Moddaning agregat holati - Kimyo - Referatlar

Moddaning agregat holati

Yuklangan vaqt:

25.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

503.9296875 KB

Ko'chirib olish

Moddaning agregat holati Reja: 1. Fizik kimyoning vujudga kelishi va rivojlanishi 2. Moddalarning agregat holatlari 3. Sirt taranglik va uni o’lchash uslublari 4. Suyuqliklarning bug‛lanishi va qaynashi 5. Gaz qonunlari vamolekulyar-kinetik nazariyasi 6.Turli agregat holatdagi moddalarda kimyoviy bog‛lanish turlari

1. Fizik kimyoning vujudga kelishi va rivojlanishi Fizik kimyo fani — atom, molekula, moddalardagi kimyoviy xodisalar, kimyoviy o’zgarishlar va tuzilishlarni fizika usullarida o’rganib, fizika qonun-qoidalari asosida yechib beradigan fan sifatida 1750 yilda vujudga kelgan. Rus olimi M. V. Lomonosov fizik kimyo fanining asoschisi hisoblanadi, u fizik kimyo terminini birinchi bo’lib ishlatgan. 1751 yil Peterburgda Fanlar akademiyasining talabalariga fizik kimyodan ma'ruza o’qiydi. Shu ma'ruzalar asosida 1754 yili M. V. Lomonosov birinchi marta «Haqiqiy fizik kimyoga kirish» o’quv qo’llanmasini va «Fizik kimyodan tajribalar» nomli eksperiment ishlar uchun programma yozadi. M. V. Lomonosov ta'rifi bo’yicha, «Fizik kimyo - kimyoviy operatsiyalar natijasida murakkab moddalarda sodir bo’ladigan o’zgarishlarni fizika qonun-qoidalari va tajribalari asosida tushuntirib beruvchi fan” dir. M. V. Lomonosov kimyoda fizik tekshirish uslublarini qo’llab, o’zining fanda eng katta ahamiyatga ega bo’lgan «Modda massasi va energiyasining saqlanish qonuni» ni kashf etdi. Bu qonuniyat bilan borliq materiyadan tashkil topganligi, materiya doimo harakatda, o’zgarishda ekanligi va bir holatdan ikkinchi holatga o’tib turishi tushuntirildi. U, eritma-erigan modda molekulalari bilan erituvchi modda molekulalarining o’zaro ta'siri mahsulotidir, deydi. Eritma muzlash haroratining pasayishi kontsentratsiyaga bog‛liqligini ko’rsatdi. M. V.

Lomonosov birinchi bo’lib molekula to’g‛risida tushuncha yaratib, molekula bilan atom o’rtasidagi tafovutlarni aniqlab berdi. U yuqorida qayd etilgan kashfiyotlari bilan dunyoda birinchi fizikkimyogar bo’lib tanildi. 1836 yili rus olimi G. I. Gess kimyoviy reaksiyalar vaqtida umumiy issiqlik effekti doimiy qiymatga ega bo’lib, u oraliq reaksiyalar issiqlik effektlariniig yig‛indisiga teng bo’lishi qonunini kashf etadi. Bu qonun fizik kimyoda termokimyoning asosiy qonunlaridan biri hisoblanadi. Rus olimlaridan N. N. Beketovning 1865 yildan boshlab fizik kimyo kursidan ma’ruza o’qishi, N. N. Lyubavinning shu fandan birinchi darslik yozishi, A. M. Butlerovning moddalarning kimyoviy tuzilish nazariyasini yaratishi, 1869 yili D. I. Mendeleyev tomonidan kimyoviy elementlar davriy qonunining kashf etilishi fizik kimyoning taraqqiyotiga keng yo’l ochib berdi. D. I. Mendeleyev birinchi bo’lib qishloq xo’jaligini rivojlantirish uchun kimyodan keng foydalanish kerakligini vazifa qilib qo’ydi va shu bilan agrokimyo faniga asos soldi. Atoqli rus olimi K. A. Timiryazev va uning shogirdi D. N. Pryanishnikov agrokimyo fanini rivojlantirib, qishloq xo’jaligida hosildorlikni oshirishda kimyo asosiy omillardan biri ekanligini isbotladilar. Fizik kimyoni rivojlantirishda I.A. Kablukovning ishlari ham ahamiyatlidir. U Mendeleyevning eritmalar gidrat nazariyasidan foydalanib, elektrolitlarning suvdagi eritmalarida ionlarning gidratlanish hodisasi va elektrolitik dissotsilanish jarayonlarida kimyoviy o’zaro

ta'sir ko’rsatish hodisalarini ochib berdi. U birinchi bo’lib, Moskva qishloq xo’jalik oliy o’quv yurtida fizik kimyo kafedrasini tashkil qiladi va bo’lajak agronom mutaxassislarga fizik kimyodan ma’ruzalar o’qidi. N.S. Kurnakov fizik-kimyoviy tahlil uslublarini kiritishi bilan, N.A. Shilov murakkab kimyoviy reaksiyalarning kinetikasini yaratishi bilan, N.N.Semyonov zanjirsimon reaksiyalar nazariyasini kashf qilishi bilan, P. A. Rebinder sirt taranglikni aniqlashning yangi uslubini yaratishi bilan, N.D. Zelinskiy, M.M. Dubinin, A.L.Frumkin, A.V. Kiselevlar gazlarning adsorbtsiya nazariyalarini yaratishi bilan, V.A. Kargin polimer moddalar fizik kimyosini yaratishi bilan shu fanning rivojlanishiga katta hissa qo’shdilar. K.K. Gedroyts tuproqning xususiyatlarnni o’rganib, uning hosildorligini oshirish ustida ko’p ishlar qildi. Fizik kimyoning rivojlanishida chet ellik olimlarning ham hissalari katta. Masalan, Ya. Vant-Goff, V. Ostvald eritmalarga oid bir qancha qonunlar kashf etdilar, S. Arrenius elektrolitik dissotsilanish nazariyasini yaratdi. P. Kyuri, M. Skladovskaya-Kyuri radioaktivlik hodisalarini kashf qildilar, V.Nernst termodinamikaning uchinchi qonunini yaratishga muvaffaq bo’ldi va hokazo. O’zbekistonda fizik kimyoni rivojlantirishda N.A. Kolosovskiy, M.N. Usanovich, X.R. Rustamov, A.M. Murtazayev va B.G. Zaprometovlar o’z ishlari bilan katta hissa qo’shdilar. Akademik X.U. Usmonov va uning shogirdlari yuqori molekulyar moddalarining fizik kimyosini o’rganishda hamda yangiliklar yaratishda katta ishlar qildilar.

O’zbekiston Fanlar Akademiyasining akademigi M.N. Nabiyev va uning shogirdlari mineral o’g‛itlarning fizik kimyosini o’rganishda hamda ularni qishloq xo’jaligida ishlatib, yuqori hosil olishda katta ishlar qilmoqdalar. Hozirgi vaqtda fizik kimyo fanining rivojlanishiga yuzlab rus olimlari o’z hissalarini qo’shmoqdalar va fanda erishilgan yutuqlarni xalq xo’jaligining barcha tarmoqlariga tatbiq etmoqdalar. Fizik kimyo moddani tekshirishning fizika ishlab chiqqan nazariy va eksperimental uslublaridan keng foydalanadi. Bular orasida gazlarning molekulyar-kinetik nazariyasi, kvantlar mexanikasi, kimyoviy termodinamika, nishonlangan atomlar uslublari ayniqsa ahamiyatlidir. Fizik kimyoning amaliy ahamiyati ham katta. Masalan, tekshirishning eng yangi fizik-kimyoviy uslublari – rentgenografiya, electron mikroskopiya, infraqizil spektroskopiya, termik tahlil va boshqalar yordamida tuproqdagi turli hil minerallarning tuzilishi o’rganilgan. Kolorimetriya, elektr yurituvchi kuchlar uslubi (pH metriya); xromatografiya, nishonlangan atomlar uslubi, alanga fotometriyasi, refraktometriya kabi fizik-kimyoviy tahlil uslublaridan zaharli kimyoviy moddalar va boshqalarni tahlil qilishda foydalaniladi. 2. Moddalarning agregat holatlari Tabiatdagi barcha moddalar sharoitga qarab turli holatda—qattiq, suyuq, gaz va plazma holatida bo’ladi. Bu holatlar moddaning agregat holati deyiladi. Moddaning agregat holati uni tashkil etuvchi zarrachalar orasidagi masofaga va bu zarrachalar orasidagi o’zaro ta'sir kuchining

katta-kichikligiga qarab aniqlanadi. Moddaning agregat holatiga tashqi sharoit bosim va harorat katta ta'sir ko’rsatadi. Bosim va harorat o’zgarganda moddani tashkil etuvchi zarrachalar orasidagi masofa o’zgarib, natijada modda asta-sekin bir agregat holatdan ikkinchi agregat holatga o’tishi mumkin. Masalan, temir 1535°C ga qadar qattiq holatda bo’ladi, 1535°C da suyuq holatga o’tadi, qaynash haroratidan yuqori haroratga qadar qizdirilganda esa bug‛ga aylanadi, ya'ni gaz holatiga o’tadi. Gaz holatidagi havoni kompressorlarda yuqori bosimda va past haroratgacha sovitish yo’li bilan suyuq holatga o’tkazish mumkin. Kimyo zavodlarida ana shu yo’l bilan havodan azot va kislorod ajratib olinadi. Suv normal atmosfera bosimida 0°C ga qadar qattiq holatda (muz), 0°C bilan 100°C orasida suyuq holatda va 100°C dan yuqori haroratda gaz holatida bo’ladi. Ba'zi moddalar tashqi sharoit har qancha o’zgartirilganda ham agregat holatini o’zgartirmaydi. Masalan, kalsiy karbonat (CaCO 3 ) asosan qattiq holatda bo’lib, uni suyuq holatga ham, gaz holatiga ham o’tkazib bo’lmaydi, chunki u qizdirilganda suyuqlanmasdan va bug‛lanmasdan to’g‛ridan-to’g‛ri kalsiy oksid bilan uglerod (IV)- oksidga ajraladi. Moddalarning agregat holati o’zgarganda xossalari ham qisman o’zgaradi. Shuning uchun moddaning qanday sharoitda qaysi agregat holatda bo’lishini bilish katta ahamiyatga ega. Moddaning agregat holati zarrachalarining harakatlanish hususuyati bilan bir-biridan farq qiladi. Zarrachalarning eng tartibsiz harakati plazma holatidagi moddalarda bo’ladi. Plazma juda yuqori

haroratlarda hosil bo’ladi, bunda modda molekula yoki atomlarning ionlari va elektronlar aralashmasiga aylanadi. Plazmaning o’ziga xos xususiyati shundaki, u umuman elektroneytraldir (musbat zaryadlar soni manfiy zaryadlar soniga teng). Plazmani ko’pincha zaryadlarining ichki taqsimlanishi jixatidan bir jinsli neytral deb bo’lmaydi. Shuning uchun unda zaryadlarning tebranma harakati vujudga kelib, natijada plazma elektromagnit tebranishlar manbaiga aylanadi. Yuqori haroratga ega ko’p kosmik jismlarda modda plazma holatida bo’ladi, plazma termoyadro jarayonlarini o’rganish paytida laboratoriya qurilmalarida ham hosil qilinadi. Moddaning qattiq holati: agregat holatlarning biri bo’lib, u atomlarning (molekulalar, ionlarning) geometrik jihatdan batartib joylashganligi bilan ajralib turadi. Qattiq holatda modda zarrachalari orasidagi masofa shu zarrachalarning o’lchamlariga deyarli teng bo’ladi. Shu sababli zarrachalar orasidagi o’zaro ta'sir kuchlari katta bo’lgani uchun qattiq holatdagi moddalar muayyan shakl va hajmga ega bo’ladi. Qattiq moddalar ichki tuzilishiga, ya'ni zarrachalarining bir-biriga nisbatan qanday tartibda joylashganligiga qarab kristall va amorf moddalarga bo’linadi. Bir moddaning o’zi ham kristall ham amorf holatda bo’lishi mumkin (masalan, kristall holdagi kvarts bilan amorf holdagi qumtuproq), lekin kristall holat doimo amorf holatga qaraganda barqaror bo’ladi. Moddaning amorf holati shakli, optik, mexanik, elektr va boshqa fizikaviy xossalarining anizotropiyasi (ya'ni yo’nalishga bog‛liq bo’lmasligi) va suyuqlanish haroratining qat'iy muayyan bo’lmasligi bilan tavsiflanadi.

Tabiatda amorf holatdagi moddalar kristall moddalarga qaraganda kamroq uchraydi. Tabiiy va sun'iy smolalar doimo amorf holatda bo’ladi. Amorf jismlarning eng tipik vakili odatdagi silikat shishadir, shu sababli amorf holat shishasimon holat ham deyiladi. Amorf moddalar tuzilishi jihatdan suyuqliklarga o’xshaydi va ulardan zarrachalarining harakatchanligi juda kamligi bilan farq qiladi. Shu sababli amorf moddalar o’ta sovitilgan suyuqliklarga o’xshatiladi. Kristall holatning asosiy tashqi belgilari — moddaning aniq muayyan haroratda suyuq holatga o’tishi va tashqi muayyan geometrik shaklga ega bo’lishidir. Undan tashqari, kristallning xossalari (masalan, issiq o’tkazuvchanligi) hamma yo’nalishda ham bir hil bo’lavermaydi. Kristall moddalarda zarrachalar ma'lum tartib bilan joylashgan bo’ladi va fazoviy kristall panjarani hosil qiladi. Fazoviy kristall panjaraning ko’p marta takrorlanib, jismning butun hajmini hosil qiladigan qismi elementar yacheyka deyiladi. Kristall panjaralar zarrachalarning fazoda joylashish hususuyati va zarrachalar orasidagi o’zaro ta'sir turiga qarab molekulyar, atomli, ionli hamda metall kristall panjaralarga bo’linadi. Bu panjaralarning har biriga kristall qattiq jismlarining ma'lum turiga muvofiq keladi. Molekulyar kristall panjarali moddalarda kristall panjara tugunlarida neytral molekulalar bo’ladi. Agar molekulalar qutblangan bo’lsa, ular birbiriga qarama-qarshi zaryadlangan qutblar bilan yondashib turadi. Molekulalar qutblanmagan bo’lganda ham ular muayyan tartibda joylashgan bo’ladi. Molekulalarning bunday joylashuvini qutichaga to’ldirib qo’yilgan stol tennisi sharchalarining

joylashuviga o’xshatish mumkin. Bunday kristall panjarada molekulalar o’zaro Vander-Vaals kuchlari tufayligina tortishib turadi. Shu sababli molekulyar panjara ancha bo‛sh va unda molekulalar o‛z xossalarini saqlab qolgan bo‛ladi. Azot, vodorod, kislorod kabi gazlar past haroratda qattiq holatga o’tganida molekulyar kristall panjara hosil qiladi. Oson suyuqlanadigan ko’pchilik organik moddalar kristallari ham molekulyar panjarali bo’ladi. Kristall panjaraning ikkinchi turi ionli kristall panjaradir. Ionli kristall panjara ionlardan tarkib topgan bo’ladi. Masalan, natriy xlorid (osh tuzi) kristall panjarasini olib ko’raylik. Unda har qaysi natriy ioni oltita xlor ioni bilan, har bir xlor ioni esa oltita natriy ioni bilan qurshab olingan (1rasm). Natriy ioni musbat, xlor ioni esa manfiy zaryadli bo’lgani uchun bu zaryadlangan zarrachalar o’zaro elektrostatik kuchlar bilan tortishib turadi, demak, bunday moddalar molekulalarida ionli bog‛lanish mavjud bo’ladi. Ion panjarali moddalarning suyuqlanish harorati yuqori bo’ladi. Deyarli barcha tuzlar, ba'zi oqsidlar va asoslarning kristall panjaralari ionli bo’ladi. 1-rasm. NaCl ning kristall panjarasi. Atomli kristall panjara hosil qilgan moddalarda panjara o’zaro puxta kovalent bog‛lanish bilan bog‛langan elektroneytral atomlardan tarkib topgan bo’ladi. Masalan, olmosning kristall panjarasi atomli panjaradir. Unda har qaysi uglerod atorni boshqa to’rtta uglerod atomi bilan bog‛langan.

Kovalent bog‛lanish ancha puxta bo’lganligi sababli bunday kristallar juda qattiq, suyuqlanish harorati yuqori bo’ladi. Metall kristall panjarada musbat ionlar tebranib turadi: musbat ionlar orasida erkin elektronlar barcha yo’nalishlarda harakatda bo’ladi Bu elektronlar panjara ichida bir iondan ikkinchisiga bemalol o’tib yurganligi sababli erkin elektronlar deyiladi. Metallning elektr, issiqlik o’tkazuvchanligi, magnit xossalari va metallar uchun xos boshqa xususiyatlar ana shu erkin elektronlar tufaylidir. Elektronlar bir atomdan ikkinchi atomga o’tib yurib, go’yo ularni o’zaro bog‛laydi, bunday bog‛lanish ham anchagina puxta bo’lganligi sababli har qanday deformatsiyaga bardosh beradi. Shuning uchun metallarni bolg‛alash, yupqa list qilib yoyish, ingichka sim tarzida chuzish mumkin, bunda uning ichki tuzilishi o’zgarmaydi. Kristallning har bir zarrachasi (molekula, atom yoki ionni) qurshab turadigan va u bilan o’zaro ta'sirlashadigan zarrachalar soni shu kristall panjaraning koordinatsion soni deyiladi. Koordinatsion son, odatda, 3, 4, 6 va 8 ga teng bo’ladi. Kristall panjarani hosil qiluvchi ionlarning o’lchamlari bir-biridan qancha kam farq qilsa, panjaraning koordinatsion soni shuncha katta bo’ladi va masalan, metallarda 12 gacha yetishi mumkin. Kristall panjaraning puxtaligi va barqarorligi uni hosil qiluvchi ionlar, atomlar yoki molekulalar orasidagi o’zaro ta'sir kuchlariga bog‛liq bo’ladi. Zarrachalar orasidagi o’zaro ta'sir kuchlari muayyan miqdor energiya bilan tavsiflanadi, bu energiya kristall panjaraning energiyasi deyiladi. Panjara energiyasi qancha katta bo’lsa, kristall panjara shuncha puxta bo’ladi.

Tuproq tarkibida qattiq kristall moddalar — gilsimon minerallar ko’p bo’ladi. Gilsimon minerallarning soni juda ko’p, lekin tuproqda eng ko’p uchraydigan va uning unumdorligiga ta'sir etadigan minerallar, asosan, uch guruhga bo’linadi: kaolinit, montmorillonit va gidroslyuda guruhlari. Gilsimon minerallar bir-biridan, asosan, tuzilishi bilan farq qiladi. Turli gilsimon minerallarning kristall panjarasi bir hil elementar tuzilish birliklaridan tuzilgan, bu birliklar kremniy va kislorod, shuningdek alyuminiy, kislorod va vodorod atomlaridan tarkib topgan bo’ladi. Bundan tashqari, gilsimon minerallar tarkibiga temir, kaliy, magniy, marganes va boshqa elementlar ham kirishi mumkin. Gilsimon minerallar, asosan qatlamli tuzilishga ega bo’ladi. Tuproqning eng muhim fizik-kimyoviy va suv xususiyatlari — yutish sig‛imi, gidrofilligi, yopishqoqligi, muhiti uning minerologik tarkibiga bevosita bog‛liq bo’ladi. Tuproqning yutish sig‛imi qancha katta bo’lsa, unda oziq elementlar shuncha ko’p bo’ladi. Montmorillonit guruhidagi minerallarning yutish sig‛imi eng katta (100—150 mg-ekv/100 g) bo’lgani sababli tuproqda bunday minerallarning bo’lishi zaruriy oziq elementlarning ko’p to’planishiga sabab bo’lib, o’simliklarning o’sishiga ijobiy ta'sir etadi. Lekin tuproqda montmorillonit juda ko’p bo’lsa, tuproq quriganida yuzasida qattiq qatlam hosil bo’ladi, so’ngra u yorilib, tuproqning suv singdiruvchanligi turlicha bo’lib qoladi. Bunday tuproqlarning fizik-kimyoviy xossalarini yaxshilash uchun ular tarkibida gumus miqdorini oshirish kerak. Kaolinitguruhidagi minerallar tuproqqa salbiy ta'sir etadi. Kaolinitning yutish sig‛imi kichik (7—10 mg-ekv/100 g) ligi sababli tarkibida shunday minerallar ko’p bo’lgan tuproqning unumdorligi past

bo’ladi. Tarkibida kaolinit ko’p bo’lgan tuproqlarga kaliy va boshqa asoslar qo’shilganda tuproqning xossalari yaxshilanadi. Gidroslyuda guruhidagi minerallar tarkibida o’simlik oson o’zlashtiradigan kaliy ko’p (6—7% gacha), shuning uchun tarkibida gidroslyuda minerallar ko’p bo’lgan tuproqlarga kaliyli o’g‛itlar solishning hojati qolmaydi. Tuproq tarkibidagi minerallar, asosan, rentgentuzilishtahlili yordamida aniqlanadi. Moddaning suyuq holati: Moddaning suyuq holati istalgan bosim va haroratda muayyan hajmni egallashi bilan gaz holatidan farq qiladi, ya'ni bosim va harorat o’zgarganda suyuqlikning hajmi deyarli o’zgarmaydi. Moddalar suyuq holatda oquvchan bo’ladi va qanday idishga solinsa shu idishning shaklini oladi. Suyuqliklar siqilishga ham, tortilishga ham qarshilik ko’rsatadi, ularning molekulalari fazoda ma'lum tartibda joylashishga harakat qiladi.. Demak, suyuqliklar xossalariga ko’ra qattiq jismlar bilan gazlar o’rtasida oraliq holatni egallaydi. Suyuqliklarning ichki tuzilishi gazlar va kristallarning ichki tuzilishiga qaraganda ancha murakkab. Suyuqliklarda molekulalar orasidagi masofa shu qadar kichikki, suyuqlikning xossalari ko’p jixatdan molekulalarining hajmiga va ular orasidagi o’zaro tortishuv kuchiga bog‛liq, gazlarda esa bu omillarni hisobga olmasa ham bo’ladi. Qutblangan suyuqliklarning xossalari yuqorida aytilganlardan tashqari, turli molekulalarning ayrim qismlari orasidagi o’zaro ta'sirga ham bog‛liq. Qutblangan molekulalar birbiriga turli ishorali qutblari bilan yakinlashganda o’zaro tortilib ikki va undan ortiq molekuladan iborat komplekslar hosil qiladi. Bunda komplekslar hosil bo’lish hodisasi

assotsialanish deyiladi. Assotsialangan suyuqliklar jumlasiga suv, spirtlar, atseton, suyuq ammiak va boshqalar kiradi. Assotsialanganda bug‛lanish issiqligi ko’payadi, suyuqlikning uchuvchanligi kamayadi. Harorat ko’tarilishi bilan suyuqliklarning assotsialanish darajasi kamayadi. 3. Sirt taranglik va uni o’lchash uslublari Suyuqlik molekulalari orasida o’zaro tortishuv kuchlari ta'sir etib turadi. Suyuqlik ichidagi molekula hamma tomondan boshqa molekulalar bilan qurshab olinganligi sababli unga ta'sir etadigan tortishuv kuchlari o’zaro muvozanatlashgan bo’ladi. Suyuqlik sirtidagi molekulalarga esa faqat pastki va yon tomondan tortishuv kuchlari ta'sir etadi. Suyuqlikka tashqaridan ta'sir etuvchi kuchlar esa tortishuv kuchlariga nisbatan juda kichik bo’lganligi sababli sirtdagi molekulalar go’yo suyuqlik ichiga tortilgandek bo’ladi. Shu sababli har qanday suyuqlik o’z sirtini kichraytirishga intiladi, ya'ni suyuqlik sirti qancha kichik bo’lsa, uning holati shuncha barqaror bo’ladi. Suyuqliktomchisining shar shaklida bo’lishiga sabab ana shudir, chunki sharning sirti berilgan hajmda eng kichik bo’ladi. Suyuqlik sirtini oshirish uchun tashqaridan ish sarflash kerak, ya'ni uning sirttaranglik kuchini yengish kerak. Suyuqlik sirtini 1 sm 2 ga oshirish uchun sarflash lozim bo’lgan ish sirttaranglik koeffitsiyenti yoki to’g‛ridan-to’g‛ri sirt taranglik deyiladi. Sirt taranglik grekcha σ (sigma) xarfi bilan belgilanadi. Sirt taranglik Mgj/m 2 yoki mn/m larda o’lchanadi.

Suyuqliklarning sirt tarangligi suyuqlikning tabiatiga va haroratga bog‛liq bo’ladi. Quyidagi jadvalda ba'zi suyuqliklarning 20°C dagi sirt tarangligi keltirilgan. 1- jadval Harorat ortishi bilan moddalarning sirttarangligi kamayadi. Misol tariqasida suvning turli haroratlardagi sirttaranglik qiymatlarini keltiraniiz: 2-jadval Suyuqlikda erigan moddalar ham uning sirt tar'angligini o‛zgartiradi. Suyuqlikning sirt tarangligini oshiradigan moddalar sirt- aktiv, sirt tarangligini kamaytiradiganlari esa sirt-noaktiv moddalar deyiladi. Sirt taranglikni aniqlashning ko’p qo’llaniladigan usullari kapillyar ko’tarilish usuli va stalagmometriya (tomchilarni sanash) usulidir. Suyuqlikning kapillyar ichida ko’tarilish usuli ho’llaydigan suyuqliklarning sirt taranglik tufayli kapillyarda ko’tarilishiga Modda Dietil efir Etil spirt Sirka kislota Uglered tetra xlorid Benzol Anilin Glitserin Suv Sim ob σ, mn/m 16.3 22.3 23.5 26.8 28.9 40.8 63.0 72.7 471.6 Harorat 0 10 20 30 60 80 σ, mn/m 75.6 74.2 72.7 71.2 66.2 62.5

asoslangan. Kapillyar suyuqlikka botirilganda suyuqlik kapillyar devorlarini ho’llab, sirt taranglik kuchp tufayli yuqoriga ko’tariladi. Suyuqlikning kapillar nayda ko’tarilish balandligi h , nayning radiusi r va suyuqlik zichligi d bo’lsa, uning sirt tarangligi σ ushbu formuladan topiladi: σ = 0.5rhdg bunda g — og‛irlik kuchi tezlanishi. Bu formuladan yana shu narsa ham ko’rinadiki, kapillarning radiusi qancha kichik bo’lsa, suyuqlik shuncha baland ko’tariladi. Qishda tuproq ezilib, zichlashganligi sababli, radiusi kichik kapillarlar ko’payib ketadi va qishi bilan tuproqda to’plangan suv baxorda shu kapillarlar orqali tez ko’tarilib, bug‛lanib ketadi. Tuproqda namlikni saqlab qolish uchun yer erta bahorda boronalanadi. Bunda kapillarlar buzilib, suvning bug‛lanishi kamayadi. Natijada tuproqda namlik ko’p saqlanib qoladi va ekinlardan yaxshi hosil olinadi. Stalagmometriya (tomchilarni sanash) usuli. Kapillyar uchidan oqib tushayotgan suyuqlik tomchisi sirt taranglik kuchi ta'sirida shar shaklini oladi. Tomchining massasi sirt taranglik kuchini yenggandagina tomchi uzilib tushadi. Bu usulda silt taranglikni aniqlash uchun muayyan hajmdagi stalagmometrdan avval suv, so’ngra tekshirilayotgan suyuqlik tomchilatib tushiriladi. Suv tomchilari soni (n 0 ) yozib olinadi. Sirt taranglik ushbu formulaga ko’ra hisoblanadi: σ = σ 0 n 0 d/nd 0 n — tekshirilayotgan suyuqlik tomchilari soni. Bu formuladagi suvning zichligi (d o ) tekshirilayotgan suyuqlik zichligi (d) va toza suvning sirt tarangligi ( σ 0 ) tajriba haroratida jadvaldan olinadi.

Suyuqliklarning qovushqoqligi. Suyuq holatdagi modda zarrachalari doimo bir-biriga tegib turadi. Shu sababli suyuqlik qatlamlari harakatlanganda katta ichki ishqalanish vujudga keladi. Bunday ichki ishqalanish molekulalar orasidagi o’zaro tortishuv kuchlariga bog‛liq bo’ladi va suyuqiikning qovushqoqligi deyiladi. Suyuqliklarning qovushqoqligi haroratga qarab o’zgaradi: harorat pasayganda qovushqoqlik juda ortib ketadi. Qovushqoqlik puazlarda (1 puaz=l g/sm-sek) yoki santipuaz va mikropuazlarda o’lchanadi. Qovushqoqlik ( η ) bilan suyuqiikning solishtirma hajmi orasidagi bog‛lanish A. I. Bachinskiy formulasi bilan ifodalanadi: η =C/( υ -W) bunda υ — suyuqiikning solishtirma hajmi. Suvning qovushqoqligi 3- jadval Harorat, °C Qovushqoq lik paskal∙sekund Harorat, °C Qovushqoql ik, paskal∙sekund 0 0.00178 40 0.00066 15 0.00113 60 0.00048 20 0.00100 80 0.00035 25 0.00089 100 0.00029 C va W haroratga ham, bosimga ham bog‛liq bo’lmagan o’zgarmas kattaliklar. Fizik ma'nosi jihatdan W Van-der-Vaals tenglamasidagi o’zgarmas kattalik v ga o’xshaydi. Demak, v-W suyuqlikning «erkin hajmini» bildiradi. Harorat ko’tarilganda molekulalar orasidagi masofa kattalashib, suyuqlikning hajmi ortadi; bunda, yuqoridagi formulaga ko’ra, qovushqoqlik kamayadi. Qovushqoqlik viskozimetr yordamida

o’lchanadi. Qovushqoqlikka teskari kattalik ( l/ η ) oquvchanlik deyiladi. Qovushqoqlikni bilish tabiatda, tirik organizmlarda sodir bo’ladigan ko’pgina muhim jarayonlarning qanday borishini aniqlashda, sanoatda sodir bo’ladigan jarayonlarni bilishda muhim ahamiyatga ega. 4. Suyuqliklarning bug‛lanishi va qaynashi Suyuqlikda molekulalar doimo harakatda bo’ladi, lekin molekulalarning harakattezligi bir-biridan farq qiladi. Suyuqlikning sirtqi qavatidagi molekulalar tezligi va, demak, kinetik energiyasi katta bo’lganda molekulalararo tortishuv kuchlarini yengib, suyuqlik ustidagi fazoga ajralib chiqishi mumkin., Bunda suyuqlik bug‛lanadi. Suyuqlikning bug‛lanishi haroratga bogliq. Pastharoratlardasuyuqlik molekulalari orasidagi o’zaro tortishuv kuchlari molekulalarning o’rtacha kinetik energiyasidan ancha katta bo’ladi va shu sababli juda kam molekulalargina suyuqlikdan ajralib chiqa oladi. Harorat ko’tarilishi bilan suyuqlik molekulalarining harakatlanish tezligi va demak, kinetik energiyasi ortib borib, suyuqlikdan tobora ko’proq molekulalar ajralib chiqa boshlaydi. Suyuqlik bug‛langanda eng tez harakatlanayotgan, kinetik energiyasi ko’p molekulalar chiqib ketishi sababli suyuqlik soviydi. Suyuqlikning sirti qancha katta bo’lsa, undan shuncha ko’p molekulalar ajralib chiqadi, ya'ni bug‛lanish tezlashadi. Suyuqlikning bug‛lanishiga tashqi bosim ma'lum darajada qarshilik ko’rsatadi, ya'ni bosim katta bo’lsa, bug‛lanish kamayadi, chunki tashqi fazoga ajralib chiqish uchun molekulalardan ko’p kuch talab qilinadi.

Agar suyuqlik berk idishda turgan bo’lsa, suyuqlikdan chiqayotgan molekulalar bir-biriga va idish devorlariga urilib yana suyuqlikka qaytib tushishi mumkin. Dastlab, suyuqlik bug‛langan sari bug‛dagi molekulalar kontsentratsiyasi ortib boradi va natijada suyuqlikka qaytib tushadigan molekulalar soni ham ko’payadi. Ma'lum vaqtdan keyin suyuqlikdan chiqib ketayotgan molekulalar soni suyuqlikka qaytib tushayotgan molekulalar soniga tenglashadi, ya'ni muvozanat qaror topadi. Suyuqlik bilan muvozanatda bo’lgan bunday bug‛ to’yingan bug‛, u ko’rsatadigan bug‛ bosimi esa suyuqlikning to’yingan bug‛ bosimi deyiladi. To’yingan bug‛ bosimi idishdagi suyuqlikning haroratiga bog‛liq bo’ladi. Har qdnday moddaning o’zgarmas haroratdagito’yingan bug‛ bosimi shu modda uchun xos o’zgarmas kattalikdir. Suyuqlikning bug‛ bosimi tashqi bosimga tenglashganda faqatsuyuqlikning erkin sirtidan molekulalar ajralibgina qolmay, balki uning butun hajmida bug‛ pufakchalari hosil bo’la boshlaydi va suyuqlikdan ajralib chiqadi. Bunday jarayon suyuqlikning qaynashi deyiladi. Suyuqlikning bug‛ bosimi tashqi bosimga tenglashgandagi haroratsuyuqlikning qaynash harorati deyiladi. Tashqi bosim o’zgarganda suyuqlikning qaynash haroratiham o’zgaradi, tashqi bosim kamaygan sari suyuqlik ham pastroq haroratda qaynay boshlaydi. Bug‛ bosimi atmosfera bosimiga teng bo’ladigan harorat normal qaynash harorati deyiladi. Suyuqlik bug‛langanda issiqlik yutiladi. 1 g suyuqiik muvozanat holatida bug‛langanida yutiladigan issiqlik solishtshrma bug‛lanshi issiqligi, 1 mol suyuqlik bug‛langandagisi esa molyar bug‛lanish

issiqligi deyiladi. Turli suyuqliklarning solishtirma bug‛lanish issiqligi turlicha bo’ladi, shu sababli taqqoslash maqsadida ko’proq mol bug‛lanish issiqligidan foydalaniiadi. Turli suyuqliklarning atmosfera bosimida qaynash haroratidagi molyar bug‛lanish issiqligi L qayn ularning absolyut shkala bo’yicha olingan qaynash haroratiga ( T qayn ) to’g‛ri proportsional bo’ladi: L qayn =K qayn ·T qayn bunda K qayn proportsionallik koeffitsiyenti bo’lib, ko’pchilik suyuqliklar uchun taxminan 21 — 22, agar bug‛lanish issiqligi kal/g hisobida olinsa K qayn ≈21 ga teng; agar L qayn joullar bilan ifodalansa, K qayn ≈87.9 ga barobar bo’ladi: L qayn :T qayn ≈87.9 ga teng. Bu tenglik Truton qoidasi deyiladi va amaliy hisoblashlarda ko’p foydalaniladi. 5. Gaz qonunlari vamolekulyar-kinetik nazariyasi Gaz holatida moddaning zarrachalari (atomlar, molekulalar) orasidagi masofa ancha katta bo’ladi. Shu sababli ayrim zarrachalar orasidagi o’zaro ta'sir kuchlari juda kam bo’lib, gaz holatidagi moddani istalgancha siyraklashtirish, yoki, aksincha, suyuq yoki qattiq holatga o’tgunga qadar siqish mumkin. Modda gaz holatida ikki, uch va undan ko’p zarrachalardan tarkib topgan komplekslar hosil qilishi ham mumkin. Gaz modda suyuq holatga o’tkazilganda uning hajmi minglab marta kamayadi. Bunda gaz molekulalarining hajmi o’zgarmaydi, balki ular orasidagi masofa qisqaradi, xolos.

Gazlarda molekulalar orasidagi masofa katta va molekulalarning hajmi juda kichik bo’lganligi sababli gazlarga oid qonunlarni keltirib chiqarishda gaz molekulalari orasidagi o’zaro ta'sir kuchlari va molekulalarning hajmi hisobga olinmagan. Molekulalari orasidagi o’zaro ta'sir kuchini va molekulalarni hajmini hisobga olmasa ham bo’ladigan gazlar ideal gaz deb ataladi. Asosiy gaz qonunlari ana shunday ideal gazlar uchun keltirib chiqarilgan. Gazlarga oid birinchi qonun gaz hajmining bosimga bog‛liqligini ifodalaydi: O’zgarmas haroratda berilgan miqdor gazning hajmi uning bosimiga teskari proportsional bo‛ladi, ya'ni p·V=const bunda, p — gazning bosimi, V — gaz hajmi. Bu qonunni birinchi marta 1662 yilda Boyl-Mariott ta'riflagani uchun Boyl-Mariott qonuni deyiladi. Fizik kimyoda qonun-qoidalarni ifodalashning grafik usullaridan ham keng foydalaniladi. Bosimning hajmga bog‛liqligini diagrammada tasvirlasak, teng tomonli giperbola hosil bo’ladi (2-rasm). 2 rasmdagi giperbolalar turli haroratdagibir xil miqdor gazga taalluqlidir. Bu egri chiziqlar ideal gazning izotermalari deyiladi. Gazlarga oid ikkinchi qonun Gey-Lyussak qonuni deyiladi va u o'zgarmas bosimda harorat o'zgarganda gazning hajmi qanday o'zgarishini ifodalaydi. O'zgarmas bosimda berilgan miqdor gazning hajmi absolyut haroratga to'g‛ri proportsional bo'ladi. Bu qonunning matematik ifodasi quyidagicha: 2-rasm. Idea V/T=const 2 Ideal gaz izotermalari. bunda T— absolyut harorat (273). Agar hajm o’zgarmas bo’lsa, o’zgarmas miqdordagi gazning bosimi absolyutharoratgato’g‛ri proportsional ravishda o’zgaradi:

P/T=const Gey-Lyussak qonuni grafik tarzda koordinata boshidan chiqadigan to’g‛ri chiziqlar to’plami bilan ifodalanadi. Ular bosim o’zgarmas bo’lganda ideal gaz izobaralari (3-rasm), hajm o’zgarmas bo’lganda esa izoxoralar (4- rasm) deyiladi. Gazlarning holati bosim, hajm va haroratga bog‛liq bo’1ganligi sababli bu uchta kattalikni ifodalovchi tenglama gazning holattenglamasi deyiladi. Bu tenglamani keltirib chiqarish va tushunish uchun Avogadro qonunini ham bilish kerak. Avogadro qonuniga ko’ra bir hil harorat va bir hil bosimdagi turli gazlarning teng hajmlardagi molekulalar soni o’zaro teng bo’ladi. 4-rasm. Ideal gaz izoxoralari. 3-rasm. Ideal gaz izobaralari. Ideal gazning holat tenglamasi Boyl-Mariott va Gey-Lyussak qonunlarini birlashtirib, Avogadro qonunini hisobga olish yo’li bilan keltirib chiqarilgan. U quyidagicha ifodalanadi: PV=nRT Bu tenglama Klapeyron-Mendeleyev tenglamasi ham deyiladi.

Bu tenglamani dastlab 1834 yilda Klapeyron keltirib chiqargan, 1874 yilda D.I. Mendeleyev uni 1 mol gaz uchun tatbiq etishni ko’rsatgan. Bunda n gazning mollar sonini bildiradi; R esa bir mol gazga tegishli o’zgarmas koeffitsiyent bo’lib, uning qiymati gazning turiga va uning mavjud bo’lish shart-sharoitlariga bog‛liq. Bu koeffitsiyent universal gaz doimiysi deyiladi; R=PV/T va bosim hamda hajm qanday birliklarda o’lchanishiga qarab quyidagi qiymatlarga ega bo’ladi: R=0,08205 1∙atm/grad∙mol=62400ml∙mm/grad∙mol=8.313∙10 7 erg/ grad∙mol=8,313 Joul/grad∙mol=1.987kal/grad∙mol. Klapeyron- Mendeleyev tenglamasi 1 mol uchun (n=l) quyidagi ko’rinishga ega: PV=RT Bu yerda V -bir mol gazning hajmi. Bu tenglamaga kiruvchi kattaliklardan ikkitasining qiymati ma'lum bo’lganda uchinchi kattalikni hisoblab topish mumkin. Ideal gazning holat tenglamasini keltirib chiqarishda molekulaning hajmi va molekulalarning o’zaro ta'sir kuchlari hisobga olinmagan. Real gazlarga o’tilganda esa bularni e'tiborga olish kerak bo’ladi. Gaz va suyuqliklar nazariyasini rivojlantirishga katta hissa qo’shgan golland olimi Yan Diderik Van-der-Vaals ideal gazning holat tenglamasiga ba'zi o’zgartishlar kiritib, uni real gazlar uchun tatbiq etsa bo’ladigan holga keltirdi; shu sababli bu tenglama Van-der-Vaals tenglamasi deyiladi: a ( P + 2 )( V - b ) = RT V

bunda a — berilgan gaz uchun o’zgarmas kattalik; a/V 2 —gaz molekulalarining ichki o’zaro tortishuv kuchi bo’lib, gazning ichki bosimi deyiladi; b — molekulaning hajmiga bog‛liq kattalik, lekin u molekula hajmiga teng emas. b ning qiymati molekula hajmidan taxmiian to’rt marta katta bo’lishi aniqlangan. Gazning hajmi kichraygan sari a/V 2 kattalasha boradi; V kichrayganda V-b — ning ham nisbiy qiymati kattalashadi. Aksincha, hajm katta bo’lganda (past bosim va yuqoriharoratlarda) a/V 2 nisbat kichik bo’ladi va V ning qiymati kattaligi sababli hisobga olmasa ham bo’ladi. Katta hajm va kichik bosimlarda Van-der-Vaals tenglamasining bu ikki a'zosining ahamiyati qolmaganligi sababli yuqoridagi tenglama ideal gazning holattenglamasiga aylanadi. Klapeyron Benua Pol Emil (1799-1864) frantsuz fizigi 1820- 1830 yillarda Peterburgda Aloqa yollari institutida ishlagan. Boyl Robert (25.1.1627—30.XII.1691) , ingliz olimi, London qirollik jamiyatmning a'zosi, 1638 yilda Iton kolledjini, 1644 yilda Jeneva akademiyasini tugatdi. Uning fizika sohasidagi tadqiqotlari bosim o’zgarishi bilan havo hajmining o’zgarishi qonunini kashf etishiga (1662) olib keldi. U tovush, yorug‛lik, elektr va issiqlik ustida ishladi. 1661 yilda «Ximik—skeptik» kitobida element haqida tushuncha berdi, 1663 yilda kisiota va ishqorlarni aniqlashda birinchi bo’lib indikatorlardan foydalandi. F. Engels ta'rifi bo’yicha “R. Boyl kimyoni fanga aylantirdi”. Edm Mariott (1620—1684), frantsuz olimi, Parij fanlar akademiyasining asoschisi va birinchi a'zosi. U gaz va suyuqliklar ustida ko’p ishladi va gazlarda bosim ortishi bilan hajm o’zgarish qonunini

yaratdi. Mariottsuyuqlikning ko’tarilishi nayning ingichka yo’g‛onligiga bog‛liqligini, suvni muzlashi, shamol hosil bo’lishi sabablarini birinchi bo’lib aniqladi. Gey-Lyussak Jozef Yan (6.XII.1778—9.V.I850) , frantsuz kimyogari va fizigi. 1800 yilda Parij politexnika maktabini tugatdi. 1809 yildan politexnika maktabida kimyodan, so’ngra Sorbonnada fizikadan professor bo’lib ishladi. 1808 yili o’zgarmas bosimda gazlarning hajmi harorat ta'sirida o’zgarishini aniqladi. Shu yili bor, kaliy va natriylarni olish usulini topdi. 1819 yili u birinchi bo’lib, tuzlar suvda eruvchanligining haroratga bog‛liqlik grafigini tuzdi. 1829 yilda sanoatda yog‛och qipig‛idan oksalat kisiota olish usulini topdi. Gey-Lyussak Parij fanlar akademiyasining a'zosi va 1822, 1834 yillarda akademiyaning prezidenti bo’ldi. 1829 yilda Peterburg fanlar akademiyasining faxrli a'zoligiga saylandi. Avogadro Amedeo (9.VIII.1776 — 9.VIII.1856). Italiya fizigi va kimyogari. U Turin universitetining yuridik fakultetini tugatgan. Ammo 1800 yildan boshlab matematika va fizikani mustaqil o’rgandi. 1809 — 1819 yillarda fizikadan dars berdi. 1834 — 1850 iillarda Turin universitetida fhzikadan professor bo’lib ishladi. 1811 yilda gazlarning bir hil hajmlarida bir hil harorat va bosimda molekulalar soni bir hil bo’lishi haqidagi qonunni kashf qildi. Universal doimiy kattalik 1 mol ideal gazdagi molekulalar soni (6,02- 10 23 ) Avogadro soni deyiladi. U birinchi bo’lib molekulaning massasinn aniqlash usulini topdi va kislorod, uglerod, azot, xlorlarning atom og‛irligini aniqladi. U suv,

ammiak, metan, etil spirt va etilen molekulalaridagi atomlarni miqdoriy aniqladi. 1820 — 1840 yillarda elektrokimyo bilan shug‛ullandi. Avogadro Amedeo Turin fanlar akademiyasining a'zosi edi. Mendeleyev Dmitriy Ivanovich (8.11.1834 — 2.11.1907) , rus olimi. 1855 yili Peterburg pedagogika institutini tugatdi. 1855 — 1856 yillarda gimnaziyada o’qituvchi, so’ngra Peterburg universiteti va texnologik institutlarda professor bo’lib ishladi. 1860 yili suyuqliklarning absolyut qaynash haroratini aniqladi, 1861 yili rus tilida organik kimyodan darslik yozdi. 1869 yili tabiatning muhim qonuni — kimyoviy elementlar davriy qonunini kashf etdi. 1865-1887 yillarda eritmalarning gidratlar nazariyasini yaratdi. D. I. Mendeleyev 1874 yilda Klapeyron tenglamasini Avogadro qonunidan foydalanib 1 mol gaz uchun tatbiq etish mumkinligini ko’rsatdi. Shuning uchun bu tenglama Klapeyron-Mendeleyev nomini oldi. D. I. Mendeleyev davriy qonunni kashf qilib va kimyoviy elementlar davriy tizimini tuzib kimyoning rivojlanishiga katta hissa qo’shganligi uchun 101 element uning nomiga qo’yildi. 1962 yilda olimlarnnng kimyo va kimyo texnologiyasi sohasida zo’r ishlari uchun D. I. Mendellev nomidagi mukofot va Oltin medal ta'sis etildi. Gazlarning molekulyar-kinetik nazariyasi. Gazlarning molekulyarkinetik nazariyasiga quyidagi printsiplar asos qilib olingan: 1. Gaz zarrachalari to’xtovsiz betartib harakatda bo’ladi. Zarrachalar bir yo’nalishda harakatlanmaydi, ularning hamma yo’nalishlarda harakatlanish ehtimolligi bir hil.

2. Zarrachalar harakatlanayotganda elastik sharlar qonuniga muvofiq bir-biriga va idish devorlariga uriladi; bu to’qnashuvlarda energiya almashinuvi sodir bo’lmaydi. 3. Zarrachaning bir to’qnashuvdan ikkinchi to’qnashuvgacha o’tgan yo’li (erkin harakatlanish masofasi) zarrachaning o’lchamlaridan ancha katta bo’ladi. Shu sababli zarrachalarni massasi m bo’lgan matematik nuqtalar sifatida qarash mumkin. Kinetik nazariyaga ko’ra gaz bosimini zarrachalarning idish devorlariga urilishining yig‛indisi deyish mumkin. Umuman olganda, gaz molekulalari turlicha tezlik bilan harakatlanadi, lekin xar qaysi gaz uchun muayyan haroratda molekulalarning o’rtacha arifmetik tezligi o’zgarmas kattalikdir. O’rtacha arifmetik tezlik u a berilgan haroratdagi molekulalar tezliklari yig‛indisini barcha molekulalar soniga bo’lish yo’li bilan topiladi: u a =(u 1 +u 2 +u 3 +…+u n )/n Hisoblashlarda, ko’pincha, o’rtacha kvadrat tezlikdan foydalanishga to’g‛ri keladi. O’rtacha kvadrat tezlik u molekulalar tezliklari kvadratining yig‛indisini barcha molekulalar soniga bo’lib, olingan natijani kvadrat ildizdan chiqarish yo’li bilan topiladi: Gazdagi molekulalarning betartib harakatiga mexanika qonunlarini tatbiq etib, bosim bilan hajmni gaz molekulalari harakatining o’rtacha kvadrat tezligi bilan bog‛laydigan asosiy tenglama olingan: 2 /3

pV=Nmū bunda: N — gazdagi molekulalar soni, m — molekula massasi. Bu tenglama mol gaz uchun quyidagicha yoziladi: pV=N 0 mū 2 /3 bunda N 0 — Avogadro soni. Bu tenglamadan foydalanib, ideal gazlarga oid barcha qonunlarni keltirib chiqarish, molekulaning kinetik energiyasini, gaz molekulalarining o’rtacha harakatlanish tezligini va boshqa kattaliklarni hisoblab topish mumkin. Gazlar aralashmasi. Tabiatda va texnikada, ko’pincha, gazlar aralashmasi bilan ish ko’rishga to’g‛ri keladi. Masalan, o’simlik va xayvonlar havodan nafas oladi, havo esa gazlar aralashmasidir. Tuproqdagi havo ham azot, kislorod, argon, uglerod (IV)-oksid kabi gazlar aralashmasidan iborat. Gazlar aralashmasida past va o’rtacha bosimlarda har qaysi gaz o’zining xossalarini saqlab qoladi. Gaz aralashmalari uchun partsial bosimlar qonuni (Dalton qonuni) katta ahamiyatga ega. Gazlar aralashmasining umumiy bosimi uning tarkibiga kiruvchi gazlar partsial bosimlarining yig‛indisiga teng. Aralashma tarkibiga kiruvchi har qaysi gaz aralashma turgan hajmni egallaganda qancha bosim ko’rsatsa, shu bosim ana shu gazning partsial bosimi deyiladi. Bu qonun quyidagicha ifodalanadi: P=p 1 +p 2 +p 3 +…+p k Bu ifodaga ideal gazning holattenglamasi tatbiq etilsa bo’ladi. P=RT(n 1 +n 2 +n 3 +...n k )/V Gazlar aralashmasining tarkibini bilgan holda, bu qonundan foydalanib, gazlar aralashniasining umumiy bosimini topish mumkin.

Dalton Jon (6.IX.1766—27.VII.1844) , ingliz kimyogari va fizigi. 1781—1793 yillarda maktabda, 1793 yildan Manchesterdagi kollejda fizika va matematikadan dars berdi. Uning ilmiy ishlari fizika va kimyo fanlariga oid bo’lib, osmon rangini, issiqlikning tabiatini, yorug‛likning sinishi va qaytarilishini o’rgandi. Natijada u gazlarning aralashish va bug‛lanish nazariyasini yaratdi. 1801 yilda gazlarning partsial bosimi, 1802 yilda gazlarning o’zgarmas bosimda harorat ta'sirida kengayishi, 1803 yilda gazlarning erishi ularning partsial bosimga bog‛liqligi qonunlarini kashf etdi. 6.Turli agregat holatdagi moddalarda kimyoviy bog‛lanish turlari Moddalardagi kimyoviy bog‛lanish turlari, asosan, moddaning agregat holatiga emas, balki shu modda qanday elementlardan tarkib topganligiga, ularning qutblanganlik darajasiga, elektrmanfiy yoki elektr musbatligiga qarab aniqlanadi. Kimyoviy bog‛lanishning asosiy turlari ikkita — ionli va kovalent bog‛lanish. Ionli bog‛lanishda (bunday bog‛lanish elektrovalent bog‛lanish ham deyiladi) elektron bir atomning elektron qavatidan ikkinchi atomning elektron qavatiga o’tadi. Masalan, osh tuzi molekulasi hosil bo’lishida natriyning tashqi qavatidagi elektron xlor atomiga o’tib, natijada natriy atomi musbat, xlor atomi esa manfiy zaryadlanadi. Bunday bog‛lanish atomlarning 8 elektronli barqaror tashqi qavat hosil qilishga intilishidan kelib chiqadi. Ion bog‛lanish sodir bo’lishi uchun

o’zaro birikayotgan atomlarning elektronga moyilligi bir-biridan keskin farq qilishi kerak. Haqiqiy ion bog‛lanishli kimyoviy birikmalarning soni unchalik ko’p emas. Haqiqiy kovalent bog‛lanishli (atom bog‛lanish ham deyiladi) kimyoviy birikmalarning soni esa juda ko’p. Kovalent boglanishda birikayotgan atomlarning ikkalasi ham ma'lum sondagi elektronlarini berib, umumiy elektron juft hosil qiladi. Bu elektronlar jufti ikkala atomga ham taalluqli bo’lib, ularni bog‛lab turadi. Birikmalarning juda ko’pchiligida yuqorida aytilgan ikki tip bog‛lanishlar o’rtasida oraliq holatni egallaydigan bog‛lanishlar bo’ladi. Bunday bog‛lanishlar qutbli yoki kovalent qutbli boglanishiar deyiladi. Ularda elektronlar jufti atomlardan biriga tomon ko’proq yaqinlashgan bo’ladi. Bunday bog‛lanishli molekulalarga HF, HCl va boshqa molekulalar misol bo’la oladi (bog’lovchi elektronlar jufti F, Cl atomlariga yaqin joylashgan). Kovalent bog‛lanish hosil bo’lishida umumiy elektronlar jufti ikkala atomning elektronlari hisobiga emas, balki bitta atomning erkin elektronlari jufti hisobiga vujudga kelishi ham mumkin, masalan: Bunday bog‛lanish koordinatsion yoki donor-aktseptor bog‛lanish deyiladi. Bog‛lanish hosil bo’lishi uchun o’zining elektonlarini bergan atom yoki ion donor, «begona» elektron juftdan umumiy foydalanayotgan atom esa aktseptor deyiladi. Donor-aktseptor bog‛lanish kompleks birikmalarda ko’proq uchraydi.

Atomlar o’zaro birikkanda ularning elektron bulutlari bir-birini ma'lum darajada qoplaydi, ya'ni bir-biriga «singib ketadi». Elektron bulutlar bir-birini qancha ko’p qoplasa, bog‛lanish shuncha puxta boladi. Bundan tashqari, elektron bulutlar bir-birini atomlarning birikish yo’nalishi, ya'ni bog‛lanish chizig‛i bo’yicha qoplasa, bog‛lanish puxta bo’lib, σ - bog‛lanish deyiladi. Agar elektron bulutlar bir-birini bog‛lanish chizig‛iga perpendikulyar yo’nalishda qoplasa, bog‛lanish ancha bo’sh bo’ladi va u π bog‛lanish (5-rasm) deyiladi, π - bog‛lanish atomlar orasida karrali bog‛lanish (masalan, HC≡CH) bo’lgan hollarda kuzatiladi. 5-rasm. σ - va π -bog‛lanishlar sxemasi. Bog‛lanishlar hosil bo’lishida elektronlar ishtirok etmaydigan hollar ham bor. Bulardan biz vodorod bog‛lanishni misol keltiramiz. Vodorod bog‛lanishni dastlab 1887 yilda rus kimyogari M. A. Ilinskiy kashf etgan. U gidroksil guruh OH tarkibiga kiruvchi vodorod boshqa molekulaning kislorodi bilan bog‛lanishi mumkinligini aniqladi. Vodorodbog‛lanishning tabiati hali uzil-kesil aniqlangan emas. Lekin bu bog‛lanishning sababi vodorod atomining yadrosi — proton nihoyatda kichik, uning sirtidagi musbat zaryad zichligi esa juda katta ekanligidan bo’lsa kerak, deb taxmin qilinadi. Vodorod bog‛lanish vodorodning ikkita elektrmanfiy atom bilan (F, O, N, ba'zan Cl va S) o’zaro ta'sirlashuvi natijasida vujudga keladi.

Molekulalararo va ichki molekulyar vodorod bog‛lanishlar bo’ladi. Ichki molekulyar bog‛lanishda vodorod bitta molekula ichidagi ikki atomni o’zaro bog‛laydi. Molekulalararo vodorod bog‛lanish kovalent bog‛langan protonning boshqa molekuladagi atomning erkin elektronlariga tortilishidan vujudga keladi. Masalan, suv molekulasida vodorod bog‛lanish mavjud. Vodorod bog‛lanish normal bog‛lanishga nisbatan juda bo’sh, masalan, suv bug‛langanda bu bog‛lanishlar uziladi. Lekin shunga qaramay, vodorod bog‛lanish birikmalarning fizik xossalariga katta ta'sir etadi. Suv va spirtlarning assotsialanganligi va shu sababli nisbatan yuqoriharoratda qaynashi vodorod bog‛lanish tufaylidir. Organik birikmalarning molekulalari orasida ham ko’pincha vodorod bog‛lanish vujudga keladi. Oqsillar, nuklein kislotalar va polisaxaridlarning tuzilishida vodorod bog‛lanish ayniqsa katta vazifani bajaradi. Ilinskiy Mixail Aleksandrovsh (13.XI.1856—18.XI.1941), rus organik kimyogari va texnologi. 1882 yilda Berlin Oliy texnika maktabini tugatgan. 1882—1885 yillarda o’qituvchi, 1886—1889 yillari kimyo fabrikasida, 1889—1918 yillari Irdingen kimyo zavodida laboratoriya boshlig‛i, 1918—1924 yillari Moskva universitetida, 1931 yildan Organik yarim xomashyo va bo’yoqlar institutida ishlagan. Uning asosiy ilmiy ishi bo’yoq moddalarga bag‛ishlandi. 1887— 1888 yillarda molekulalarda vodorod bog‛lanish nazariyasini yaratdl. Erkin radikallar mavjudligi haqidagi flkrni aytdi. 1899—1914 yillarda

antraxinonning yangi sulfokislotalari, kislotali va kub antraxinon bo’yoqlar olish usullarini, aminoantraxinonlarni benzoillash usullarini topdi. 1934— 1935 yillarda alizarinsafirol va to’qsariq bo’yoq moddalarini olish usulini topdi. Kashfiyotlar yilnomasi • 1662 y. - Ingliz kimyogari R. Boyl va frantsuz olimi E. Mariott birbiridan behabar xolda gaz hajmining bosimiga teskari proportsional bog‛lanishda bo’lishini aniqladilar (Boyl-Mariott qonuni). • 1802 y. -Frantsuz olimi J. L. Gey-Lyussak o’zgarmas bosimda gazlarning hajmini haroratga nisbatan o’zgarmasligini aniqladi (GeyLyussak qonuni). • 1802 y. - Ingliz olimi D. Dalton gazlar aralashmasi uchun partsial bosimlar qonunini yaratdi. «1803 y. - D. Dalton gazlarning erishi ularning partsial bosimiga bog‛liqligini aniqladi. • 1808 y. - J. L. Gey-Lyussak gazlarning hajmiy nisbatlar qonunini kashf etdi. • 1811 y. - Italyan olimi A. Avogadro bir hil sharoitda (bosim va (.haroratda) turli gazlarning teng xajmlaridagi molekulalar soni o’zaro tengligini aniqladi (Avogadro qonuni). • 1834 y. - Frantsuz olimi B. Klapeyron ideal gazlar uchun holattenglamasini keltirib chiqardi. • 1839 y. - J.L. Gey-Lyussak moddalar eruvchanligini, ularning agregat holatiga bog‛liq emasligini aniqladi. • 1837 y. - Golland olimi L. Van-der Vaals real gazlar uchun gazlarning holattenglamasini ifodaladi.

• 1874 y. - Buyuk rus kimyogari DJ. Mendeleyev, B. Klapeyron tenglamasini umumlashtirib 1 mol uchun tadbiq etdi (KlapeyronMendeleyev tenglamasi). • 1916 y. - V. Kossel ion bog‛lanish nazariyasini, G. Lyuis esa kovalent bog‛lanish nazariyasiga asos soldilar. Namunaviy masalalar yechish: 1-m а s а l а . M а ss а si 51 g bo‛lg а n а mmi а k 20 o C haroratd а v а 250 kP а b о simd а q а nd а y hajmni eg а ll а ydi? B е rilg а n: m(NH 3 )=51g; t=20 o C yoki T=20+273=293 0 K; P=250kP а ; P 0 =101,3 kP а N о m а ’lum: V 0 (NH 3 )=? V(NH 3 )=? Yechimi: А mmi а k m о dd а sining miqd о ri: m NH ( 3 ) 51 n NH ( 3 ) = = = 3 mol M r ( NH 3 ) 17 Nоrmаl shаrоitdа 3 mоl аmmiаkning hajmi: V 0 (NH 3 )=V m •n(NH 3 )=22,4•3=67,2 l.ni tаshkil etаdi. Bоyl-Mаriоtt vа Gеy-Lyussаkning birlаshgаn qоnunidаn kеlib chiqqаn PVT = PT 0 V 00 fоrmulаdаn fоydаlаnib, аmmiаk hajmini аyni bеrilgаn shаrоitdаgisini tоpаmiz: P 0 TV 0 ( NH 3 ) 101,3 * 293 * 67,2 V ( NH 3 ) = = = 29,2 l NH 3 PT 0 250 * 273 J а v о b: 29,2 l NH 3

2-m а s а l а . N о rm а l sh а r о itd а g а z 100m 3 hajmni eg а ll а ydi. Shu g а zning 122m 3 b о simi 9,825•10 4 P а bo‛lishi uchun g а zni n е ch а gr а dusg а ch а qizdirish l о zim? B е rilg а n: V 0 =100m 3 ; V 1 =122m 3 ; P 0 =101325 P а ; P 1 =9,825•10 4 P а ; t 0 =0 o CyokiT 0 =273 0 K N о m а lumt 1 =? P 0 V 0 P 1 V 1 P 1 V 1 T = T 1 = 0 Yechimi: T 0 T 1 f о rmul а d а n P 0 V 0 bo‛l а di. T 1 == 323,84 K t 1 =T 1 -273=323,84-273=50,84 o C J а v о b: 50,84 o C 3-m а s а l а . 25 o Cd а v о d о r о d m о l е kul а si h а r а k а tining o‛rt а ch а kv а dr а t t е zligini his о bl а ng. B е rilg а n: t 0 =25 o C yoki T=273+25 oC =298 0 K M а ’lum: M r (H 2 )=2g/mol; R=8,314•10 3 kJ/km о l . K N о m а lum: ū = ? Yechimi: G а zl а rning m о l е kulyar kin е tik n а z а riyasi а s о sid а k е ltirib chiq а rilg а n f о rmul а d а n ū o‛rt а ch а h а r а k а tt е zligini t о p а miz: - RT= mu 2 3 bund а n ū= 3 RT m ū = 3 * 8,314 * 10 3 * 298 = 609,47 2 m/s е k. J а v о bi: 609,47m/s е k.

4-m а s а l а . 1km о l CH 4 2,0265•10 3 kP а b о simd а 2m 3 hajmni eg а ll а ydi. Shu sh а r о itd а gi haroratni а niql а ng. B е rilg а n: m=1km о l; V=2m 3 ; P=2,0265•10 3 kP а J а dv а ld а n о ling а n: а =0,228j.m 3 /km о l; b=0,0428j .. m 3 / km о l M а ’lum: R=8,314•10 3 kJ/km о l.k N о m а ’lum: T=? yoki t 0 =? Yechimi: Shu sh а r о itd а gi haroratni V а n-d е r V аа ls t е ngl а m а si a ( P + 2 ) * ( V - b ) a V ( P + 2 )( V - b ) = RT yoki T = а s о sid а t о p а miz V R 3 0,228 (2,0265 * 10 + 2 ) * (2 - 0,0428) T = 2 3 = 477 0 K 8,314 * 10 yokit=T-T 0 = 477-273=204 o C 5-m а s а l а . Hajmi 0,05m 3 bo‛lg а n b а ll о nd а 291 0 K d а 0,042 kg kisl о r о d v а 0,036 kg а mmi а k s а ql а n а di. H а r bir g а zning p а rtsi а l b о simi v а а r а l а shm а ning umumiy b о simini t о ping? B е rilg а n: V=0,05m 3 ; T = 291 0 K; m( О 2 )=0,042kg; m( NH 3 ) = 0,036kg; M а ’lum: R=8,314 Dj/m о l . K; M r ( О 2 )=0,032kg/m о l; M r (NH 3 )=0,017kg/m о l N о m а ’lum: R( О 2 ) = ?; R(NH 3 ) =?; Yechimi: 1) Kisl о r о d v а а mmi а kning km о l miqd о rini t о p а miz: 2 m O ( 2 ) 0,042

n O ( ) = M O r ( 2 ) = 0,032 = 1,3125 kmol m NH ( 3 ) 0,036 n NH ( 3 ) = M r ( NH 3 ) = 0,017 = 2,1176 kmol 2) Kislоrоd vа аmmiаkning pаrtsiаl bоsimlаrnini hisоblаymiz: nRT 1,3125 8,314 291 * * P O ( 2 ) = V УМ = 0,05 = 63530 Pa Р ( NH 3 ) == 102400 Pa 3) Аrаlаshmаning umumiy bоsimi tоpilаdi: P UM = P(О 2 ) + P(NH 3 ) = 63530 + 102400 = 165930 Pа Jаvоb: 165930 Pа yoki 165,93 kPа. 6-mаsаlа. 25 o C dа stаlоgmоmеtrdаn оqib tushаyotgаn tоluоlning 38 tоmchisining mаssаsi 1,4864g kеlаdi. Shu аsbоbdаn оqib chiqаyotgаn suvning 25 tоmchisining mаssаsi 2,6570g. Shu haroratdаgi suvning sirt tаrаngligi 67,91 . 10 –3 n/m bo‛lsа, tоluоlning sirt tаrаnglik qiymаtini hisоblаng. Yechimi: &#55349;&#57102; ( toluol ) = &#55349;&#57102; ( suv ) m toluol ( ) ( * n suv ) fоrmulаdаn tоluоlning sirt m suv n toluol ( ) ( * ) tаrаngligini tоpаmiz: &#55349;&#57102; ( toluol ) = 67,91 * 10 - 3 = 24,99 * 10 - 3 n / m Jаvоbi: 24,99 . 10 –3 n/m. 7-mаsаlа. 27 o C vа 6,066 . 10 4 Pа bоsimdа аmmiаkning zichligini аniqlаng. Yechimi: m m Klаpеyrоn-Mеndеlееv

&#55349;&#57102; = vа PV = RT zichlik V M tеnglаmаsidаn fоydаlаnib quyidаgi tеnglаmаni kеltirib chiqаrаmiz: PM 6,066 * 10 4 * 0,017 &#55349;&#57102; = = 3 = 0.4137 kg / m 3 RT 300 * 8,314 * 10 J а v о bi: 0,4137 kg/m 3 .

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI 1. Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik) 2. Anatol Malijevsk ґ y.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik) 3. A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik) 4. A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent -2013. (darslik)

O'xshashlar

Moddaning agregat holatlari. Gazlar

Moddalarning agregat va fazoviy holatlari

Modda agregat holatlarining molekulyar kinetik nazariyasi

Agregat holatlar haqida molekulyar-kinetik nazariya

Moddalarning gaz holati