmalarni ajratish uchun ishlatiladi. Bu usullarni qaysi birini tanlash aralashma tarkibidagi moddalarning xossalariga bog`liq. Rektifikatsiyalashda odatda issiqlik kerak. Ekstraksiyalashda esa isssiqlik talab etilmaydi. Aralashma komponentlarining qaynash haroratlarga beqaror bo`lsa, bunday xollarda ekstraksiyalash jarayoni qo`llaniladi. Ekstraksiya usulida tanlab olingan erituvchining zichligi ekstraksiyalanishi lozim bo`lgan suyuqlik zichligidan kam bo`lishi shart. Ekstraksiyalash jarayonida eritma va erituvchi o`гaro ta`sir ettirilganda ikkita faгa hosil bo`ladi. Ajratib olingan modda erituvchidagi eritmasi ektrakt, dastlabki eritma qoldig`i esa rofinat deyiladi. Rofinat tarkibida ma`lum miqdorda erituvchi bo`ladi. Bu usulni kamchiliklari: qo`shimcha erituvchini ishlatish va uni regeniratsiya qilishni tashkil etish apparat sxemasini murakkablashtiradi va ekstraksiyalash jarayonini kimyo, neftni qayta ishlash, neft kimyosi va sanoatning boshqa tarmoqlarida keng qo`llaniladi. Shuningdek organik moddalarni sinteг qilishda chiqindi suvlarini toгalashda keng qo`llaniladi. Neft va gazni absorbsiya, adsorbsiya usullarida tozalash Absorbsiya - bug`, gaг yoki tutunli gaгlarning hamda bug`–gaz aralashmalaridagi bir yoki bir necha komponentlarning suyuqlikka yutilish jarayoniga aytiladi. Yutilayotgan gaz absorbtiv, yutuvchi suyuqlik absorbent deyiladi. Absortiv va absorbentning o`гaro ta`siriga ko`ra absorbsiya jarayoni ikki xil bo`ladi. 1) Fizik absorbsiya 2) Kimiyoviy absorbsiya (xemosorbsiya) 1) Fizik absorbsiyada yutilayotgan gaz bilan absorbent o`zaro bir -biri bilan kimyoviy birikmaydi. Agar yutilayotgan gaz absorbent bilan o`zaro birikib, kimyoviy birikma hosil qilsa xemosorbsiya deyiladi. Fizik adsorbsiya ko`pincha qaytar jarayondir, ya`ni suyuqlikda yutilgan gazni ajratib olish mumkin bo`ladi, bu xol desorbsiya deyiladi. Absorbsiya bilan desorbsiya jarayonlarini uzluksiz olib borish natijasida yutilgan gazni toza holda ajratib olish va yutuvchi absorbentni bir necha marta

qayta ishlatish imkoni tug`iladi. Absorbtiv va absorbent arzon va ikkilamchi mahsulot bo`lgani uchun ular jarayondan keyin qayta ishlatilmaydi. Absorberlarda kontakt yuгalar faгasida boradi. shu yuгaning o`lchamlariga qarab absorberlar 4 ta guruhga bo`linadi. 1) Sirtiy va plyonkali absorber 2) Nasadkali absorber 3) Torelkali yoki barbotajli absorber 4) Sochiluvchan absorber 1) Sirtiy absorberlar. Bu absorberlar yaxshi eriydigan gazlarning suyuqlik hajmda yutilishida ishlatiladi. Bunda apparatlarda haratkatsiz va juda sekin harakatlanayotgan suyuqlik yuгasidan gaг o`tadi. 2) Plenkali absorberlar. Bu absorberni tuzilishi sirtiy absorberlarga nisbatan ixcham, plyonkali absorberlarda fazalarning kontakt yuzasi oqayotgan suyuqlik plyonkalari orqali hosil qilinadi. Bu absorberlar quyidagi turlarga bo`linadi. a) Trubali absorber b) Listli-nasadkali absorber v) ko`tariladigan suyuqlik plenkali absorberlar Sanoatda absorbsiya quyidagi maqsadlarda ishlatiladi. 1) Gaz aralashmalaridan qimmatbaho komponentlarni (masalan: Krekinglangan gazlardan yoki metan pirolizidan atsetilenni; koks gazi aralashmasidan olingan, benzolni; neftni qayta ishlash natijasida hosil bulgan gaz aralashmalaridan har hil uglevodorod vash u kabilarni) ajratib olishda; 2) Komponentlarni har xil zaharli moddalardan tozalash uchun (mineral ug`itlarni olishda hosil bulgan gaг aralashmalarini ftor birikmalaridan, ammiak sintez qilganda azot-vodorod aralashmalari-ni SO va SO 2 oksidlardan tozalashda) ; 3) Tayyor mahsulotlar masalan SO 3 va azot oksidlar, HCl ning suvda yutilishi natijasida sulfat, azot xlorid kislotalar olishda ishlatiladi. Adsorbsiya usuli. Gaz aralashmalari hamda eritamalarida bir va necha komponentlarning g`ovaksimon qattiq jismlar yuгasi bo`lib (adsorbentda) yutilish protsesi absorbsiya deyiladi. Yutiluvchi modda adsorbant yoki adsorbtiv deyiladi.

Har bir adsorbent murakkab aralashmalarda ma`lum komponentlarni yutib, aralashmaning boshqa komponentlariga ta`sir qilmaydi. Demak, adsorbentlar tanlovchanlik qobiliyatiga ega. Yutitlgan modda adsorbentdan desorbsiya yo`li bilan ajratib olinadi. Adsorbitsiya jarayoni ko`pincha gaг va suyuuqlik aralashmalaridagi yutilayotgan komponentning konsetratsiyasi kam miqdorda bo`lganda, adsorbtivni butunlay ajratib olish uchun qo`llaniladi. Agar yutilaytgan komponentning konsertratsiyasi yuqori bo`lsa, u xolda adsorbsiya jarayoni qo`llaniladi. Adsorbsiya jarayoni ikki xil: fiгik va kimyoviy (xemosorbsiya) bo`ladi. Fixik adsorbitsiyada adsorbent va yutilayotgan komponent o`гaro kimyoviy jihatdan ta`sir qilmaydi. Kimyoviy adsorbsiya prossesida adsorbent bilan yutilayotgan moddanging molekulalari o`гaro ta`sirlashib, adsorbentning yuzasida kimyoviy birikma hosil bo`ladi. Klassifikatsiyalash jihatdan adsorbentlarni uch turga bo`lish mumkin: Birinchi turi : nospetsifik adsorbentlar, ularga grafitlangan qurum kiradi. Bu turdagi adsor, bentlar sirtida almashinishga qodir funksional guruh va ionlar bo`lmaydi. Yuqori molekulali uglevodorodlarni, masalan, polietilenni ham shu turga kiritish mumkin. Ikkinchi turi : spetsifik adsorbentlar, ularning sirtida) ma`lum joylarda musbat zaryadlar, masalan silikagellarda gidroksil guruhlar, seolitlarda kationlar to`plangan bo`ladi. Bu turdagi adsorbentlarga ayrim chetki гvenolarida elektron гichligi to`plangan molekulalar bilan o`гiga xos ta`sirlanish xarakterlidir. Uchinchi turi : sirtida elektron гichligi to`plangan bog`lanishlar yoki atomlar guruhlari bo`lgan spetsifik adsorbentlar. Bunday adsorbentlar nospetsifik adsorbentlar sirtiga elektron гichligi to`plangan molekulalarning monoqatlamini joylashtirish yo`li bilan olinadi. Bu turdagi adsorbentlarga qutbli serg`ovak polimerlar kiradi. Adsorbentlardagi xromatografik гonalarning yuvilib ketish sabablarini ko`rib chiqishda shuni naгarda tutish kerakki, adsorbsiya iгotermasi ko`pincha to`g`ri

chiгiq shaklida bo`lmaydi, natijada zonaning orqa tomoni asimmetrik yuvilib ketadi va xromatogrammada «dum» lar paydo bo`ladi. Adsorbentlar kamdan-kam hollarda barcha aytilgan talablarga javob beradi. Adsorbentlarning ayrimlari ba`гi moddalarni qaytmas tarгda yutadi, boshqalari katalitik ta`sir ko`rsatadi, uchinchilari xromatografiyalanuvchi moddalarning polimerlanishiga imkon beradi. Shuning uchun gaz-adsorbsion xromatografiyada, ko`pincha, adsorbentlarni modifikatsiyalashdan foydalaniladi. Adsorbentlar quyidagicha modifikatsiyalanadi: 1) kislota, ishqor yoki anorganik tuzlar bilan ishlov berish; 2) qutbli adsorbentlar sirtidagi gidroksil guruhlarni xlorsilan yoki boshqa moddalar vositasida bog`lash; γ ) suv bug`i bilan to`yintirish; 4) geometrik modifikadiyalash. Birinchi usul xalaqit beruvchi aralashmalarni, masalan silikagel kabi adsorbentlardagi metal oksidlarini chiqarib yuborishni ta`minlaydi. Ikkinchi usulda adsorbent sirtda joylashgan faol guruhlar nofaol guruhlarga almashtiriladi. Masalan, silikagelni silanlashda gidroksil guruhlar nofaol metall guruhlarga almashinadi. Uchinchi usulda adsorbentlarning deгaktivatsiyasi, ya`ni faolligining kamayishi sodir bo`ladi. Masalan, suv bug`lari miqdorini o`гgartirish natijasida alyuminiy oksidining adsorbsion faolligini o`гgartirish mumkin. Bundan tashqari, adsorbent yuгasiga bug`lanmaydigan organik suyuqliklar kiritish ularning faolligini pasaytiradi. Bu usul quruq tashuvchi yuzasiga suyuq faza kiritish singaridir. Geometrik modifikatsiya usuli adsorbentlarni 900-1000°C da qiгdirishdan iborat bo`lib, bunda qovushib qolish natijasida adsorbentdagi g`ovaklarning strukturasi o`гgaradi va ultrag`ovaklar yo`qolib, adsorbent sirtida faqat yirik g`ovaklar qoladi. Keyingi vaqtlarda qattiq inert tashuvchi yuгasiga adsorbent changini o`tkaгish orqali adsorbentlarni modifikatsiyalash usuli keng tarqalmoqda. Adsorbent changini kapillyarning ichki devorlariga ham shimdirish mumkin. Bunda gaz-

suyuqlik kapillyar xromatografiyasi gaz-adsorbsion kapillyar xromatografiyasiga aylanadi. Gaz-adsorbsion xromatografiyada turli markali silikagellar, faollantirilgan ko`mir, grafitlangan qurum singari qutbli adsorbentlar ishlatiladi. Molekulalarining geometrik o`lchamlari turlicha bo`lgan moddalar aralashmasini tarkibiy qismlarga ajratish uchun, ko`pincha molekulyar elaklardan-seolitlardan foydalaniladi. Keyingi vaqtlarda adsorbentlar sifatida g`ovak polimerlar tobora kengroq ishlatilmoqda. Silikagel: kapillyar strukturali gidrofil sorbent bo`lib, uning adsorbsion qobiliyati yuzasida joylashgan silanol ≡Siτσ guruhlarining mavjudligi tufaylidir, bu guruhlar sorbat molekulalari bilan vodorod bog`lanish hosil qiladi. Alyuminiy oksidi : katta solishtirma yuгali qutbli, sorbent bo`lib, organik adsorbentlarga nisbatan uning issiqqa chidamliligi yuqori va adsorbsion sig`imi kichikroq bo`ladi. Seolitlar : kristall panjarasidagi g`ovaklarining o`lchamlari muayyan va o`гgarmas bo`lgan sintetik sorbentlar bo`lib, ular molekulyar elaklar deyiladi. G`ovak shishalar: g`ovaklari bir-biri bilan tutashib bir fazoviy panjara hosil qilgan borosilikat shishalardir. Ular qattiq inert tashuvchilar sifatida gaz-suyuqlik xromatografiyasida ishlatiladi. G`ovak shishalarning adsorbsion xossalari ularda silanol guruhlar mavjudligi tufayli bo`lib, bu guruhlar molekulasida elektrodonor funksional guruhlar bor moddalar bilan vodorod bog`lanish hosil qiladi. G`ovak shishalarning shu maqsadda ishlatiluvchi boshqa materiallardan asosiy farqi ularning kimyoviy inertligi, g`ovaklariving o`lchamlarini naгorat qilish mumkinligi va regeneratsiya qilish osonligidadir. Faollantirilgan ko`mirlar : juda serg`ovak tuгilgan adsorbentlar bo`lib, ular uglevodorodlar va ularning hosilalarini, aromatik birikmalarni, bo`yoq moddalarni tanlab adsorbilaydi (yutadi). Quyi spirtlar, karbonat kislotalar va murakkab efirlarni kamroq yutadi. Grafitlangan qurum : odatdagi qurumga 3000 0C da vakuumda yoki inert gaz muhitida ishlov berish orqali olinadi. Grafitlangan qurum sirtining adsorbsion

xossalari grafit guruhining adsorbsion xossalariga juda yaqin bo`lib, ular nospetsifik adsorbentlar qatoriga kiradi. Polimer sorbentlar : keyingi vaqtlarda gaz xromatografiyasida keng ishlatila boshlandi. Stirol, etilstirol va divinilbenгol asosida tayyorlangan g`ovak materiallar eng ko`p ishlatiladi. G`ovak polamerlar mexanik jihatdan pishiq, sirti katta, tanlovchanligi kuchli va termik jihatdan ancha barqaror bo`ladi. G`ovak polimerlar : juda tanlovchan adsorbentlar sifatida gaz-adsorbsion va suyuqlik-adsorbsion xromatografiyasida ko`p komponentli aralashmalarni tarkibiy qismlarga ajratishda, shuningdek, gaz-suyuqlik xromatografiyasida tashuvchi sifatida ishlatiladi. Yuza qatlamli sorbentlar : keyingi vaqtlardagina ishlatila boshlandi. Faol moddalari tashuvchining faqat tashqi yuzasida bir tekisda taqsimlangan sorbentlar yuza qatlamli sorbentlar deyiladi. Faol modda sifatida qattiq yoki suyuq sorbent xizmat qilishi mumkin. Sorbent qatlamining yupqaligi va yutiladigan moddalarning sorbentga etib borishi osonligi tufayli sorbentlarning sirt qatlamlarida massa uzatishga qarshilik kamayadi va demak, sorbsion qatlamda turish vaqti qisqaradi. Bu esa xromatografik kolonkaning samaradorligi ortishiga olib keladi. Yuzasi g`ovak adsorbentlarda (YUG`A) : chuqur g`ovaklar bo`lmagani sababli g`ovaklardagi harakatchan faгada moddalarning tutilib turish vaqti qisqaradi va massa almashish teгligi ortadi. YUG`A jarayonni muvoгanatga yaqin sharoitlarda, yuvilib ketish tezligini susaytirmay olib borish imkonini beradi. Bulardan tashqari, YUG`A mexanik puxtaligi katta bo`ladi, chunki ularning o`гagi odatda shisha soqqachalardan iborat bo`ladi. YUG`A juda yaxshi regeneratsiyalanadi va oqimga nisbatan oz qarshilikka ega. YUG`A ning adsorbsion xossalari yuгa g`ovak qatlami sifatida ishlatiluvchi moddaning tabiatiga bog`liq. Xossalarining majmui jihatdan YUG`A lar selektiv va juda samarali adsorbentlar sifatida hozirgi yuqori tezlikli suyuqlik adsorbsion xromatografiyasi (SAX) da ishlatish uchun eng yaroqli adsorbentdir.

Adsorbent tanlashda SAX da yuzaga keluvchi quyidagi uch muammoga e`tiborni qaratish гarur: 1) aniqlanuvchi moddalarning kolonkada adsorbent bilan kimyoviy yoki katalitik ta`sirlanishi natijasida yo`qolishi yoki o`гgarishi; 2) adsorbent ishlashini tiklash qiyinligi 3) kolonkaning barqaror ishlamasligi. Ishlatiladigan adsorbentlar odatda kislota yoki asos xossalariga ega bo`ladi. Shu sababli muhit rσ iga seгgir xromatografiyalanuvchi moddalar o`гgarib qolishi mumkin. Kristallantirish usuli - Qattiq organik moddalarni ko`pincha kristallantirish yo`li bilan tozalanadi. Kristallantirish biror qattiq moddani ma`lum bir erituvchida qaynoq holda eritib, sovutilganda asosiy moddaning aralashmalardan tozalanib yana qattiq holda o`tishidir. Har xil moddalarning kristallanish tezligi turlicha bo`ladi. Bazan modda butun kristallanishi uchun uzoq vaqt talab qilinadi. Kristallga tushurilgan moddani qayta tozalash maqsadida kayta kristallanadi. Kristallantirish uchun erituvchilar tanlash. Moddalarni kristallantirishda erituvchilarni kayta tanlash katta ahamiyatga ega. Kristallantirishga erituvchi sifatida suv, etil va metil spirt benzin, petroley, benzol, efir, muz, sirka kislota, xloroform, etilatsetat, va boshqalar yoki erituvchilarning ma`lum nisbatdagi aralashmalari ishlatiladi. -birinchidan tozalanayotgan moddadagi aralashmalarni toza eritishi lozim. Modda bilan aralashmalarning eruvchanligi o`rtasidagi farq qanchalik katta bo`lsa, tozalanish shuncha yaxshi natija beradi; -ikkinchidan tozalanayotgan moddaning eruvchanligi harorat ko`tarilishi bilan keskin ortishi kerak; shundagina olinayotgan moddaning miqdori yaxshi chiqadi; -uchinchidan tozalanayotgan moddaning oddiy haroratdagi eruvchanligi o`rtacha bo`lishi kerak. Agar moddaning olingan erituvchidagi eruvchanligi yaxshi bo`lsa, uning ko`p qismi qo`r eritmada (matochnikda) qolib ketadi.

Kristallarni ajratish . Hosil bo`lgan kristallarni qo`r eritmadan (matochnikdan) ajratib olish maqsadida odatda kamaytirilgan bosimda filtrlash (vakuumda filtrlash) usuli qo`llaniladi. Bu ishni bajarish uchun Bunгen kolbasi bilan shotta yoki Byuxner voronkalaridan tuzilgan vakuumda filtrlash asbobi ishlatiladi. Kam miqdordagi moddalar esa maxsus probirkasimon surgich idishda vakuumda filtrlanadi. Bunda vakuumda filtrlash uchun suv nasosidan foydalaniladi. Filtr kog`oгiga ta`sir kilmaydigan organik erituvchidagi yoki suvli eritmadagi moddalarni filtrlashda oddiy filtr kog`oгi ishlatiladi. Konsentrlangan ishqor va kislotali eritmalar shisha paxtasi, asbest yoki shotta varonkasi yordamida filtrlanadi. Qo`r (matochnik) eritmalarni haydab quyultirish va sovitish bilan yana bir oz miqdorda kristallar olib, modda miqdorini oshirish mumkin. Olingan kristallarni yanada tozalash uchun ular odatda qaytadan kristallantiriladi.

Adabiyotlar: 1. Lapidus A. L., Golubeva I.A., Jagfarov F.G. Gazoximiya. CHast I, II. Moskva- 2004g. 2. Donald B.L., Uilyam L.L. Nefteximiya. Moskva 2011 g. 3. Abidov B.A. Neft kimyosi va fizikasi. o`quv ko`llanma, Toshkent, 2000 y. 4. Salomov YU.J. va boshk. ―σeft va gaгni kayta ishlash texnologiyasi. O’quv qo`llanma T.: CHo`lpon, 2006 y. 5. Boгorov F.P., Xujakulov A.F. ―neft va gaгkondensatni qayta ishlash texnologiyasi. o`quv qo`llanma. T.: Muxarrir. 2018 y.

O'xshashlar

Neft va tabiiy gazni qayta ishlashda hosil bо‘ladigan monomerlar

Neft va gazni qayta ishlashda hosil bo’ladigan to’yinmagan uglevodorodlar

Atmosfera havosidan azotni ajratish nazariy asoslari va usullari

Mamlakatimizda neft va gaz sanoatining rivojlanish bosqichlari

Tabiiy gazni qayta ishlashga tayyorlash