Metallar korroziyasi. Korroziya mexanizmi. Elektrod potensiyalar - Kimyo - Referatlar

Metallar korroziyasi. Korroziya mexanizmi. Elektrod potensiyalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

108.5 KB

Ko'chirib olish

Metallar korroziyasi. Korroziya mexanizmi. Elektrod potensiyalar Metallarni olishning asosiy usullari Sanoatda metallar asosan ularning tabiiy birikmalaridan ya’ni ma’danlaridan olinadi. Sanoat miqyosida sof metallar olish uchun yaroqli tabiiy xom ashyoning har xil turlari ma’danlar deyiladi. Ma’danlardan metallar ajratib olish hamma vaqt oksidlanish-qaytarilish jarayonidir. Hamma metallar (tug‘ma-metallardan boshqalari) tabiiy birikmalarida oksidlangan shaklda b о ‘ladi, ularni birikmalardan ajratish uchun ular qaytariladi. Metallarni ularning tabiiy birikmalaridan olishning umumiy prinsiplari quyidagicha: ayni metall qanchalik aktiv b о ‘lsa, uni ajratish uchun shuncha kuchli qaytaruvchidan foydalaniladi. Metallurgiyada tipik qaytaruvchilar sifatida: vodorod, uglerod, aktiv metallar (Al, Zn, Mg, Ca, ishqoriy metallar) dan foydalaniladi. K о ‘pchilik о ‘tuvchan d-metallarni ularning oksidlaridan uglerod bilan qaytariladi. Biroq uglerod bir qator metallar bilan m о ‘rt va issiqlikka chidamli faza hosil qiladi. Ayrim hollarda bu effektdan maxsus foydalanib, masalan karbotermik usullarda temir rudalari qaytarilib, ch о ‘yan olishda foydalaniladi. Sulfidli ma’danlar kuydirilib, oksidlar holiga о ‘tkaziladi va oksidlari qaytariladi. Nihoyat eng aktiv ishqoriy va ishqoriy-yer metallari, alyuminiy, magniylar galogenidli tuzlarni suyuqlanmalarini elektroliz qilib olinadi. Mo, W, Re va boshqa metallarni ularning oksidlaridan vodorod bilan qaytarilib olinadi. Vodorod ancha yumshoq qaytaruvchidir. Karbotermik qaytarilish bilan Fe, Pb, Sn, Cu, Zn, Ni, Co, Mn…metallar olinadi.

Cr, Mn, Fe kabi metallarni olishda alyumotermiya usulidan keng foydalaniladi. Quyidagi jadvalda metallarning asosiy olish usullari keltirilgan. Metallarni asosiy olinish usullari Usul Dastlabki shakli Olinadigan metallar Fizik usullar Aralashmalarni ajratish Oddiy moddaning tug‘ma holati Au, Pt, Hg, Ag va platina metalari Qaytarish: vodorod bilan Oksidlar, galogenidlar, tuzlar Ga, Jn, Ge, Mo, W, Re Karbotermiya (S bilan) Oksidlar, tuzlar Fe, Co, Ni, Cr, Mn, Pb, Sn, Zn, Cd, Cu, Sb, Bi, Mo, W Metallotermiya: alyumotermiya Oksidlar Cr, Fe, Co, Ni, Mn, ishqoriy c (B) Tj-0.10metallari Sinktermiya Galogenidlar, tuzlar Ag, Au Magniy termiya Oksidlar galogenidlar Be, Ti, Zr, Hf Kalsiy termiya Oksidlar, galogenidlar U, V Nb, Ta, Sc, Y, La va lantanidlar Ishqoriy metallar bilan Oksidlar, tuzlar Nb, Ta, Ti, Zr, Hf Elektroliz katodda Galogenidlar, tuzlar ishqorlar

Ishqoriy va ishqoriy-yer metalari, Al, Ga, Jn, Tl, Be, Mg, Zn, lantanidlar, Pb, Nb, Ta, Mn, Cu, Parchalash va disproporsionirlash Galogenidlar. Subgalogenidlar. Karbonillar. Iodidlar. Azidlar. Ge, Ti, Zr, Hf, Mo, W, V, Nb, Ta, Al, G‘ye, Co, Ni, Mn Misollar: 2TiCl2   t 0 TiCl4+ Ti 2TiJ2    t 0 2Ti + 2J2 2AgN3    t 0 2Ag + 3N2 ↑ Pb(N3)2  t   Pb + 3N2 ↑ Fe(CO)5    t 0 Fe + 5CO ↑ Ni(CO)4    t 0 Ni + 4CO ↑ Ayrim о ‘tuvchan d- metallarning atom radiuslari (A) Gruppalar IV Ti 1,47 Zr 1,60 Hf 1,59 V V 1,35 Nb 1,47 Ta 1,47 VI Cr 1,29 Mo 1,40

W 1,41 VII Mn 1,28 VIII Fe 1,29 Co 1,25 Ni 1,25 d- metallarda (q о ‘shimcha guruhlarda) yuqoridan pastga tushgan sari atom radiuslari kamayadi yoki deyarli teng b о ‘ladi. Bu hodisaga d- effekt yoki d – qisilish deyiladi. Metallarning davriy sistemadagi о ‘rni va kimyoviy xossalari Metallarning kimyoviy xossalari ularning atom tuzilishiga va davriy sistemadagi joylashgan о ‘rinlariga asoslanib tushuntiriladi. Metallarning tashqi elektron qavatlarida kam sondagi elektronlar joylashganligi bilan xarakterlanadi. Masalan, tashqi qavatida: 1 ta elektroni b о ‘lgan metallardan -15 ta; 2 ta elektroni b о ‘lgan metallardan -57 ta; 3 ta elektroni b о ‘lgan metallar – 4 ta (Al, Ga, Jn, Tl); 4 ta elektroni b о ‘lgan metallar 3 ta ( Ge, Sn, Pb); 5 ta elektroni b о ‘lgan metallar – 2 ta (Sb, Bi); 6 ta elektroni b о ‘lgan metall- 1 ta (Po); “nol” ta elektroni b о ‘lgan metall- 1 ta (Pd). Demak, 83 ta metallning 72 tasida tashqi qavatida bitta, yoki ikkitadan elektronlari b о ‘ladi. Bitta davrning о ‘zida joylashgan elementlar atomlarida elektron qavatlar soni bir xil b о ‘ladi, biroq chapdan о ‘ngga о ‘tgan sari yadro zaryadlari bir birlikka ortib borgani sari elektron qavatlar yadroga kuchli tortiladi va atomlarning radiuslari kichrayib boradi.

Atom radiuslarining kichrayishi bilan metallarning qaytaruvchi xossalari susayadi. Bir davr ichida chapdan о ‘ngga о ‘tgan sari elementlarning metallik xossalari susayib, metalmaslik xossalari ortadi. Agar davriy sistemaning uzun variantida bordan (V) astatga tomon diaganol chiziq о ‘tkazilsa, diagonalning chap tomonida hamma metallar, о ‘ngida esa hamma metalmaslar joylashadi. Diagonal chiziqdan qanchalik chapga siljisak metallarning aktivligi ortib boradi, diagonal chiziqqa nisbatan yaqin joylashgan metallar amfoter xossaga ega b о ‘ladi. Agar fransiydan ftorgacha diagonal chiziq о ‘tkazsak chiziqning chap tomon pastki uchida eng aktiv metall (fransiy) о ‘ng tomon yuqori uchida eng aktiv metalmas (ftor) joylashadi. Shunday qilib, davriy sistemaning chap tomon pastki qismida aktiv metallar, о ‘ng tomon yuqori qismida aktiv metalmaslar joylashadi. Davriy sistemada s va r metallar asosiy guruhlarda, d va f metallar esa q о ‘shimcha guruhlarda joylashgan. Metallar о ‘zlaridan faqat elektron berish xususiyatiga ega b о ‘lgan elementlardir. Shu sababli metallar kimyoviy birikmalarida faqat musbat oksidlanish darajalarini namoyon qiladilar. Metallar uchun manfiy oksidlanish darajasini namoyon qilish mutlaqo xarakterli emas. Metallarning eng quyi oksidlanish darajalari nolga teng. Metallarning ion radiusi qancha katta va zaryadi qancha kichik b о ‘lsa, shuncha kuchli asos xossasini namoyon qiladi. Metalning ion radiusi kichik va ion zaryadi katta b о ‘lsa, metall shuncha kuchli kislota xossasini namoyon qiladi. Masalan: Na+ - 0,98 A Mg+2 – 0,78 A Cr6+- 0,52 A Kislota Asos K+ - 1,33 A Ca2+ - 1,06 A Mo6+-0,65 A xossasi xossasi Rb+ - 1,490 A Sr2+ -1,27 A W6+ -0,65 A ortadi ortadi Ss+ - 1,65 A Ba+2 – 1,43 A ------ Metallarning elektrokimyoviy kuchlanish qatori Metallarni chapdan о ‘ngga о ‘tganda standart elektrod potensiallari (YE0) algebraik qiymatlarini ortib borish tartibida ketma-ket gorizantal joylashgan qatoriga metallarning elektrokimyoviy kuchlanish qatori deyiladi. (bu qiymatlar suvli eritmalarda о ‘lchangan). Li K Cs Rb Ba Sr Ca Na Mg Be Al Mn Zn Cr

--3,02 -2,924 -2,925 -2,923 -2,92 -2,89 -2,84 -2,71 -2,94 -2,87 -2,39 -1,05 - 0,176 0.41 Fe So Ni Sn Pb H2 Sb Bi Cu Hg Ag Pt Au -0,44 -0,277 -0,25 -0,136 -0,126 0,00 +0,66 +0,317 +0,34 +0,79 +0,799 +1,2 +1,42 Kuchlanishlar qatoridan kelib chiqadi: ishqoriy va ishqoriy–yer metallari suvdan hamda oksidlovchi xossasini namoyon qilmaydigan kuchli va kuchsiz kislotalardan vodorodni siqib chiqaradi (HCl, HBr, HJ, H3PO4, CH3COOH, H2CO3, H2S …). Bu metallarga aktiv metallar deyiladi. -kuchlanishlar qatorida magniydan vodorodgacha о ‘rtacha aktivlikdagi metallar joylashadi, ular kuchli qizdirilgan suv bug‘laridan, issiq suvdan va kuchli hamda о ‘rtacha kuchdagi oksidla- movchi kislotalardan N2 siqib chiqaradi. -kuchlanishlar qatorida N2 о ‘ngda passiv metallar joylashadi, ular suvdan va hatto kislotalardan ham N2 siqib chiqara olmaydilar. -kuchlanishlar qatorida har bir metall о ‘zidan keyingi metallarni ularning tuzlari eritmalaridan siqib chiqaradi. Metallarning aktivligi ularning elektrokimyoviy kuchlanishlar qatorida joylashgan о ‘rni bilan aniqlanadi. Kuchlanishlar qatorida metall qanchalik chaproqda joylashgan b о ‘lsa, uning kimyoviy aktivligi shunchalik katta (qaytaruvchilik xossasi shunchalik kuchli) agar u oddiy modda k о ‘rinishida olingan b о ‘lsa. Men+- kationining kimyoviy aktivligi, neytral atomlarning kimyoviy aktivligiga teskari proporsionaldir, ya’ni Me0 qanchalik passiv b о ‘lsa, Men+ kationining aktivligi yoki oksidlovchi xossasi shunchalik kuchli b о ‘ladi. Metall oddiy modda k о ‘rinishda ishtirok etadigan hamma reaksiyalar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalaridir, bunda metall atomi qaytaruvchi rolini о ‘ynaydi.

Metallarning eng muhim kimyoviy xossalari ularning suvga, kislotalarga, ishqorlarga, metalmaslarga, tuzlarga, oksidlarga, birbiriga va qizdirishga b о ‘lgan munosabatlarida namoyon b о ‘ladi. Masalan: ishqoriy va ishqoriy-yer metallari suv bilan odatdagi sharoitda ta’sirlashadilar. Ishqorlar hosil b о ‘ladi va N2 ajraladi: 2Na + 2H2O = 2NaOH + H2↑ Ba + 2H2O = Ba(OH)2 + H2↑ Metall qanchalik aktiv b о ‘lsa, reaksiya shunchalik kuchli boradi va Rb, Cs lar bilan portlab birikadi. Metall passivroq b о ‘lsa Mg, Al, Zn, Fe… reaksiya qizdirilganda boradi: Mg + 2H2O t  Mg(OH)2 ↓ + H2 ↑ 3Fe + 4H2O t  Fe3O4 + 4H2 ↑ Kislotalar bilan ta’sirlari: deyarli barcha metallar kislotalar bilan ta’sirlashib tuzlar hosil qiladi: Zn + H2SO4 (cuyul) =ZnSO4 + H2↑ Zn +2H2SO4 (kons)= ZnSO4 + SO2 ↑ + 2H2O Amfoter metallar kislotalardan tashqari ishqorlar bilan ham ta’sirlashib tuzlar hosil qiladi va vodorod ajralib chiqadi: 2Al + 2NaOH + 6H2O = 2Na[Al(OH)4] + 3H2 ↑ Metallar tuzlar bilan reaksiyaga kirishadi: agar metall aktivroq b о ‘lsa, tuz tarkibidagi metallni siqib chiqaradi: Fe + CuSO4 =FeSO4 +Cu↓ Cu + Hg (NO3)2 = Cu(NO3)2 + Hg↓

Metallar bir-birilari bilan ta’sirlashmaydilar, ammo suyuqlantirilgan metallar bir-birlari bilan aralashadilar va eritmalar hosil qiladi, ular sovuganda qotib qotishmalar hosil qiladi, metallar odatdagi sharoitda yoki qizdirilganda inert gazlardan tashqari deyarli hamma metalmaslar bilan birikadilar. Masalan, kislorod bilan birikib oksidlar, oltingugurt bilan sulfidlar, galogenlar bilan tuzlar hosil qiladi. 2Ca + O2= 2CaO 4Al + 3O2 = 2Al2O3 Fe + S = FeS Cu + Cl2 = CuCl2 6Li + N2 = 2Li3N Metallar bug‘ holatda molekulalar hosil qilmaydilar. Metallar suyuqlanish va qaynash temperaturalarga ega. Yuqori temperaturada metallarning aktivliklari ortadi. Texnikada metallar va qotishmalar Davriy jadvaldagi 105 ta ma’lum b о ‘lgan kimyoviy elementlardan 83 tasi metallar va faqat 22 tasi metalmaslardir. Oltin, kumush va mis kabi metallar odamlarga qadimdan ma’lum b о ‘lgan. Qadimgi va о ‘rta asrlarda faqat 7 ta metall (oltin, kumush, mis, qalay, q о ‘rg‘oshin, temir va simob) ma’lum b о ‘lgan deb hisoblanadilar. M. V. Lomonosov metallni yaltiroq jism, ularni bolg‘alash mumkin deb ta’riflagan va metallarga oltin, kumush, mis, qalay, temir va q о ‘rg‘oshinlarni kiritgan. A. Lavuazye «Kimyoning boshlang‘ich kursi» (1789 y.) kitobida 17 ta metallni keltirgan. XIV asr boshlarida esa platina metallari, keyin ishqoriy, ishqoriy-yer va qator boshqa metallar kashf qilingan. Davriy qonunning tantanasi (triumfi) uning asosida D. I. Mendeleyev tomonidan bashorat qilingan galliy, skandiy va germaniy kabi metallarning ochilishi b о ‘ldi.

XX asr о ‘rtalarida yadro reaksiyalari yordamida tabiatda uchramaydigan radioaktiv transuran elementlar olindi. Hozirgi zamon metallurgiyasi 60 dan ortiq metallarni va ular asosida 5000 dan k о ‘proq qotishmalar olinadi. Metallarning strukturalari asosida musbat ionlarning zich harakatchan elektronlar gaziga botirilgan kristallik panjara yotadi. Bu elektronlar musbat ionlar orasida elektr itarilish kuchlarini kompensasiyalaydi va shu bilan birga ularni qattiq jismga bog‘laydi. Kimyoviy bog‘lanishning bunday turi metallik bog‘lanish deyiladi. U metallarning eng muhim fizikaviy xossalari: plastik, elektr о ‘tkazuvchanlik, issiqlik о ‘tkazuvchanlik, metallik yaltiroqliklariga sabab b о ‘ladi. Plastiklik metallarni zarb (urish) ta’siridan yupqa listlarga bolg‘alanishi va sim holida ch о ‘zilish qobiliyati ya’ni shaklini о ‘zgartiradilar. Bunda kristallik panjarada atomlar va ionlarning siljishi sodir b о ‘ladi, biroq ular orasidagi bog‘ uzilmaydi, chunki bog‘ni hosil qiluvchi elektronlar ham muvofiq ravishda siljiydi. Metallarning plastikligi Au, Ag, Cu, Sn, Pb, Zn, Fe qatori b о ‘yicha kamayadi. Texnikada eng k о ‘p ishlatiladigan metallar qatoriga temir va temir asosida olinadigan ch о ‘yan hamda p о ‘lat kiradi va qora metallurgiya sanoatining asosini tashkil qiladi. Texnikada metallar turli maqsadlarda ishlatiladi. Metallar sof holda kam ishlatiladi. Asosan ular qotishmalar holida ishlatiladi. Xarakterli metall xossasiga ega b о ‘lgan, 2 yoki undan ortiq metallardan iborat bir jinsli makroskopik sistemalar qotishmalar deyiladi. Qotishmalar k о ‘pincha ularni hosil qilgan metallar xossasidan farq qiladi. Masalan, alyuminiy, magniy, temir kabi metallar nisbatan yumshoq b о ‘lib, ulardan hosil qilinadigan qotishmalar nihoyatda qattiq b о ‘ladi. Qotishmalar suyuqlantirilgan metallarni bir-birida eritib olinadi. Hozirgi paytda siyrak-yer metallari asosida olinayotgan qotishmalar muhim rol о ‘ynaydi. Masalan, siyrak-yer elementlari va ularning birikmalari massasi kichik doimiy magnitlarni yaratishda katta magnit energiyadan foydalaniladi.

Bu maqsad uchun eng samarali kobaltni yengil siyrak-yer metallari bilan hosil qilingan intermetallik birikmalari SmCo5, Neco5, PrCo5 lar b о ‘ldi. Bunday materiallardan magnit energiyalari maksimum (32mln. Gs. E gacha) b о ‘lgan doimiy magnit materiallari tayyorlash imkonini beradi, bu temir gruppasi metallari asosida olinadigan magnitlarga nisbatan bir necha marta kattadir. SmCo5 tipidagi birikmalar eng yuqori о ‘rinda turadi va undan elektrotexnikada, radiotexnikada, va avtomatikada ishlatiladigan eng kuchli miniatyur, kompakt magnitlar olinmoqda. Metall qotishmalari va yarim о ‘tkazgichlarning nisbatan yangi qotishmalari hamda ularning birikmalari ayniqsa katta amaliy ahamiyatga ega. K о ‘pincha qotishmalar ularning tarkibiga kiruvchi toza metallarga nisbatan k о ‘proq foydali xususiyatlarga ega ekanligini odamlar uzoq о ‘tmishdayoq bilishgan. Masalan, bronza uni hosil qiluvchi mis va qalaydan ancha mustahkamdir. P о ‘lat va ch о ‘yan texnik toza temirga nisbatan ancha mustahkamdir. Qotishmalarning xossalari faqat ularning tarkibiga emas, balki ularga issiq va mexanik ishlov berishga, ya’ni toblash va bolg‘alashga ham bog‘liq. XIX - asr oxirigacha amaliyotda foydali b о ‘lgan yangi qotishmalarni tajriba usuli bilan qidirganlar. Faqat XIX asr oxiri XX - asr boshidagina fizikaviy kimyo sohasidagi fundamental kashfiyotlar natijasida metallar xossalari bilan ulardan hosil b о ‘lgan qotishmalarning xossalari о ‘rtasidagi qonuniy bog‘liqlik hamda ularga issiqlik, mexanik va boshqalarning ta’siri haqidagi ta’limot paydo b о ‘ldi. Qotishmalarning tarkib xossalarini о ‘rganish uchun k о ‘p holat diagrammalari, turli sistemalar, k о ‘p komponentli sistemalar uchun «tarkib - xossa» diagrammalari paydo b о ‘ldi. Qotishmalar va ularning xossalarini о ‘rganish uchun olimlar juda k о ‘plab ilmiy tadqiqotlar olib bordilar. Bu tadqiqotlar asosida qotishmalar tarkibining, atomlararo bog‘lanish tiplari va kristall strukturasining turlitumanligi ularning fizik, kimyoviy elektrik, magnit, optik, mexanik va boshqa xossalari orasidagi bog‘liqliklar о ‘rganildi. Qotishmalar olishni yangidan - yangi zamonaviy usullari ishlab chiqildi. Korroziya, unga qarshi kurashish choralari Metallar (qotishmalar) bilan tashqi muhit orasidagi о ‘zaro ta’sir tufayli metallning (qotishmaning) funksional

xossasini yomonlashuviga olib keladigan fizikaviy-kimyoviy yoki kimyoviy jarayonlarga metallar korroziyasi deyiladi. Korroziya s о ‘zi lotincha «corroda»- yemiraman (qadim lotincha «corrosi»- yemirilish) degan s о ‘zni anglatadi. Korroziya – qattiq jismlarning о ‘z- о ‘zidan yemirilishi metall sirtida uning tashqi muhit bilan о ‘zaro ta’siri, kimyoviy reaksiyasidir. K о ‘p hollarda bu metallning, havo kislorodi yoki metall kontaktda b о ‘lgan eritmadagi kislota bilan oksidlanishidir. Bu holga metallarning kuchlanish qatorida vodoroddan chaproqda turgan metallar jumladan temir ham duchor b о ‘ladi. Metallar korroziyasi xalq x о ‘jaligiga katta zarar yetkazadi. Eng k о ‘p tarqalgan k о ‘rinishi temirning zanglashidir. Ishlab chiqariladigan qora metallar umumiy miqdorining qariyib 10% har yili korroziya natijasida yemiriladi. Texnikada korroziya tezligi 1m2 metall yuzasida 1 soatda yemirilgan metallning gramm miqdori bilan о ‘lchanadi. Agar bu qiymat 0,1g/m2 dan ortiq b о ‘lmasa, korroziyaga chidamligi kam b о ‘ladi. Agar 1m2 yuzadan bir soat ichida 10 g dan ortiq metall y о ‘qolsa, korroziyaga chidamsiz hisoblanadi. Havoda O2, suv bug‘lari (suv tomchilari), SO2 va boshqa gazlar uchraydi. Suv tomchisida SO2 eriydi va kuchsiz karbonat kislotasi hosil b о ‘ladi. SO2 + N2O = N2SO3 Hosil b о ‘lgan kislota dissosiyalanadi: N2SO3 ↔N+ + NSO  3 loaqal namlikda N+ va NSO  3 ionlarining izlari b о ‘ladi va havodagi O2, N+, NSO  3 lar metallarning korroziyalanishiga qulay sharoit tug‘diradi, temir buyum g о ‘yoki shu ionlar va O2 ga botirib q о ‘yilgandek b о ‘ladi: 2Fe + O2 + 2H2 + 4CO2 = 2Fe(HCO3)2 Fe(HCO3) juda kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan hosil b о ‘lganligi uchun ortiqcha suvda t о ‘liq gidrolizlanadi va yana SO2 hosil b о ‘ladi:

4Fe(HCO3)2 + O2 + 2H2O = 4Fe(OH)3 + 8CO2 Bu jarayon juda murakkab va k о ‘p bosqichlarni о ‘z ichiga oladi. Uni quyidagi yig‘ma tenglama bilan yozish mumkin: 4Fe + 6H2O + 3O2 = 4Fe(OH)3 nam havo zang Fe(OH)3 -beqaror, osonlik bilan suvini y о ‘qotib yoki G‘ye2O3 yoki G‘yeo(ON) ga aylanadi: 2Fe(OH)3 →Fe2O3 + 3H2O; Fe(OH)3→ FeO(OH) +H2O Bu birikmalar temir sirtini keyinchalik oksidlanishdan himoya qila olmaydi. Natijada korroziya temirni ichki qismlarigacha ham tarqaladi va buyum t о ‘liq yemiriladi. K о ‘pchilik metallar, shu bilan birga ancha aktiv metallar ham (masalan, alyuminiy) korroziya natija- sida zich metall bilan yaxshi ushlanadigan oksid parda bilan qoplanadi, u oksidlovchilarni metallni ichki qismlariga о ‘tishiga t о ‘sqinlik qiladi, shuning uchun metallarni keyinchalik korroziyalanishdan t о ‘liq himoya qiladi. Ushbu parda qirilganda metall nam va havo kislorodi bilan yana ta’sirlashishni boshlaydi. Alyuminiy odatdagi sharoitda havo va suv, hatto qaynoq suv ta’siriga juda chidamli, biroq alyuminiy sirtiga simob tegizilsa, amalgama hosil b о ‘ladi va oksid pardasini yemiradi, uni yuza sirtdan chiqaradi va metall sirtida tezlik bilan q о ‘y juniga о ‘xshash oq pag‘apag‘a alyuminiy metagidrati о ‘sib chiqa boshlaydi va metall hatto juda qizib ketadi: 4Al + 2H2O + 3O2 = 4AlO(OH) Amalgamalangan alyuminiy suv bilan ta’sirlashadi va vodorod ajralib chiqadi: 2Al + 4H2O = 2AlO(OH) + 3H2↑ Korroziyaga ayrim kam aktiv (passiv) metallar ham uchraydi. Nam havoda misning sirti yashil rang bilan qoplanadi, bunda aralash asosli tuz hosil b о ‘ladi. 2Cu + O2 + H2O + CO2 = Cu(OH)2. CuCO3

Ayrim hollarda metallar korroziyasida oksidlanish sodir b о ‘lmasdan, qotishma tarkibidagi ayrim elementlarning qaytarilishi sodir b о ‘ladi. Masalan, yuqori bosim va temperaturada p о ‘lat tarkibidagi karbidlar vodorod bilan qaytariladi. Metallarni vodorod ta’siridan buzilishini XIX asr о ‘rtalarida fransuz muxandisi Sent Kler Devil aniqladi va kutilmaganda qurollarning stvollarini yemirilishini о ‘rgandi. Kimyoviy analiz bilan u metallarda vodorod borligini topdi. Devil p о ‘latning kutilma- ganda mustahkamligini tushib ketishining sababi ularning vodorod bilan t о ‘yinishida ekanligini isbotladi. Ammiak sintez qilishda ham vodorod konstruktorlarga k о ‘p qiyinchilik tug‘dirdi. Birinchi quvirlar 10 soatlar ishlagandan keyin о ‘z- о ‘zidan mayda qismlarga b о ‘linib ketardi. P о ‘latga titan, vanadiy yoki molibden q о ‘shish bilan bu qiyinchilik bartaraf qilindi. Metallar korroziyasiga suyuqlangan metallarda natriy, q о ‘rg‘oshin, vismut kabi metallarni erishini ham kiritish mumkin, ulardan yadro reaktorlarida issiqlik tashuvchi sifatida foydalaniladi. Reaksiya ______________stexiometriyasi b о ‘yicha metallar korroziyasini ancha oson yozilsada, biroq mexanizmlari b о ‘yicha ular ancha murakkab geterogen jarayonlarga kiradi. Korroziya mexanizmi eng, avvalo, agressiv muhit tipi b о ‘yicha aniqlanadi. Metallik buyumlar kimyoviy aktiv gazlar bilan kontaktda b о ‘lganda ularning yuzasida reaksiya natijasida parda hosil b о ‘ladi. U metall bilan gazni keyinchalik kontaktda b о ‘lishdan saqlaydi (agar plyonka zich va mustahkam b о ‘lsa). Agar parda orqali gazlar metall ichiga diffuziyalansa, korroziya davom etadi va metall buziladi. Gazli korroziyadan yuqori temperaturada foydalanadigan metallurgiya va boshqa sanoat sohalari k о ‘p miqdorda zarar k о ‘radilar.

Elektrolitlar muhitidagi korroziya eng k о ‘p tarqalgan. Ayrim texnologik jarayonlarda metallar elektrolitlar suyuqlanmalari bilan kontaktda b о ‘ladi. Biroq korroziya elektrolitlar eritmalarida tez boradi. Metall suyuqlikka t о ‘liq botirilishi shart emas. Elektrolitlar eritmalari metall sirtida yupqa parda k о ‘rinishida b о ‘lishi korroziya uchun kifoyadir. Y о ‘llar va y о ‘lakchalarda qor va muzni eritish uchun NaCI va CaCI2 tuzlaridan foydalaniladi, bu esa metallarning yemirilishini tezlashtiradi. Bundan transport vositalaridan k о ‘riladigan zarar 2 mlrd. dollarni va y о ‘llar, yer osti magistrallari va k о ‘priklarni q о ‘shimcha remontlari uchun 0,5 mlrd. dollarni tashkil qiladi. Dunyo miqyosida faqat korroziyadan (transport vositalari) kelib chiqadigan zararni bir tassavvur qilib k о ‘ring. Elektrolitlar muhitida korroziya nafaqat kislorod, suv yoki kislotalarni metallga ta’siridan, balki elektrokimyoviy jarayonlardan ham yuzaga keladi. Agar metallning tashqi muhit bilan ta’sirlashishi natijasida hosil b о ‘lgan ion (kation) oksidlovchi bilan emas, balki korroziyalovchi muhitning boshqa komponentlari bilan reaksiyaga kirishsa, bunday korroziya elektrokimyoviy korroziya deyiladi. XIX asr boshlaridayoq elektrokimyoviy korroziyani ingliz olimlari Gemfri Devi va Maykl Faradeylar о ‘rganganlar. Elektrokimyoviy korroziyani birinchi nazariyasi 1830 y Shvesariyalik olim De la Riv tomonidan k о ‘tarilgan. U elektrokimyoviy korroziyani ikkita har xil metallar kontaktda turgan joyda yuzaga kelishini tushuntirdi. Shunday tajribani k о ‘rib chiqaylik: stakandagi sulfat kislota eritmasiga rux plastinkasini tushirsak, dastlab reaksiya shiddatli boradi. Keyin asta-sekin sekinlashadi yoki reaksiya t о ‘xtaydi. Biroq rux plastinkasiga mis simini eritma ichida botirilganida reaksiya yana sezilarli darajada tezlashadi. Reaksiyaning sekinlashiga sabab:

Zno = 2H+ = Zn2+ + H2 ↑ ma’lum vaqtdan keyin Zn2+ - ionlarini eritmaga о ‘tishi qiyinlashadi. Chunki rux ionlarini rux plastinkasi kuchliroq tortadi, natijada reaksiya sekinlashadi. Cu kuchlanishlar qatorida vodoroddan о ‘ngda turadi va suyultirilgan sulfat kislota bilan ta’sirlashmaydi. Bu ikki metall bir-biriga tegib turganda rux elektronlari misga о ‘tadi (katod rolini о ‘taydi) va uning sirtida vodorod ionlari qaytariladi: + + + + Cu H2 Zn H2SO4 eritmasi 250 2N++2  e =N2↑ Ortiqcha elektronlarini misga bergan rux yana о ‘z ionlarini tezkorlik bilan eritmaga о ‘tkazaveradi, vodorod pufakchalari rux yuzasidan emas, aksincha mis plastinkasidan ajraladi. Reaksiya juda tezlashadi. Bu hodisa faqat mis va rux metallariga tegishli b о ‘lmasdan balki metallarning kuchlanishlar qatorida chaproqda va о ‘ngroqda turgan ikkita metallar uchun ham taalluqlidir. Bunda aktivroq metall musbat va о ‘ngroqda turgani manfiy zaryadlanadi, ya’ni aktivroq metall yemiriladi. Agar metallar galvanometr orqali sim bilan tutashtirilsa, galvanometr tok borligini k о ‘rsatadi (galvanik juft vujudga keladi). Ikkita har xil metallar orasida vujudga keladigan elektrokimyoviy jarayonlarga elektrokimyoviy korroziya deyiladi. Elektrokimyoviy korroziyada aktivroq metall juda tez yemiriladi, bu har xil asboblarda, mexanizmlarda passivroq metall bilan kontaktda b о ‘lgan hollarda namoyon b о ‘ladi. Dengiz suvlarida ishlaydigan temirli yoki alyuminiyli konstruksiyalarda misli yoki latunli detallardan foydalanilganda, korroziyani keraklicha kuchaytiradi.

Temir ______________bilan qoplangan korabllarda mis chegalardan foydalanilganda korroziya natijasida korabllarning ch о ‘kib ketish hollari b о ‘lgan. Elektrokimyoviy korroziyaning vujudga kelishi sabablaridan biri elektr zanjirlaridan tuproq yoki suvli eritmalarga о ‘tadigan daydi toklardir, u yerda ular metall konstruksiyalariga о ‘tadi. Bu tokning metall konstruksiyalaridan tuproq yoki suvga chiqish joylaridan metallning yemirilish (korroziyalanishi kuzatiladi). Metallarni bunday yemirilishlari elektr transportlarining (tramvay liniyalari, elektr bilan yuradigan temir y о ‘l transpotlari) yer ustki qismlarida yemirilish sodir b о ‘ladi. Masalan, 1A tok о ‘tganda bir yil davomida 9,1 kg temir, 10,7 kg rux, 33,4 kg q о ‘rg‘oshinni yemirilishiga sabab b о ‘ladi. Radiasion nurlanish, hamda bakteriyalar va boshqa organizmlarning hayot faoliyatlari mahsulotlari ta’sirida ham korroziya vujudga kelishi mumkin. Metall konstruksiyalarning sirtida bakteriyalarning rivojlanishi bilan bog‘liq biokorroziya hodisasi yuzaga keladi. Kema va korabllarning suvosti qismida mayda dengiz organizmlar ham korroziya jarayoniga ta’sir etadi. Metallga bir vaqtning о ‘zida tashqi muhit va mexanik kuchlarning ta’siridan korrozion jarayonlar aktivlashadi, modomiki bunda termik barqarorligi pasayadi, metall yuzasidagi oksid parda buziladi, yoriqlar va bir jinslilik b о ‘lmagan joylarda elektrokimyoviy korroziya kuchayadi. Yuqori bosim apparatlarini, bug‘qozonlarini, radioaktiv va zaharli moddalar uchun metallik konteynerlarni tayyorlashda, korroziyani hisobga olganda keragidan k о ‘proq, metall sarflanishiga olib keladi. Korroziyadan keladigan t о ‘g‘ridan-t о ‘g‘ri zararlar, chetdagi zarar va korroziyadan himoyalash uchun sarflar nisbati (3-4) 1:1 kabi baholanadi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda korroziyadan k о ‘riladigan zarar milliy daromadning 4% tashkil qiladi. Metallarni ishlab chiqarish uzluksiz oshib borayotganligi va ularni ekspluatasiya qilish sharoitlari yomonlashayotganligi sababli korroziya

muammolari ham doimo keskinlashib bormoqda. Metall konstruksiyalar foydalanadigan muhit uning ifloslanish hisobiga yanada agressiv b о ‘lib bormoqda. Texnikada foydalanilayotgan metall buyumlar yanada yuqoriroq temperatura va bosim sharoitida, kuchli gazlar va suyuqliklar oqimida ishlayaptilar. Shuning uchun metallik materiallarni korroziyadan himoyalash yana ham dolzarblashib bormoqda. Metal- larni korroziyadan t о ‘liq saqlash imkoniyati y о ‘q, shuning uchun korroziya bilan kurashishning birdan - bir y о ‘li uni sekinlatish usullarini izlashdir. Metallarni korroziyadan himoyalash deyarli metallarni ishlatila boshlangandan yuzaga kelgan. Odamlar metallarni atmosfera ta’siridan yog‘lar, moylar yordamida himoya qilish uchun harakat qilganlar, keyinroq esa boshqa metallar bilan qoplash yordamida eng avvalo oson suyuqlanuvchan qalay bilan (qalaylash) himoya qilganlar. Qadimgi grek tarixchisi Gerodot (eramizdan oldingi V asrda) va qadimgi rim olimi Katta Pliniy (eramizdan oldingi I asrda) о ‘zlarining ilmiy asarlarida temirni zanglashdan asrash uchun qalayni ishlatilishi t о ‘g‘risida s о ‘z yuritganlar. Hozirgi paytda korroziya bilan kurashish uchun bir qancha y о ‘nalishlarda ishlar olib borilmoqda: - muhitni о ‘zgartirish b о ‘yicha (metall buyum ishlaydigan muhitni); - metallik buyumni о ‘zini korroziyaga chidamliligini oshirish ta’sir k о ‘rsatish b о ‘yicha; - metall bilan tashqi muhitdagi agressiv moddalar orasida kontaktda b о ‘lishga y о ‘l q о ‘ymaslik b о ‘yicha. Korroziyani t о ‘liq oldini olish mumkin faqat inert muhitda, masalan, argon atmosferasida, ammo real bunday muhitni metall konstruksiyalar ishlaydigan joyda k о ‘pchilik hollarda yaratish mumkin emas. Amalda muhitning korrozion aktivligini pasaytirish uchun, undan reaksion qobiliyati kuchli komponentlar olib tashlash uchun harakat qilinmoqda, masalan, metall bilan kontaktda b о ‘ladigan suvli eritmalarni va tuproqni kislotaliligini kamaytirish b о ‘yicha ishlar

qilinmoqda. Temir va uning qotishmalari, mis, latun, rux, q о ‘rg‘oshinlarni korroziyalariga qarshi kurashishning usullaridan biri suvdan kislorod va karbonat angidridni chiqarishdir. Energetikada va texnikaning ayrim sohalarida suvdan mahalliy korroziyani kuchaytiradigan xloridlar chiqariladi. Tuproqni kislotaligini kamaytirish uchun u ohaklanadi. Atmosferaning agressivligi kuchli darajada namlikka bog‘liq b о ‘ladi. Har qanday metall uchun ayrim nisbiy kritik namlik b о ‘ladi, undan past namlikda metall atmosfera korroziyasiga uchramaydi. Temir, mis, ni- kel, rux uchun bu 50-70% tashkil qiladi. Ayrim hollarda tarixiy qiymatga ega b о ‘lgan metall buyumlarni butunligini asrash maqsadida ularni sun’iy ravishda shabnamlik temperaturasidan yuqoriroq temperaturada ushlanadi. Yopiq binolarda (yopiq upakovkali karobkalarda) namlik silikagel yoki boshqa adsorbentlar yordamida pasaytiriladi. Suvli muhitlarda metallarning korroziyasini, suvga solinadigan (-1%) ingibitorlar yordamida sekinlatish mumkin. Ular metall sirtini passivlashtiradi, metall sirtida hosil b о ‘ladigan yupqa oksid pardasi yoki kam eriydigan birikmalar metallni korroziyalanishdan himoyalaydi. Bu maqsadda natriyning ayrim tuzlari (karbonatlari, silikatlari, boratlari) va boshqa birikmalari ishlatiladi. Agar ustara lezviyasini kaliy xromat eritmasiga botirilsa, ular ancha uzoq saqlanadi. Anorganik ingibatorlarga nisbatan k о ‘proq samarali organik ingibitorlardan foydaniladi. Korroziyadan himoyalashning usullaridan biri korroziyaga chidamli yangi materiallar ishlab chiqarishga asoslangan. Korroziyalanuvchi metall о ‘rnini almashadigan izlanishlar doimo olib borilmoqda. Plastmassalar, keramika, shisha, rezina, asbest va beton tashqi muhit ta’siriga ancha chidamli b о ‘lsalarda, biroq k о ‘pgina boshqa xossalari bilan metall о ‘rnini bosa olmaydilar va ilgaridek konstruksion materiallarning asosini tashkil qiladilar.

Qimmatbaho metallar korroziyaga uchramaydilar, ammo ularni keng miqyosda ishlatish juda qimmat, shuning uchun ular eng mas’ul kontaktelektr detallarda ishlatiladi. Nikel, mis, titan va ular asosidagi qotishmalar korroziyaga yuqori chidamlilikka ega. Ularning ishlab chiqarilishi о ‘sib borishiga qaramasdan eng k о ‘p foydalaniladigan metall, tez zanglaydigan temir b о ‘lib qolmoqda. Temir asosidagi qotishmalarni korroziyaga barqarorligini oshirish uchun ular legirlanadi. Tarkibida temirdan boshqa xrom va nikel b о ‘lgan zanglamaydigan p о ‘lat shunday olinadi. Hozirgi vaqtda keng tarqalgan zanglamaydigan p о ‘lat markasi 18- 8 (18% xrom va 8% nikel) 1923 yildan beri ishlab chiqariladi. U nam va kislorod ta’siriga nihoyatda chidamli. Hozir tarkibida xrom va nikeldan tashqari marganes, molibden, volfram va boshqa kimyoviy elementlar b о ‘lgan zanglamaydigan p о ‘latning k о ‘pgina markalari ishlab chiqarilmoqda. Yuzasi rux, alyuminiy, xrom bilan legirlangan uncha qimmat b о ‘lmagan temir qotishmalari ishlab chiqarilmoqda. Korroziyani sekinlatish uchun metall sirtiga lak va b о ‘yoqlar, mineral moylar va yog‘lar surtiladi. Yerosti konstruksiyalari bitumning qalin qatlami yoki polietilen bilan о ‘raladi. P о ‘lat quvirlarning ichki qismini arzon sement bilan himoyalaydilar. Lak b о ‘yoq qoplamalari ishonchli b о ‘lishi uchun metall sirti kirlardan va korroziya mahsulotlaridan puxta tozalanadi, maxsus ishlovlar beriladi. P о ‘lat buyumlar uchun H3PO4 va uning tuzlari b о ‘lgan «zangni tubdan о ‘zgartiradigan» deb nomlanadigan eritmalardan foydalaniladi. Ular oksid qoldiqlarini eritib, buyum sirtida uni himoyalaydigan zich va barqaror fosfatli pardalarni hosil qiladi. Undan keyin metall sirti q о ‘rg‘oshinli curik yoki rux xromati bilan tekislanadi va faqat shundan keyingina lak yoki b о ‘yoq surtiladi. Korroziyaga qarshi kurashishning eng samarali usullaridan biri elektrokimyoviy himoyalash usulidir. Burg‘ulash platformalarini, kavsharlash

metall asoslarini, yerosti quvirlarini himoyalash uchun ularni katod sifatida tashqi tok manbasiga ulanadi. Anod sifatida yordamchi inert elektroddan foydalaniladi. Bunday himoyalashning boshqa varianti – yerosti quvirlarini himoyalashda q о ‘llaniladigan protektor – anod sifatida nisbatan aktivroq metallardan (magniy, rux, alyuminiy va ularning qotishmalari) foydalanishdir, ular asta sekin yemirilib asosiy obyektni saqlaydi. Bittagina magniyli anod 8 km quvirlarni himoyalay oladi. Protektorli himoyalash masalan, AQShda keng tarqalgan protektorlarni ishlab chiqarish uchun har yili -11,5 tonnagacha alyuminiy sarflanadi. Bitta metallni, metallarning kuchlanish qatorida chaproqda turgan aktivroq metall bilan himoyalash samarali va keng tarqalgan, bunda potensiallar ayirmasi berish ham shart emas. Aktivroq metall (masalan, temir sirti rux bilan qoplangan) passiv metallni yemirishidan t о ‘liq saqlaydi. Bunday qoplanishga ya’ni himoyalanuvchi metallga nisbatan himoyalovchi metall kuchlanishlar qatorida chaproqda turgan holga katod qoplanish deyiladi. Masalan, qalaylangan tunukaga nisbatan, rux bilan qoplangan (ruxlangan) tunukalar juda korroziyaga chidamli b о ‘ladi va uzoq vaqtgacha saqlanadi

O'xshashlar

Metallarning xossalari. Metallar korroziyasi

Metallarning korroziyasi

Metallar

Elementlar kimyosi

Metallar 2