Bosh sahifa
Referatlar
Kimyo
Koordinatsion birikmalarda izomeriya turlari
Koordinatsion birikmalarda izomeriya turlari
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
355 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Kompleks birikmalar haqida umumiy tushunchalar
Koordinatsion ionli polimerlanish
Koordinatsion birikmalarning konfiguratsiyalari
Kompleks birikmalarda bog’lanish tabiati
Organik birikmalarning tuzilish nazariyasi
![Koordinasion birikmalarda izomeriya turlari Dastlab kompleks birikmalarni nomlashda ba’zan ularni rangidan yoki shu moddani kashf etgan olim nomidan foydalanilgan. A. Verner komleks birikmalarni nomlash uchun ”Ratsional nomenklatura” yaratdi. Ratsional nomenklatura komplekslarning tarkibi va tuzilishlarini aks ettirishi kerak edi. Ya’ni kompleks birikmaning nomi uning tabiatiga monand bo’lmog’i zarur edi. Tuzsimon kompleks birikmalarni bir so’z bilan atash taklif qilingan. Shuningdik ammiak- ,,amin”, suv-,,akvo” oltingugurt -,,tio”, OH- guruhi bo’lsa ,,gidrokso”,-O-O-guruhi esa, ,,perokso”, kompleks birikma tarkibida xlor esa ,,xloro”, ftor bo’lsa ,,ftoro” kabi so’zlar bilan ataladigan bo’ldi. Masalan: K 4 [Fe(CN) 6 ] kaliy geksasiono temir(II). 1963-yildan boshlab, taklif qilingan nomenklatura xalqaro nazariy va amaliy kimyo ittifoqi termin komissiyasi tomonidan tasdiqlangan. 1. Ionlarni nomlashda birinchi navbatda kation, undan keyin anion ataladi. Masala: [Ag(NH 3 ) 2 ]Br - diamminargento (I) bromid K 2 [CuCl 3 ] - kaliytrixloro mis (I) 2. Anionli kompleks birikmalarni nomlashda avval kation, anion so’ngra neytral ionlar va undan keyin markaziy ion nomi ataladi (ular orasiga chiziqcha qo’yilmaydi). Masalan: K 2 [Pt(NO 2 ) 2 Cl 2 ] - kaliydixlorodinitroplatinat (II). 3. Ligandlar sonini ifodalashda di-, tri-, tetra-, penta-, geksa- va hokazo qo’shimchalar ishlatiladigan bo’ldi. Masalan: K 4 [Fe(CN) 6 ] - kaliy geksasianoferrat (II), K 3 [Fe(CN) 6 ]-kaliy geksasianoferrat (III), [Al(H 2 O) 6 ]Cl 3 - geksaakvoalyuminiy xlorid. 4. Markaziy ionning oksidlanish darajasini nomlashda; markaziy ionning oksidlanish darajasi qavs ichida lotincha raqamlar bilan ifodalanadi. Masalan: [Cu(NH 3 ) 2 ] . (OH)- diammin mis (I) gidroksid. 5. Ko’prik vazifasini o’tovchi gruppalarni nomlashda bir koordinatsion markaz, ikkinchisi bilan bog’lab turuvchi ko’prik vazifasini bajarayotganda, gruppalarni atashda, ularning oldiga μ harfi quyiladi. Masalan:](/data/documents/f4706c2f-4a0f-4d13-acdc-6e39c06449bd/page-1.png)
![[(H2O)4Fe OH HO Fe(H2O)4 ]CL4di- μ -gidroksooktaakvoditemir (II) xlorid yoki [(C2O4)2Cr OH OH Cr(C2O4]Cl4 di- μ -gidroksotetraoksalatodixromat (III) xlorid. 6. Geometrik izomerlarni nomlashda ularning ,,raqam” belgilaridan yoki ,,sis” va ,,trans” termenlaridan foydalaniladi: [N H 3 Pd N H 3 Cl Cl ] transdixlordiammin palladiy (II) yoki 1,3-dixlordiammin palladiy oktoedrik kompleks birikmalarni nomlashda ham ,,raqam” belgilaridan va ,,trans”, ,,sis” terminlaridan foydalaniladi. Masalan: sis-dibromotetraamminrodiy (III) yoki 1,2- dibromo-3,4,5,6-tetraammin rodiy(III) ioni deb nomlash mumkin. N H 3 N H 3 R h H 3N H 3N B r B r Kompleks birikmalarda struktura izomeriya va sterso izomeriyalari bor. Bularning birinchisida birorta legand ba’zi hollarda metal bilan koordinatsion bog’ orqali to’g’ridan-to’g’ri bog’langan bo’lsa, boshqalarida u kristal tuzining koordinatsion ta’sir doirasidan tashqarida bo’ladi. Uning quyidagi kompleks birikma [CrCl 3 (H 2 O) 6 ] misolida tushuntirish mumkin. [Cr(H 2 O) 6 ]Cl 3 -binafsha rangli modda bo’lib, [Cr(H 2 O) 5 Cl]Cl 2 . H 2 O va [Cr(H 2 O) 4 Cl 2 ]Cl . 2H 2 O kompleks birikmalari esa, ko’k rangli moddalardir. Lekin fazoda joylashuvi bo’yicha bir-biridan farq qiladi. Quyidagi ,,sis” va ,,trans” kompleks birikmada xlor ligandlar bilan yonma-yon holda yoki qarama- qarshi tomonlarga joylashishi mumkin.](/data/documents/f4706c2f-4a0f-4d13-acdc-6e39c06449bd/page-2.png)
![Koordinasion sferada donor atomlarini turlicha joylashuvi hisobiga vujudga keladigan izomerya geometrik yoki sis va trans izomerya deyiladi. Yuqorida Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 kompleks birikmadagi geometrik izomerlarning ko’rinishi tasvirlangan: a) sis-izomer va b)trans-izomerlar. Bir-birining aksini ifodalovchi izomerlar optik izomerlar turiga kiradi. Koordinatsion birikmalar kimyosining muhim qoidallar: 1. Peyrone qoidasi. Atsidokomplekslar ammiak yoki aminlar bilan reaksiyaga kirishganida sis-izomer holatidagi mahsulotlar hosil bo’ladi. Masalan: agar eritmada kaliy tetraxloroplatina (II) - K 2 [PtCl 4 ] ning 1 mol miqdoriga 2 mol ammiak qo’shsak, sis-dixlorodiamminplatina hosil bo’lib, KCl ajralib chiqadi: K K C l C l P t C l C l + 2 N H 3 C l C l P t N H 3 N H 3 + 2 K C l 2. Iorgensen qoidasi. Ammiakatlar kislotalar ta’sirida parchalanganida, ko’pincha, trans-izomer holatidagi atsidobirikmalar hosil bo’ladi. Masalan, tetramminplatina (II) xlorid [Pt(NH 3 ) 4 ]Cl 2 ni HCl bilan parchalaganimizda trans- dixlordiamminplatina (II) hosil bo’ladi: P t C l P t N H 3N H 3N H 3 N H 3N H 3 C l 2 + 2 H C l N H 3 C l + 2 N H 4 C l 3. L. A. Chugayev 1906-yilda tarkibida besh va olti a’zoli halqalari bo’lgan koordinatsion birikmalar eng barqaror bo’ladi, degan qoidani tarifladi. To’rt a’zoli halqaga ega bo’lgan koordinatsion birikmalar kamroq mustahkam bo’ladi, uch a’zoli halqasi bo’lgan koordinatsion birikmalar beqarordir. Masalan, platinaning etilendiaminli birikmasi [Pt(NH 2 -(CH 2 ) 2 -NH 2 ) 2 ]Cl 2 tarkibida ikkita besh a’zoli halqa bor:](/data/documents/f4706c2f-4a0f-4d13-acdc-6e39c06449bd/page-3.png)
![Trans-izomeriyasida esa, ligandlar tiokarbamidga to’liq almashinmaydi, balki turli ligandli (aralash ligandli) koordinatsion birikmalar hosil bo’ladi: P t P t N H 3 C l + 2 S C ( N H 2 ) 2 S C ( N H 2 ) 2 ( H 2 N ) 2 C S C l 2H 3 N N H 3N H 3C l L. A. Chugayev o’zining xalqali koordinatsion birikmalar haqidagi qoidasini tajribada hosil qilingan mahsulotlarni sifat jihatidan tekshirish ma’lumotlari asosida tariflagan edi. XX asrning 40-yillaridan boshlab bu sohada miqdoriy ma’lumotlar olinadigan bo’ldi. Shvarsenbax 1952-yilda amaliy natijalarni umumlashtirib, xelat effekt qoidasini quyidagicha tarifladi. Siklik koordinatsion birikma M[AA] ning hosil bo`lish konstantasidan nosiklik koordinatsion birikma [MA 1- 2 ] ning hosil bo`lish konstantasidan bir necha marta kattadir (A`-xossalari AA ning xossalariga yaqin bo`lgan monodentat ligand, AA esa- bidentat ligand). Misol tariqasida 2 ta koordinatsion birikmani ko`rib chiqamiz; biri nosiklik koordinatsion birikma [Ni(NH 3 ) 6 ]Cl 2 uning suvdagi eritmada hosil bo`lish konstantasi K=5 . 10 9 , ikkinchisi siklik koordinatsion birikma [NiEn 3 ]Cl 2 , uning ayni sharoitda hosil bo`lish konstantasi K=2 . 10 19 . Binobarin, xelat koordinatsion birikma noxelak koordinatsion birikmaga qaraganda deyarlik 10 10 marta barqarordir. 5. I. I. Chernyayevning trans-ta’sir qoidasi. 1926 yilda I. I. Chernyayev 2 valentli platinaning tekis kvadratli birikmalari izomerlarini tekshirish natijasida koordinasion birikmalar kimyosi uchun juda muhim qoidani ta’rifladi: Koordinasion birikmalarda biror ligand bilan markaziy ion orasidagi bog’lanishning nisbiy mustahkamligi o’sha ligandga nisbatan trans-holatda turgan boshqa ligand tabiatiga bog’liq. Markaziy atom bilan ligand orasidagi bog’ning kovalentlik tabiatini kuchaytiradigan ligand o’zining qarshisi(trans-holat)dagi ligand bilan bog’langan](/data/documents/f4706c2f-4a0f-4d13-acdc-6e39c06449bd/page-5.png)
![Koordinasion birikmalarda molekulalari bir-biridan Cl-Pt-Cl va Br-Pt-Br koordinatidagi trans- aktiv ligandlari bilan farq qiladi. Ularning ekvimolyar miqdordagi aralashmasining eritmasidan kristall holda olingan. Modda quyidagi tarkibga ega: P tH 3 N N O 2 H 3 N N O 2C l B r Hosil bo’lgan trans- holatdagi xlor bilan Pt zaif bog’langanligi sababli unda quyidagi reaksiya kuzatiladi: P t P tH 3 NN H 3 N O 2 N O 2 N H 3 N O 2C l H 3 N N O 2 B rB r + H 2 O H 2 O + + C l - Bu qonuniyat asosida ba’zi aralashma ligandli kompleks birikmalarning hosil bo’lmasliklarini tushuntirish mumkin. Masalan, [PtCl 4 ] 2- ning eritmasiga tiomochevina qo’shilganda PtCl 2 (Thio) 2 birikma eritmada hosil bo’lishi noma’lum, buning sababi sis-holatda Thio molekulasi joylashgan modda hosil bo’lmaydi, Thio ning trans- ta’siri kuchli bo’lishi Cl - ning markaziy atom bilan bog’lanishida ionli darajaning kuchayishiga va shu tufayli qo’zg’aluvchan bo’lishiga olib keladi. Bu qonuniyat tarkibi [PdCl 3 (NO 2 )] 2- bo’lgan moddaning uchta xlor ionlaridan biri almashinish reaksiyasida qatnashganda faqat trans-aktiv NO 2 - qarshisidagi Cl - , tarkibi [PdCl 3 (NH 3 )] - bo’lgan molekulasida almashinish jarayoni (bir mol ”kirib keluvchi” modda bilan bir mol kompleks ion qatnashganda) NH 3 ga nisbatan trans holatda joylashgan Cl - ioni qatnashishini oldindan aytishga imkon beradi. V е r n е r n a z a r i y a s i n i n g u c h i n c h i b a n d i k o m p l е k s l a r t u z i l i s h i n i s t е r е o k i m y o v i y j i x a t d a n o y d i n l a s h t i r i l a d i . V е r n е r k o o r d i n a t s i o n b i r i k m a l a r n i n g f a z o v i y t u z i l i s h i n i a n i q l a s h d a a y n i k o o r d i n a t s i o n](/data/documents/f4706c2f-4a0f-4d13-acdc-6e39c06449bd/page-7.png)
![b i r i k m a n i n g n a z a r i y a a s o s i d a t o p i l a d i g a n i z o m е r l a r i s o n i n i u n i n g h a q i q a t d a n m a v j u d b o ’ l g a n i z o m е r l a r i s o n i b i l a n t a q q o s l a s h u s u l i d a n f o y d a l a n d i , c h u n k i r е n t g е n n u r l a r i k a s h f e t i l m a s d a n a v v a l m o l е k u l a n i n g f a z o v i y t u z i l i s h i f a q a t a n a s h u y o ’ l b i l a n a n i q l a n a r e d i . K o m p l е k s b i r i k m a l a r d a x u d d i o r g a n i k b i r i k m a l a r d a g i k a b i i z o m е r i y a h o d i s a s i k е n g t a r q a l g a n . U l a r d a u c h r a y d i g a n i z o m е r i y a n i a s o s a n i k k i g u r u h g a a j r a t i s h m u m k i n : 1 ) T u z i l i s h i z o m е r i y a s i . 2 ) S t е r е o i z o m е r i y a . T u z i l i s h i z o m е r i y a s i n i n g o ’ z i h a m t u r l i c h a b o ’ l i s h i m u m k i n : a ) K o o r d i n a t s i o n i z o m е r i y a . K o m p l е k s b i r i k m a l a r n i t a s h k i l e t g a n t a r k i b i y q i s m l a r i u n i n g i c h k i q a v a t l a r i d a t u r l i c h a j o y l a s h i s h i m u m k i n . B u t u r d a g i i z o m е r i y a t u r l i m a r k a z i y i o n l a r i v a l i g a n d l a r i b o ’ l g a n i k k i t a k o m p l е k s i o n d a n t u z i l g a n b i r i k m a l a r d a u c h r a y d i , m a s a l a n , [ C r ( N H 3 ) 6 ] [ C o ( C 2 O 4 ) 3 ] - g е k s a m m i n x r o m ( I I I ) - t r i o k s a l a t k o b a l t ( I I I ) [ C o ( N H 3 ) 6 ] [ C r ( C 2 O 4 ) 3 ] - g е k s a m m i n k o b a l t ( I I I ) - t r i o k s a l a t x r o m ( I I I ) b ) I o n i z a t s i o n i z o m е r i y a . B i r x i l t a r k i b l i , l е k i n e r i t m a d a b o s h q a - b o s h q a i o n l a r g a p a r c h a l a n a d i g a n k o m p l е k s b i r i k m a l a r i o n l a n i s h i z o m е r i y a s i u c h u n m i s o l b o ’ l a o l a d i , m a s a l a n , [ C o ( N H 3 ) 4 C l 2 ] B r 2 v a [ C o ( N H 3 ) 4 B r 2 ] C l 2 v ) G i d r a t i z o m е r i y a . b i r x i l t a r k i b g a e g a b o ’ l i b , o ’ z t a r k i b i d a g i s u v m o l е k u l a l a r i n i n g j o y l a n i s h i b i l a n b i r - b i r i d a n f a r q l a n a d i g a n m o d d a l a r g i d r a t i z o m е r l a r d е b a t a l a d i , m a s a l a n , x r o m ( I I I ) - x l o r i d n i n g g е k s a g i d r a t i C r C l 3 • 6 H 2 O u c h x i l m o d i f i k a t s i y a d a u c h r a y d i . 1 . [ C r ( H 2 O ) 6 ] C l 3 – b i n a f s h a r a n g 2 . [ C r ( H 2 O ) 5 C l ] C l 2 • H 2 O – y a s h i l r a n g](/data/documents/f4706c2f-4a0f-4d13-acdc-6e39c06449bd/page-8.png)
![3 . [ C r ( H 2 O ) 4 C l 2 ] C l • 2 H 2 O – t o ’ q y a s h i l r a n g g ) K o n f o r m a t s i o n i z o m е r i y a . B u n d a y b i r i k m a l a r d a k o o r d i n a t s i o n q a v a t d a l i g a n d l a r o ’ z i f a z o v i y j i h a t d a n f a r q q i l a d i g a n h o l a t d a b o ’ l a d i . M a s a l a n , 1 , 3 - p r o p i l е n d i a m i n – H 2 N - C H 2 - C H 2 - C H 2 - N H 2 “ k r е s l o ” y o k i “ v a n n a ” h o l a t i d a m a r k a z i y a t o m g a k o o r d i n a t s i y a l a n i s h i m u m k i n . S t е r е o i z o m е r i y a h a m i k k i x i l k o ’ r i n i s h d a b o ’ l a d i : 1 ) G е o m е t r i k y o k i t s i s - v a t r a n s - i z o m е r i y a . 2 ) O p t i k i z o m е r i y a . T a r k i b i b i r x i l , l i g a n d l a r i m a r k a z i y a t o m a t r o f i d a t u r l i t a r t i b d a j o y l a s h g a n k o m p l е k s b i r i k m a l a r o ’ z a r o g е o m е t r i k i z o m е r l a r d е b a t a l a d i . K o m p l е k s b i r i k m a l a r n i n g t a r k i b i m u r a k k a b l a s h g a n s a r i g е o m е t r i k i z o m е r l a r n i n g s o n i o r t i b b o r a d i . G е o m е t r i k i z o m е r i y a t е k i s k v a d r a t y o k i o k t a e d r s h a k l i g a e g a b o ’ l g a n k o o r d i n a t s i o n b i r i k m a l a r d a u c h r a y d i . T s i s - v a t r a n s - i z o m е r i y a b o s h q a - b o s h q a k i m y o v i y x o s s a l a r n i n a m o y o n q i l a d i . U l a r o ’ z i n i n g r a n g i v a e r u v c h a n l i g i b i l a n h a m b i r - b i r i d a n f a r q q i l a d i .](/data/documents/f4706c2f-4a0f-4d13-acdc-6e39c06449bd/page-9.png)
![T s i s - i z o m е r t r a n s - i z o m е r O p t i k i z o m е r i y a . M o l е k u l a l a r i s i m m е t r i y a t е k i s l i g i g a e g a b o ’ l m a g a n v a m o l е k u l y a r m a s s a g a t е n g b o ’ l g a n m o d d a l a r o ’ z a r o o p t i k i z o m е r l a r d е b a t a l a d i . O p t i k i z o m е r i y a h o d i s a s i k o o r d i n a t s i o n i o n n i n g f a z o d a t u r l i c h a j o y l a n i s h i d a n k е l i b c h i q a d i . M a s a l a n , [ C o ( e n ) 2 ( N H 3 ) C l ] X 3 t s i s - k o m p l е k s b i r i k m a i k k i t a o p t i k i z o m е r h o s i l q i l a d i . K o ’ z g u t е k i s l i g i B u m o d d a l a r n i n g b i r i y o r u g ’ l i k n i n g q u t b l a n i s h t е k i s l i g i n i o ’ n g g a ( d - s h a k l ) , i k k i n c h i s i n i c h a p g a ( l - s h a k l ) b u r a d i , b o s h q a c h a a y t g a n d a o p t i k f a o l l i k n i n a m o y o n e t a d i . d - s h a k l d a g i m o d d a n i l - s h a k l d a g i m o d d a n i n g K o ’ z g u t е k i s l i g i d е b q a r a s h m u m k i n .](/data/documents/f4706c2f-4a0f-4d13-acdc-6e39c06449bd/page-10.png)
