Konvektsiya hodisasi. Gaz va suyuqliglarda konvegtsiya

Konvektsiya hodisasi. Gaz va suyuqliglarda konvegtsiya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

766.5 KB

Ko'chirib olish

Konvektsiya hodisasi. Gaz va suyuqliglarda konvegtsiya Reja: 1.Erkin va majburiy konvegtsiya 2.Konvektiv issiqlik almashinuvning differentsial tenglamasi 3.Quyosh suv isitgichida konvegtiv issiqlik almashinuv

Odatda gaz va suyuqlik qattiq jism sirtiga tegib harakatlanganda isiydi yoki soviydi. Masalan: qizdirilgan pech va uning mo`risiga sirpanib tegib o`tadigan havo yoki suyuqlik isiydi. Qozonhonadan trubalarga uzatiladigan issiq suv yoki bug` shu trubalarni va batareyalarni qizdiradi. Honadagi havo qizigan trubalarga va batareyalarga tegib isiydi hamda xonani isitadi va h.k.. Qattiq jism sirti bilan suyuqlik yoki gaz (havo) orasida sodir bo`ladigan bu hodisaga issiqlik almashinuvi deyiladi. Agar issiqlik uzatiladigan (qattiq jism) devorning temperaturasi T d va shu devorni sirti bilan o`zaro sirpanib o`utadigan issiqlik tashuvchi (gaz, havo, suyuqlik) ning temperaturasi T c bo`lsa, u holda qattiq jismdan beriladigan issiqlik konvektiv issiqlik almashinuv miqdori Q, issiqlik almashinuv sirti F ga proporsional bo`ladi: Q= α F(T d -T c ) (1) Bu formulaga N`yuton-Rihmanning konvektiv issiqlik almashinuv formulasi deyiladi. Bunda issiqlik almashinuvi qattiq jism sirtidan suyuqlik yoki gazga va aksincha bo`lishi mumkin. (1) formuladagi α -issiqlik berish koeffinienti deyiladi va Bm/ (m 2 K) larda o` lchanadi. Bu koeffisient konvektiv issiqlik almashinuv intensivligini bildiradi. (1) formuladan cgcg TT Q TTF Q   )( (2) ko`rinishida ifodalanadi. α -issiqlik berish koeffisientining qiymati turli nuqtalarda turlicha bo`ladi. Agar issiqlik tashuvchi gazsimon yoki suyuq moddalar qattiq jism devorlari bilan o`zaro ta`sirlashadigan bo`lsa. bunda sodir bo`ladigan konvektiv issiqlik almashinuvidagi solishtirma issiqlik oqimini Fure quyidagi tenglama orqali aniqlash mumkinligini ko`rsatdi: FdndT q   (3)

bu yerda λ- issiqlik tashuvchi (gaz yoki suyuqlik) ning issiqlik uzatish koeffinienti, kj/(m soam K); n - qizdirilgan yuzaga nisbatan normal; FdndT - issiqlik tashuvchi temperatura o`zgarishining normalga nisbatan gradienti deyiladi. (3) formula differensial tenglama yordamida ifodalanadi va keltirib chiqariladi. Dastlab (2) formulaning asoslanishini 1-rasm yordamida tushuntirish mumkin. 1-rasm. Issiqlik tashuvchining chegara qatlami. Ko`p sonli tajribalar shuni kursatadiki, qizigan devor yaqinida issiqlik tashuvchining oqimi muallaq bo`lib, devordan δ uzoqlikda oqim turbulent rejimni oladi. Chunki δ qatlamda issiqlik tashuvchining temperaturasi vaqt bo`yicha tez uzgarib boradi. Bu qatlamga yopishqoq qatlam oqimi deyiladi. Shuning uchun bu qatlamda konvektiv issiqlik almashinuvi sodir bo`lmaydi, ya`ni issiqlik oqimi devordan issiqlik uzatish bilan beriladi. Demak issiqlik o`zgarishining gradienti cq tt dndT   (4) ga teng bo`ladi. (4) ni (3) ga qo`yib tattq cq  )(   (5) ni hosil qilamiz. Bu erda     bilan belgilanadi va issiqlik berish koeffisienti

deb ataladi. (16.5) va (16.1) formulalarni o`zaro tenglashtiramiz: FdndT t   yoki FdndT t   (6) Ushbu formulaga konvektiv issiqlik berish koeffisientini aniqlashning matematik ifodalanishi deyiladi. Gazlarda va suyuqliklarda tabiiy va majburiy konvektiv issiqlik almashinuvi farqlanadi. Issiqlik oqimi nasoslar, shamol haydagich yoki shamol yordamida majburiy harakatga keltiriladi. Tabiiy issiqlik oqimi suyuqlik va gazlar qizigan qattiq jism bilan ta`sirlashganda hosil bo`ladi (2-rasmga qarang. 2-rasm. Balandligi H bo`lgan issiqlik beruvchi sirt bilan tabiiy harakatlanuvchi havoning o`zaro ta`sirlashuvida uning tezligi va temperatura (t d - t c ) taqsimlanishi keltirilgan Issiqlik keng ayishi intensivligi temperaturaning hajm kengaish koeffisienti constPdT dv v      1  (7) yordamida harakterlanadi. Bu erda pv 1  suyuqlikning solishtirma hajmi.

Gazlar uchun hajm kengaish koeffisientini 1834 yilda Klapeyron tomonidan T 1  (8) ko`rinishda tavsiya etiladi. Tomchisimon suyuqliklar (masalan, gelioteplisa, geliopar nik, geliosuvchuchitgich qurilmalarining tiniq yuzalarining sirtida hosil bo`ladigan tomchi-kondensatlar) uchun temperaturaning hajmiy kengayishi koeffisienti gazlardagiga nisbatan kichik bo`ladi: )(1 cc c cc ttp pp tt vv v           (9) Issiqlik tashuvchining zichliklar farki ) ( cc t t p p p     (10) bilan ifodalanadi. Tomchini muallaq saqlab turishidan kutaruvchi kuch F k Arhimed itaruvchi kuchi A=p c g va og`irlik kuchi G=pg ning algebraik yigindisiga teng bo`ladi: F k =A-G=g(p c -p)=βp c g(t-t c ) (11) Bu kutaruvchi kuch isigan suyuqlik yoki gaz (havo)ni yuqoriga tomon tabiiy ravishda kutarilishiga ta`sir etadi. Sovigan suyuqlik yoki gaz tabiiy ravishda pastga va qizigan Suyuqlik yoki gaz tabiiy ravishda yukori tomonga harakatlanadi. Ammo suyuqlik yoki gazni ichki ishqalanish koeffisinti dinamik yopishqoqlik koeffisienti     2 m нс  ya`ni ( П a∙s) v a kinematik yopish q o q lik koeffisienti pv   , (m 2 /s) ga bogli q bo`ladi. Shuning uchun issiqlik tashuvchini majburiy konveksiyaga o`tkazish bilan issiqlik almashinuvini intensivligiga erishish mumkin. Termosifon sistemalarda gidrodinamik va issiqlik almashinuv qatlamlarida jarayonlar issiqlik tashuvchining tezligi o s gavatempsraturasi 1 S largaboglikbo`ladi (3- rasm).

3- rasm . Yupqa plastinkadan oqib o ` tuvchi suyuqlikni chegara qatlamda hosil bo ` lishi ( a ) va issiqlik berishda mahalliy koeffisientning taksimlanishi ( b ). Plastinka sirtiga yakii zonada suyuqlik zarralari yopishqoqlik tufayli tezlik juda kichik . oqim qatlamida esa ω c ga teng bo ` ladi . Suyuqlik oqimining bu katlamiga gidrodiiamik chegara qatlam deyiladi va u noldan ω c gacha ortib boradi hamda qalinligi δ m ga teng bo ` lib , tezligi 0,99 ω c ga teng bo ` ladi . Suyuqlik oqimining chegara qatlami δ m ga tenglashgangacha bo`lgan zonada oqim laminar rejim bilan harakatlanadi. X -X kp holatgacha masofada suyuqlik oqimi laminar bo`lib, o`tuvchi chegara qatlami zonasidan keyin suyuqlik oqimi uyurma shaklda harakatlana boshlaydi. Bu zonada plastinka va suyuqlik temperaturalarini o`zgarishi Q=t-t c yoki 0.99 (t c -t g ) ga teng bo`ladi. Laminar oqimda tsstklik o`tkazuvchanlik yuli bilan issiqlik suyuqlikdan plastinkanish kundalang devorlariga tomon uzatiladi. Ammo oqim qatlami bo`ylab uzatiladigan issiqlik bir hil bulmaydi. Tashqi (chetgi) chegara qatlamlarda uzatiladigan issiqlik oqimining zichligi nolga teng bo`ladi. Oqim markazi qatlamlariga tomon qiymati o`zgarib boradi, ammo oqim qatlami buyicha s ning qiymati bir hil bo`ladi. Shuningdek issiqlik uzatish jarayoni yasesi devorda buo`lgani singari plastinka qalinligi 8„, va temperaturalar farki t c , t g lar orqali aniqlanadi, ya`ni: m gc tt g  )(   ( 12)

Bu form ulani (1) va (2) formulalar bilan tenglashtiramiz: )( qc T ttq   )( qc ttq   T    (13) Plastinkada oqadigan suyuqlikni laminar rejimida a-issiqlik berish koeffsenti bir hil qiymatga ega bo`ladi, ammo oqimning o`tish zonasida issiqlik berish koeffsenti kamayib boradi. Agar oqimning rejimi turbulent bo`lsa. issiqlik berish- issiqlik uzatish va konvektiv issiqlik uzatish orqali intensiv amalga oshadi hamda oqim qatlami ortib borishi bilan issiqlik koeffsenti ham kamayib boradi. (13) formuladan kurinib turibdiki, gazlarda issiqlik berish koeffisienti kichik q iymatga ega bo`lib, tomchisimon suyuqliklardagi issiqlik uzatishdan ham kichik bo`ladi. Suyuqliklar va metallardagi issiqlik uzatishdan esa undan ham kichik bo`ladi. α ning gazlardagi, jumladan havodagi qiymati α =10-20 Vt/(m 2 K) ga teng bo`ladi. Havoning majburiy harakati sekundiga bir necha un metr bulganda α =50- 100 Vt/(m 2 K) atrofida bo`ladi. Agar jismning sirti tomchi oqimi bilan yuviladigan bo`lsa, u holda issiqlik berish koeffsentining qiymati α =1000 Vt/(m 2 K) atrofida bo`ladi. Suyuqlik quvurning perimetri bo`ylab oqadigan bo`lsa. oqimning rejimi dastlab devor yaqinida laminar bo`lib, keyin stabillashadi va turbulent holatni egallaydi.

4-rasm. Suyuqlik qatlamining hosil bulishi (a) va quvurda suyuqlik turbulent rejimda oqishida mahalliy issiqlik berish koeffisienti (b). Konvektiv issiqlik almashinuvining differensial tenglamalari. Issiqlik almashinuv prosessini tekshirish uchun sohaning kichik differensial bo`lagini ajratib olamiz va shu sohada bo`ladigan issiqlik va massa almashinuvini tahlil kilam iz. 5-rasm. Differensial kichik hajm suyuqlik oqimida massa va issiqlik mikdorini hisoblash Uzluksizlik tenglamasini keltirib chiqarish uchun hajmi dV bo`lgan paralelopipedni ajratib olamiz. Uning tomonlari dx, dy, dz bo`lsin. X o`qiga perpindikulyar bo`lgan tomon orqali dτ vaqt ichida o`tadigan suyuqlik massasini dM x desak, u quyidagicha aniqlanadi: dM x =p v x dydzdτ (14) bu erda, v x - suyuqlik tezligining o`qdagi proeksiyasi. Agar dM suyuqlik massasini x+dx tomoni orqali o`tadigan qismini aniqlamoqchi bo`lsak, u holda (14) formulani Teylor funksiyasi bo`yicha qatorga yoyamiz, ya`ni: dM x+dx =dM x + d/dx (dM x )dx + ... (15)

dM x va dM X+bX larni ayirmasi parallelopipedning qarama-qarshi tomondan o`tadigan suyuqlik massasini harakterlaydi: dM x - dM x+dX =-d/dx (dM x )dxdτ (16) suyuqlik siqilmaydigan bo`lsa p=const dMx-dM x+dx =-p dxdvX dxdydzdτ= -p dxdv X dVdτ (17) ga teng bo`ladi. Parallelopipedning q olgan tomonlari uchun ham (16.17) formulani yozadigan bo`lsak: dM y - dM y + dy = -p dydv y dVdτ dM Z -dM Z+dZ = -p dzdv Z dVdτ (18) bo`ladi. (17) va (18) larni o`zaro qo`shsak, p≠O, dV≠O va dτ ≠O bo`lgan uzluksizlik tenglamasi quyidagi ko`rinishga keladi: dv x /dx+dv y /dy+dv z /dz=0 (19) Suyuqlikning energiyasini differensial tenglamasini ham energiyaning saqlanish qonuniga asosan yuqoridagi metod yordamida aniqlash mumkin. Agar parallelopipedning tomonlari orqali issiqlik kuzatishda dV hajmiga va qizigan suyuqlik oqimi bilan konveksiya tufayli issiqlik oqimi bilan issiqlik almashinuvi sodir bo`lsa. u holda d τ vaqt davomida X o`qiga nisbatan issiqlik uzatish bilan oqib o`tadigan suyuqlikni issiqlik miqdori:     dydzd dx dt Q X      (20) Konveksiya tufayli oqib o`tadigan suyuqlikni issiqlik miqdori:

dQ KX =(pv x h)dydzdτ (21) ga teng bo`lib. Bu erda h=C pt -suyuqlik entalpiyasidir. Bunda yig`indi issiqlik miqdori:δQ x =δQ λx+δQ kx= (pv xh-λ∙dt/dx) dydzdτ (22) ga teng bo`ladi. Bu erda ham (17) formulaga o`hshash parallelepipedning chap tomonidan kiradigan issiqlik miqdori δQ x va o`ng tomondan chiqib ketadigan issiqlik miqdori δQ x+dx larning farqi δQ x - δQ x+dx =d/dx( δQ kx )dx=[λ∙d 2 t/dx 2 -p(v x ∙dh/dx+h∙dv x /dx)]dxdydzdτ (23) ga teng bo`ladi. Umumiy holatda dτ vaqt davomida parallelepipedning hamma tomonlari orqali o`tadigan issiqlik miqdorini quyidagicha ifodalash mumkin: δQ[λ( d 2 t/dx 2 + d 2 t/dy 2 + d 2 t/dz 2 )-p( v x ∙dh/dx+ v y ∙dh/dy+ v z ∙dh/dz) ]dVdτ (24) Termodinamikaning I q onuniga asosan δQ issiqlik suyuqlik entalpiyasining o`zgarishiga sarf bo`ladi. Ya`ni entalpiyaning o`zgarish tezligi dI/ dτ desak, u holda dI=(dI/ dτ )dτ=p(dh d τ)dVd τ (25) (20) va (21) formulalardagi ifodalarni o`ng tomonlarini o`zaro tenglashtirsak va h ni C p t bilan almashtirsak differensial tenglama quyidagi kurinishni oladi: dt/ dτ+( v x ∙dt/dx+ v y ∙dt/dy+ v z ∙dt/dz)=λ/C p t(d 2 t/dx 2 + d 2 t/dy 2 + d 2 t/dz 2 ) (16.26) bunda d 2 /dx 2 +d 2 /dy 2 +d 2 /dz 2 =▼ operator desak (26) formula quyidagi kurinishni oladi va D/ dτ=d/d τ+v x∙d/dx+v y∙d/dy+v z∙d/dz (27)

hamda λ/C p t=a temperatura o`tkazuvchanlik koeffisienti desak (a-m 2 /s), u holda energiyaning differensial tenglamasi dt/dt=a▼ 2 t (28) formulaga Fure-Kirhgof tenglamasi deyiladi. Suyuqlikning harakat differensial tenglamasi p∙DW/dt=pg- ▼p+μ▼ 2 W (29) kurinishida ifodalanadi. Differensial tenglamalar sistemalarining harakteristikasida quyidagi shartlar bo`lsagina. ularni bir qiymatli deb atash mumkin: Fizikaviy sharti-muhitning teplofizik holatini harakterlaydi. C p ,p,λ,β,α,v. Geometrik sharoiti- sistemaning shakli, o`lchamlarini harakterlaydi. Vaqt sharoiti nostasionar jarayonlar uchun. Chegara shartlari. Issiqlik oqimi sistemaning - yuzasi orqali uzatiladigan bo`lsa dτ vaqt ichida uning mikdori    dFa dn dt Q nx 0     (30) Shunga ko`ra konvektiv issiqlik almashinuvi uchun Nyuton Rihman formulasi     dFdttQ mc )(  ( 31) ga teng bo`ladi. (26) ni (27) ga tenglashtirsak 0     n mc dn dt tt   (32) (32) formulaga issiqlik berishning differensial tenglamasi deyiladi va bu tenglamani yechish EHM yordamida bajariladi. Demak. amalda tajribadan olingan natijalarni ishlab chiqish talab etilsa. O`hshashlik nazariyasining kriterial tenglamalaridan foydalaniladi. Bu tenglamani tadbiq etishda yuqoridagi to`rt shart bajarilishi lozim.

Suyuqlikning ixtiyoriy shakldagi egri sirti ostidagi bosimi Qo`shimcha p bosimni ixtiyoriy shakldagi egri sirt uchun ham umumlashtirishtirish mumkin. Buning uchun ixtiyoriy sirtning egriligini kitirish kerak. Shuning uchun uning O nuqtasiga ON normal o`rnatamiz. ON normal orqali P 1 tekislik o`tkazib bu tekislik bilan sirtning kesishish chizig`i normal kesim deyiladi. Sferaning har qanday normal kesimi katta aylana A 1 B 1 dan iborat bo`lib (1- rasm) , uning radiusi sferaning radiusiga teng; RС 1  kattalik sferaning egriligidir. Ixtiyoriy egri sirtning ma`lum bir O nuqta orqali o`tkazilgan turli normal kesimlari turli geometrik egri chiziqlardan iborat bo`ladi va demak egriliklar turlicha bo`ladi. 1- rasmga birgina O nuqtadan o`tuvchi turli ikki normal kesim ko`rsatilgan. N 1P 2 P 2 B

O 1A 1 B 2 A 1 R 1 C 2 R 2C 1- rasm. Egri sirtning normal kesimlari. Bu kesimlardan biri egrilik radiusi 11 ROC  bo`lgan A 2 B 2 yoyni beradi. Agar ixtiyoriy egri sirtning O nuqtasidan o`zaro tik A 1 B 1 va A 2 B 2 ikkita normal kesim o`tkazilsa va ularning egrilik radiuslari 1 R va 2 R bo`lsa , 21 11 RRС 

kattalik mana shunday o`zaro tik normal kesimlarning istalgan jufti uchun birgina o`zgarmas qiymatga ega bo`lishi geometriyada isbot qilinadi. Bu C kattalik sirtning O nuqtadagi o`rtacha egriligini deyiladi. Endi suyuqlik ixtiyoriy ko`rinishdagi egri sirti ustida O nuqta olib , shu nuqta orqali egrilik radiuslari 1R va 2 R bo`lgan A 1 B 1 va A 2 B 2 o`zaro tik ikkita normal kesim o`tkazamiz (2-rasm). O nuqta atrofida egri chiziqli kichkina to`rtburchak DEFG ni ajratamiz. FEDA ~~  yoy uzunligi 1l orqali FEDA ~~  yoy uzunligini esa 2l orqali belgilaymiz. U holda tekshirilayotgan turtburchakning yuzi 21 llS  . Bundan sferik sirt uchun keltirilgan mulohazalarga o`xshash yo`l bilan olib boramiz. Turtburchakning DE tomoniga ta`sir etuvchi sirt taranglik kuchi: 11 lf   (1) Suyuqlikka egri sirt tomonidan ta`sir qilayotgan bosimni aniqlash uchun bu kuchning OC 1 radiusga parallel yo`nalgan 1 f  tashkil etuvchisini topish kerak. 2- rasmdan : B

2-rasm. Egri sirt ostidagi qo`shimcha bosimni aniqlash. 111 sin  ff (2) Lekin taqriban: 11 11 ~~ sin CO AO    (3) Bu yerdagi yoy 2 2 1 l OA  , OC 1 esa A 1 B 1 normal kesimning R 1 radiusidir , shuning uchun: 12 1 2sin R l   (4) 1sin  ning bu qiymatini (2) ga qo`yib va (1) dan foydalanib quydagini hosil qilamiz: 1211 2 1 Rllf    (5) Sll  21 bo`lgani uchun:

11 2 1 RSf   . (6) FG tomonga shunga teng bo`lgan   1f tashkil etuvchi tashkil qiladi. Xuddi shu yo`l bilan to`rtburchakning DG tomoniga 21 2 1 RSf    (7) tashki etuvchi kuch OC 1 radiusga parallel bo`lgan holda ta`sir qilishini topamiz. EF tomonga ham huddi shunday   2f tashkil etuvchi kuch ta`sir etadi. Egri chiziqli DEFG to`rtburchakning to`rtala tomonidan natijada , OC 1 radiusga parallel holda quydagi kuch ta`sir qiladi: 2 1 2 2 1 1 2 1 2 1 R S R S f f f f f             bundan           2 1 1 1 R R S f  . (8) Qavslar ichidagi kattalik sirtining O nuqtadagi egriligi bo ` lib , bu kattalik yuqorida aytib o ` tilganidek , A 1 B 1 va A 2 B 2 o ` zaro tik ikkita kesimlarining qanday tanlab olinishiga bog ` liq emas . Egri sirtning suyuqlikka borayotgan p bosimini topish f   kuchning qiymatini ΔS yuzaga bo ` lamiz , bu holda :         2 1 1 1 R R p  (9) Laplas formulasi deb yuritiladigan bu formula suyuqlikning ixtiyoriy shakldagi egri sirti vujudga keltiradigan qo ` shimcha bosim p ning qiymatini beradi . Sfera uchun R 1 =R 2 =R , bunda R – sferaning radiusi. Shunga ko`ra (3) bo`yicha sferik sirt ostida qo`shimcha bosim Rp  2  (10) ga teng bo`ladi. Bu yerda  − sirt taranglik koeffisiyentidir.

Agar kesim to`g`ri chiziqdan iborat bo`lib uning uchun  1R bulganda tik bo`lib ikkinchi kesim aylanadan iborat bo`ladi va uning R 2 radiusi R ga teng bo`ladi. Shuning uchun sirt ostidagi qo`shimcha bosim: Rp  (11) formula orqali xarakterlanadi. Suyuqlik bilan qattiq jism chegarasidagi hadisalar. Kapillyarlik. Suyuqlik qattiq jismga tegib turganida suyuqlik molekulalarining o`zaro ta`sir kuchla-ri ham , suyuqlik molekulalari bilan qattiq jism molekulalarining o`zarota`sir kuchlarini ham hisobga olish kerak. Bunda ikki holning bo`lishi mumkin: 1. suyuqlik molekulalarining o`zaro ta`sir kuchlari suyuqlik molekulalari bilan qattiq jism molekulalarining o`zaro ta`sir kuchlaridan katta; 2. suyuqlik molekulalarining o`zaro ta`sir kuchlari suyuqlik molekulalari bilan qattiq jism molekulalarining o`zaro ta`sir kuchlaridan kichik.  

a) b) 3-rasm. Ho`llamaydigan suyuqlikning chegaraviy burchagi. Birinchi holda suyuqlik qattiq jismni ho`llamaydi (a). ikkinchi ( b ) holda ho`llamaslikka sabab suyuqlikning qattiq jismga yopishgan qatlamidagi natijaviy kuch suyuqlik tomonga yo`nalgan bo`ladi. Muvozanat holatda suyuqlikning sirti kuchga teng vaziyatda joylashadi va , shuning natijasida , ho`llamovchi suyuqlikning vertikal qattiq devor yonidagi sirti (3- a rasm)da ko`rsatilgani kabi joylashadi. Gorizantal sirt ustidagi ho`llamovchi suyuqlik tomchisi pachaqlagan sfera shaklini oladi (3 -b rasm). Suyuqlik sirtiga va qattiq jism sirtiga o`tkazilgan urinmalar orasidagi  burchakni chegaraviy burchak deyiladi. Ho`llamaslikda chegaraviy burchak o`tmas bo`ladi.      2 bo`lgan holda to`la ho`llamaslik deyiladi. Suyuqlik molekulalarining o`zaro ta`sir kuchlari suyuqlik molekulalari bilan qattiq jism molekulalarining o`zaro ta`sir kuchlaridan kichik bo`lgan ikkinchi holda suyuqlik qattiq jismni ho`llaydi deyiladi. burchak o`tkir bo`ladi , ya`ni 0 2     bo`lgan holda to`la ho`llamaslikda deyiladi.

  a) b) 4-rasm Ho`llaydigan suyuqlikning chegaraviy burchagi. Ho`llovchi suyuqlikning vertikal qattiq devor yonidagi sirti qanday joylashishi 4- a rasmda ko`rsatilgan 4- b rasmda esa gorizantal sirtdagi ho`llovchi suyuqlik tomchining shakli tasvirlangan. Qattiq jismning gorizantal sirtiga uni to`la ho`llovchi suyuqlikning tomchisi tomizilsa u sirtga yoyilib ketadi. Ho`llovchi suyuqlikning tomchisi esa (o`lchamlariga qarab) ozmi-ko`pmi sferik shaklni oladi va qattiq jismning sirtida siljiy oladi. a) b)

5-rasm. Mensklarning shakli: a) ho`llaydigan suyuqlikniki, b) ho`llamaydigan suyuqlikniki Ma`lum bir suyuqlik ba`zi qattiq jismlarni ho`llasa , boshqalarini ho`llamaydi. Chunonchi suv shishaning toza sirtini amalda ho`llagan holda , masalan , parafinni ho`llamaydi. Simob shishani ho`llamaydi va temirni toza sirtini ho`llaydi va hokazo. Ingichka silindrik naycha ichidagi ho`llovchi suyuqlikning sirti botiq shaklga ega bo`ladi (5- a rasm) , ho`llamaydigan suyuqlikning sirti esa ─ qavariq shaklga ega bo`ladi (5- b rasm). Suyuqlikning shu xildagi egri sirtlari menisklar deyiladi. Keng idishdagi suyuqlikka ingichka naychaning bir uchi botirilgan holni ko`raylik. Suyuqlik naycha yasalgan materialni ho`llaydigan bo`lsin. U holda naycha ichidagi menisk botiq (6-rasm) va agar naychaning ko`ndalang kesimi doirasimsion bo`lsa , bu menisk taxminan sferaning bir qismi bo`ladi.

 R  r  h

6-rasm. Kapillyar naychaning ho`llaydigan suyuqlikning ko`tarilishi. Bu yerda suyuqlikning botiq sirti ostidagi (10) formulaga asosan , qo`shimcha manfiy bosim vujudga keladi: Rp 2  bunda R ─ suyuqli sirtining radiusi va   sirt taranglik koeffisiyenti. Keng idishdagi suyuqlikning tekis sirti ostida qo`shimcha bosim bo`lmagani sababli suyuqlik ustunining bosimi qo`shimcha p bosimni muvozanatlash uchun h balandlikka ko`tariladi. h balandlikka ega bo`lgan suyuqlik ustunining bosimi gh  ga teng bunda  ─ suyuqlikning zichligi , g ─ og`irlik kuchining tezlanishi , shunga ko`ra muvozanat sharti qo`yidagicha yoziladi: gh Rp    2 (12) Naychaning radiusini r orqali va chegaraviy burchakni  orqali belgilab 7 rasmdan quydagi tenglikka ega bo`lamiz:  cos r R  R ning bu qiymatini (12) ga qo`yib qo`yidagini topamiz: gh r     cos2 Bundan suyuqlikning ko`tarilish balandligi: grh    cos2   (13) Naychaning d=2r diametrini kiritsak:

gdh   cos4   (13.a) (13) formuladan ko`rinishicha radius r ─ qancha kichik bo`lsa , ya`ni paycha qancha ingichka bo`lsa , suyuqlik yuqoriga shuncha ko`p ko`tariladi. Shu sababli ho`llovchi suyuqlikning ko`tarilishi juda ingichka naychalarda ayniqsa sezilarli bo`ladi. Bunday ingichka naychalar kapillyar naychalar deyiladi. Bu so`z soch degan ma`noni beruvchi lotincha capillus so`zidan kelib chiqqan. Ingicha naychalarda suyuqlik sathi balandligining o`zgarish hodisasi kapillyarlik deb ataladi. Suyuqlikning sirt taranglik koeffisiyenti  qancha katta bo`lsa ho`llanish qancha ko`chli bo`lsa (chegaraviy burchak  qancha kichik bo`sa) va suyuqlikning zichligi  qancha kichik bo`lsa r radiusli naychadagi ko`tarilish shuncha katta bo`ladi. Suyuqlik to`la ho`llovchi   0  bo`lganda (13) formula grh   2  (13. б ) ko`rinishni oladi. Agar suyuqlik naychaning materalini ho`llamasa , suyuqlikning naychadagi meniski qavariq bo`lib , bu menisk vujudga keltiradigan qo`shimcha bosim musbat va suyuqlikning naychadagi sathi ididshning keng qismidagi sathidan pastroq bo`adi. h

7-rasm. Kapillyar naychaning ho`llamaydigan suyuqlikning pasayishi. Ho`llamovchi suyuqlik sathining pasayishi h ham ho`llovchi suyuqlikning ko`tarilishi aniqlanadigan (13) formula orqali topiladi. (13) formula sirt taranglik koeffisieynti  ni aniqlash uchun ishlatilishi mumkin. Bu maqsad uchun to`la ho`llanuvchi (yoki to`la ho`llanmoqchi) material tanlashga intiladi. U holda (13. б ) formuladan foydalanish mumkin. Naychaning radiusi r , suyuqlikning zichligi  ma`lum bo`lganda , suyuqlikning naychadan ko`tarilishi (yoki pasayishi) balandligi h ni o`lchab  qiymati (2 б ) dan bevosita topiladi. Kapillyarlik hodisalari tabiatda va kundalik turmushda katta rol uynaydi. Suvning tuproq-qa har xil g`ovak materiallarga kirishi kapillyarlik natijasida yuz beradi. Piliklarning yoqilg`ini , gigroskopik paxtaning suvni shimishi va boshqalar ham kapillyarlikka asoslangan. Texnikada flotasiya deb ataladigan prosess ho`llash va ho`llamaslik hodisalariga asoslangandir. Flotasiya porosessi sxematik ravishda quyidagidan iborat: ro`da bilan tog` jinslarining maydalangan aralashmasi suyuqlikka qoriladi. Ro`dani ho`llaydigan va “bo`sh” jinslarni ho`llamaydigan suyuqlik tanlab olinadi. Suyuqlik orqali havo pufakchalari o`tkaziladi. Bu pufakchalar suyuqlik ho`llamaydigan jinslarning zarralariga yopishib ularni suyuqlikning sirtiga olib chiqadi. Suyuqlik ho`llaydigan ruda zarralari esa suyuqlikning ostiga cho`kadi. Shuday qilib “bo`sh” jinslardan ajratiladi.

Endi bir-biridan d uzoqlikda joylashgan ichki parallel plastinka orasidagi suyqlikni ko`raylik (9- rasm).

8-rasm. Parallel plastinkalar orasidan ho`llaydigan suyuqlikning ko`tarilishi Plastinkalar orasidagi ho`llaydigan suyuqlik sirti silindrik shaklda bo`ladi. (11) formula bo`yicha silindrik botiq sirt ostidagi qo`shimcha manfiy bosim: Rp  bunda R─ silindrning radiusi. Chegaraviy burchak  teng bo`lganda:  cos 2d R  va dg   cos2  Bu bosimni h balandlikka ega bo`lgan suyuqlik ustunining bosimi muvozanatlaydi: hg dg     cos2 bundan ko`tarilish balandligi gdh    cos2  (14) (2a) va (3) formulalarni solishtirganimizda bir-biridan d masofada turgan parallel plastinkalar orasidagi ho`llovchi suyuqlikning ko`tarilish balandligiga qaraganda ikki marta kichikdir. Endi suyuqliklarning kapilyar ko`tarilishi va pasayishi balandliklarini hisoblashga doir misollar keltiramiz. 1-misol. U ─ shisha yenlarining diametrlari 1mm va 3 mm (10-rasm). Har ikki yendagi suv sathlarining farqi nimaga teng? Yechilishi. Idishning ingichkaroq yengi ichidagi suvning botiq sirti vujudga keltirgan 1 p bosimni har ikki yengidagi suv sathlarining farqi h vujudga keltirgan bosim bilan kengroq yeng ichidagi botiq sirt vujudga keltirgan 2 p bosim muvozanatlaydi: 21 pghp   (15)

bunda  ─ suvning zichligi , g ─ og`irlik kuchi tezlanishi. Chegaraviy burchak 0  deb hisoblab (3) formulaga asosan quydagilarni yoza olamiz: h 9-rasm. U ─ simon nayning ingichka yengida suvning ko`tarilishi. ,2 ;2 22 11 rp rp    bundagi 1 r va 2 r ─ tegishli yenlarini radiuslari. Radiuslar o`rniga 11 2 rd  va 22 2 rd  diametrlarini kiritamiz:

,4 ;4 22 11 dp dp   bundan: смсм ddgh 2 3,0 1 1,0 1 9801 734114 21                 2-misol. Simob bilan to`ldirilgan barometrik naychaning (10-rasm) pastki uchi keng idishga botirilgan. h

10-rasm. Simobning barometrik naychada ko`tarilish balandligiga kappilyarlikning ta`siri. Naycha ichki kesimining diametri 0 , 4 c м ga teng. Simob sathlarining farqi h =758 мм . Atmosfera bosimi nimaga teng? Yechilishi: atmosfera bosimini simob ustunining h balandlgi orqali bevosita aniqlab bo`l-maydi. Chunki ustunning bosimga naycha ichidagi simobning qavariq meniski vujudga keltirgan bosim ham qo`shiladi. Demak , h balandlikka ega bo`lgan simob ustunining bosimi bilan qo`shimcha p bosim p muvozanatlaydi: phgP  . (16) Qo`shimcha p bosim quyidagiga teng: dp   cos4  (17) bunda d ─ naychaning diametri ,  ─ chegaraviy burchak. Shunga ko`ra:

dghP   cos4  (18) Atmosfera bosimi P ni odatdagicha simob ustunining millimetrlarda ifodalashni istasak , qo`-shimcha p qanday h  balandlikka ega simob ustunining bosimiga teng bo`lishini aniqlashimiz kerak.    gh dP   cos4 munosabatdan:    dgh cos4  (19) h  munosabat bo`lishi kerak, shuning uchun bu yerda  cos ning absolyut qiymati olingan. Simob ustunining millimetrlarda o`lchangan atmosfera bosimi H deb belgilaymiz. U holda (18) o`rniga quydagi hosil bo`ladi: gdhhhH    cos4   (6) Agar simob shisha chegara uchun    deb hisoblasak , (6) o`rniga quydagini hosil qilamiz: gdhH    cos4  (6a) Simob uchun смдина540  va 3 6,13 смг  , dir shuning uchun HgсмcмcмH 2,76 9806,134,0 5404 8,75     Tomchining suyuqlik sirti bo`yicha yoyilib ketishi. Monomolekulayar pardalar.

Biror suyuqlik I ning zichroq boshqa bir suyuqlik II sirti CD dagi tomchisini tekshiraylik (11-rasm).

1f 2f C D 2,1f 12-rasm. Zicligi ko`proq bo`lgan suyuqlikning (II) sirtida zichligi kichikroq bo`lgan suyuqlikning tomchisi Birinchi suyuqlikning sitr tarangligini 1  orqali va ikkinchisini 2  orqali belgilaymiz. Ikkala suyuqlikning chegarasida ham sirt taranglik kuchi ta`sir qiladi , biroq bunday kuch bu suyuqliklarning erkin sirtlaridagi kuchlardan farq qiladi. Ikki suyuqlikning chegarasidagi bu sirt tarangligining koeffisiyentini 2,1  orqali belgilaymiz. Tomchi aylanasining har bir nuqtasida uchta chegara sirtlari ucrashadi. Shu sababli tomchi aylanasining har bir uzunlik birligiga uchta sirt taranglik kuchi 21 , ff va 2,1f kuchlari tomchini siqishga intiladi; 2 f kuch uni cho`zadi 1 f va 2,1f kuchlarning elektr yig`indisi 2 f kuch bilan muvozanatlashgan holda tomchi mivozanat vaziyatida bo`ladi. Ma`lumki bunday hol ushbu 2,112 fff  shart bajarilgandagina mavjud bo`ladi. Demak agar 2,112     bo`lsa I suyuqlik II suyuqlik ustida tomchi shaklida tura oladi. Agar 2  sirt taranglik boshqa sirt tarangliklarga qaraganda yetarlicha katta bo`lib , 2,112     tengsizlik bajarilsa 1 f va 2,1f kuchlar teng ta ` sir etuvchisi , tomchi qanday shaklga ega bo ` lmasin 2 f kuchni muvozanatlay olmaydi va tomchi II suyuqlikning sirti bo ` yicha yupqa parda ko ` rini - shida yoyilib ketadi . Masalan , ko`pchilikI

organik suyuqliklar (efir , skipidar) suvning sirtida yoyilib ketadi. Ba`zi suyuqliklarning (benzol , yog` kisltalarning) toza suv sirtiga to`kilgan birinchi tomchilargina yoyiladi , keyingi tomchilar esa yoyilmaydi , balki suvning sirtida turg`un tomchilar holida qoladi. Bunday bo`lishiga sabab dastlabki tomchilarning suvda qisman erishi natijasida suv sirt tarangligining tomchilar muvozanati mumkin bo`larlik darajada kamayishidir. Lengmur asbobi yordamida suv sirtidagi juda yupqa pardalarning xossalarini tekshirgan. Bug`lanish xossasining , gazlardagi kabi , suyuqliklarda ham molekulalarning T temperatura bilan aniqlanuvchi o`rtacha energiyadan katta hamda kichik bo`lgan turli kattalikdagi energiyalarga ega bo`lish bilan tushuntirilishini yuqorida aytib o`tgan edik. Shuning uchun ham har bir T temperatura suyuqlikning sirtiga yaqinlashganda qo`shni molekulalarning tortish kuchini yenga oluvchi tez harakatlanayotgan molekulalar mavjud bo`ladi. Suyuqlikning temperaturasi qancha yuqori bo`lsa , tez harakatlanayotgan molekulalar soni shuncha ko`p bo`ladi va demak bug`lanish shuncha tez boradi. Bug`lanish vaqtida tez harakat qilib uchib chiqayotgan molekulalar o`z energiyalarining bir qismini bu molekulalarni suyuqlik ichida ushlab turuvchi molekulyar totish kuchlariga qarshi ish bajarish uchun sarflaydi. Bu esa suyuqlikda qoladigan molekulalarning o`rtacha energiyasining kamayishiga , ya`ni suyuqlikning sovishiga olib keladi. Bug`lanayotgan suyuqlikning temperaturasini o`zgarmas qilib saqlab turish uchun unga tashqaridan issiqlik berib turish kerak. Bu issiqlik bug`lanish issiqligi deyiladi; bu miqdor issiqlik suyuqlikning temperaturasini oshirmaydi , balki bug`alnishida bajariladigan ishga sarflanadi. Bug`lanish solishtirma issiqligi  deb T temperaturadagi suyuqlikning birlik massasini shu temperaturadagi bug`ga aylantirish uchun beriladigan issiqlik miqdoriga aytiladi. Odatda bug`lanish solishtirma issiqligi suyuqlikning bir gramiga yoki bir kilogramiga nisbatan belgilanadi. Bug`lanish issiqigi suyuqlikning temperaturasiga bo`gliq bo`ladi: temperatura kT ga intilsa bug`lanish issiqligi nolga intiladi.

Agar bug`lanayotgan suyuqlikka tashqaridan issiqlik berib turilmasa u soviydi. Temperatura-ni pasaytirish usuli mana shu faktga asoslangan: issiqlik o`tkazmaydigan devorli idishdagi suyuqlikni tez bug`lanishga majbur etib uni ancha sovitish mumkin. Bug` kondensasiyalanib suyuqlikka aylanayotganda uning molekulalari o`zaro tortishadi , buning natijasida ularning tezligi va demak , kinetik energiyasi oshadi. Bu esa hosil bo`layotgan suyuqlikni isitadi: bug`lanishda sarflangan issiqlik bug` kondesasiyalanayotganda qaytib beriladi. Suyuqlikni uning tuyingan bug`ning elastikligi tashqi bosimga teng bo`lib qo`ladigan temperaturagacha isitsak , faqat sirtigina bug`lanishdan tashqari uning ichidagi bug` pufaklari hosil bo`lib butun hajmda bug`lanish boshlanadi. Hajm bo`yicha bunday shiddatli bug`lanish qaynash deb ataladi. Demak qaynash temperaturasi suyuqlikning qanday tashqi bosimga bo`lishiga bog`liqdir. Atmosfera bosimidagi (760 мм Hg) suv 100 0 C da qaynaydi; yuqori bosimda pastroq temperaturada qaynaydi , yuqori bosimda , pastroq bosimda , yuqoriroq temperaturada qaynaydi. Suyuqlik qaynaganda hosil bo`ladigan bug` pufakchalari dastavval suyuqlik ichida mavjud bo`ladigan va odatda idish devorlariga havo pufakchalari vujudga keladi. Havo pufakchalari qaynash boshlanadigan markazda bo`ladi. Havosi bo`lmagan suyuqlikni o`ta qizdirish , ya`ni uni qaynamagani holda qaynash temperaturasidan yuqori temperaturagacha qizdirish mumkin. Agar shunday o`ta qizdirilgan suyuqlikka sirtiga havo yopishgan qandaydir qattiq zarralar kiritilsa , suyuqlik shu onda qaynab , uning temperaturasi qaynash temperaturasigacha pasayadi. O`ta qizdirilgan suyuqlikning qaynashi shiddatli ravishda yuz berganligi sababli bu hodisaning oldini olishga intiladilar. Buning uchun , masalan , suv isitiladigan idish ichiga kapillyar naylar tushirilgan bo`ladi (kapillyar naylar ichida havo pufaklari yaxshi saqlanadi). Bug`lanish issiqligi  ─ molekulalar suyuqlikning sirt qatlamidan o`tayotganda , bajaradigan A ishga va modda suyuq holatdan gazsimon holatga o`tayotganda uning 0 V solishtirma hajmining kattalashishi bilan bog`liq bo`lgan A  ishga sarflanadi:

A A     Tortish kuchi molekulalarga ta`sir radiusi r cha qalinlikdagi sirt qatlamidagina ta`sir Shu molekulyar ta`sir radiusi uzunligida ta`sir qiluvchi o`rtacha kuchni f orqali belgilab , bitta molekulaning suyuqlikdan chiqishida bajariladigan ishning ifodasini hosil qilamiz: rfA  Suyuqliknng birlik massasidagi barcha molrkulalarning bajaradigan A ishi: rfnAnA  bunda n ─ birlik massasidagi molekulalar soni. A  ish esa:   00 VVpA   , bunda 0 V ─ bug`ning solishtirma hajmi , V 0 ─ suyuqlikning solishtirma hajmi va p ─ bug`lanish yuz berayotgan paytdadagi bosim. A va A  qiymatini (1)ga qo`yib , quydagini hosil qilamiz:   00 VVprfn    (20) f va r ma`lum bo`lmaganliklari sababli bu ifoda bog`lanish issiqligi  ning qiymatini bevosita hisoblash imkonini bermaydi , lekin u  ning , sirt taranglikni taqoza qiluvchi molekulyar o`zaro ta`sir kuchi f kattaligiga bog`liqligini ko`rsatadi. Temperaturaning ko`tarilishi bilan f kuch ham bug` va suyuqlikning  0V va 0 V solishtirma hajmlari farqi ham kamayganligidan , (20) formula temperaturaning ko`tarilishi bilan  ham kamayishini ko`rsatadi. Temperatura kritik temperatura k T ga yaqinlashganda molekulalarning tortishish kuchi f nolga intiladi va shu bilan bir vaqtda bug` va suyuqlikning  0V va 0 V sloishtirma hajmlari orasidagi farq ham yo`qoladi; Bundan (20) ga asosan kTT  bo`lganda bog`lanish issiqligi 0   , shunday holning haqiqatda mavjudligi yuqorida aytib o`tilgan edi. Termodinamikaning ikkinchi bosh qonunidan foydalanib , tuyingan bug`ning elastikligi, temperatura, buglanish issiqligi va suyuq holatdan gazsimon holatga o`tishdagi solishtirma hajmning o`zgarishi orasidagi bog`lanish borligini ko`rsatish

mumkin. Buning uchun silindrdagi porshen ostida suyuqlik va suyuqlik ustida uning to`yingan bug`i bor deb faraz qilib, Shu aralashma bilan qaytuvchi Karno siklni bajaramiz. Dastlabki temperatura T va to`yingan bug`ning shu temperaturadagi elastikligi p bo`lsin. Dastlab aralashmani izotermik ravishda kengaytiramiz. Bu holda, suyuqlikning biror m massasi o`sha p bosimli to`yingan bug` holatiga o`tadi. Demak bu kengayish izobarik ham bo`ladi: grafikda (16- rasm) u AB izobarik bo`lishi uchun aralashmaga P A T B p dp D C 0V 01V 12-rasm. Suyuqlik bilan uning to`yingan bug`ning aralashmasi ustida o`tkaziladigan Karno sikli.  mQ  1 (21)

bug`lanish issiqligini berish kerak bo`ladi. Hajmiining V kattalashishi:   00 VVmV   bunda  0V ─ bug`ning solishtirma hajmi, 0 V ─suyuqlikning solishtirma hajmi. Mana shu izobarik kengayishda bajarilgan ish:   001 VVpmVpA   (22) So`ng hajmni adiabatik ravishda cheksiz kichik miqdor qadar kattalashtiramiz (BC tarmoq); bunda temperatura dT qadar pasayadi, to`yingan bug`ning elastikligi esa dp qadar kamayadi. So`ng aralashmani yana izobarik ravishda V qadar siqamiz. Bu siqilish prosessi CD to`g`ri chiziq bilan tasvirlanib, u p-dp bosim va T-dT temperaturada yuz beradi va prosess vaqtida:           002 VVmdppVdppA (23) ish bajaradi. Nihoyat DA adiabatik siqishni bajarib siklni tugallaymiz. Sikl natijasida isitkichdan 1 Q issiqlik miqdori olindi va qandaydir A ish bajarildi. BC va AD adiadiabatalarda bajarilgan cheksiz kichik ishlar nazarga olmasak 21 AAA  deb hisoblash mumkin. Qaytuvchi Karno siklning foydali ish koeffisiyenti 1Q A   , asosan ishlovchi moddaning tabiatiga bog`liq emas va 1 21 T TT  ga tengdir; bunda 1 T ─ isitkichning temperaturasi (bizning holda T) 2 T ─sovitkichning temperaturasi (bizning holda T-dT ). Demak:   TdT T dTTT Q AA    1 21  bundagi 1 Q 1 A va 2 A larning o`rniga (3), (4) va(5) dagi qiymatlarini quyisak quydagi ifoda xosil bo`ladi:   TdT m dpVVm   00 yoki

  001 VVTdT dp   (24) bu Klapeyron ─ Klauzius formulasi deb atalib u to`yingan bug` elastikligining temperaturaga bog`lanishini xarakterlovchi dTdp kattalik bilan bug`lanish issiqligi solishtirma hajmining o`zgarishi   00 VV  va temperatura T ni bog`laydi. Bu formulaning ko`rinishi suyuqlikning tabiatiga bog`liq emas. Eritmalar. Osmotik bosim. Ma`lumki, qattiq jismlar, umuman aytganda, suyuqliklarda erib ular bilan bir jinsli muhit tashkil qiladi. Biroq eritma, bir-biri bilan ximiyaviy reaksiyaga kerishmaydigan gazlarning aralashmasi kabi oddiy aralashma emas. D.I.Mendeleyev 1865-1887 yillar mobaynida bajargan keng tekshirishlari natijasida eritmaning hajmi erituvchi va erigan moddalar hajmlarining yig`indisidan farqli ekanini ko`rsatdi. Erish prosessida issiqlik ajraladi yoki yutiladi. Mendeleyev eruvchi va erigan moddalarning ma`lum og`irlik nisbatlariga tegishli bo`lgan maxsus nuqtalarning mavjudligini aniqladi. Bularning hammasi eritma va erigan modda molekulakulalari orasida o`zaro energetik ta`sirlar borligini va eritmalarning Kimyaviy birikmalarga yaqinligini ko`rsatadi. Lekin kuchsiz eritmalarda bu ko`rsatilgan effektlar ham rol o`ynaydi. Bundan buyon biz erigan moddaning bir molekulasi erituvchining juda ko`p molekulasiga to`g`ri keladigan kuchsiz eritmalarni o`rganish bilan cheklanamiz. U holda erigan moddaning molekulalari bir-biridan uzoqda bo`ladi, o`zaro ta`sir kuchsiz bo`ladi va ularning majmuasi gazga o`xshaydi. Erigan moddaning haqiqiy gazdan farqi shundaki, erigan modda molekulalarining harakati ularning orasida erituvchining molekulalari borligi va erigan modda molekulalari erituvchining molekulalari bilan uzluksiz ravishda to`qnashib turganligi sababli, qiyinlashgan bo`ladi. Shu sababli erigan moddaning diffuziya koeffisiyenti gazlarning diffuziya koeffisiyentidan ancha katta bo`ladi. Eruvchi modda molekulalarining ham, erigan modda molekulalarining ham issiqlik harakati o`rtacha kinetik energiyasi bilan T temperaturadagi gaz

molekulalarining o`rtacha kinetik energiyasi kabi bo`ladi: erkinlik darajalardan bittasiga to`g`ri keladigan o`rtacha energiya: KTE 21  bunda K─ Bol`sman doimiysi. Erigan modda molekulalarining majmuasi gazga o`xshagani uchun bosimga ega bo`lishi kerak.  0 32 np  bunda 0 n ─ eritmaning birlik hajmdagi erigan modda molekulalarining soni. Bu p bosim osmotik bosim deyiladi. Ammo eruvchi suyuqlikda sirt pardasi vujudga keltirgan katta ichki bosimning mavjudligi osmotik bosimni bevosita kuzatishga imkon bermaydi. Osmotik bosimdagi gazga oz miqdorda qo`shilgan boshqa bir gazning parsial bosimiga o`xshaydi. Shuning uchun osmotik bosimni kuzatish usuli ham gazlardagi parsial bosimni ko`zatish usuli bilan birday bo`lishi kerak. Bayon qilingan tajribada, vodorod molekulalarining o`tkazadigan va argon molekulalarni o`tkazmaydigan qizdirilgan plastinka iborat to`siq yordamida vodorodning parsial bosimini bevosita o`lchash mumkin bo`lgan edi. Shunga o`xshash, erituvchining molekulalarini o`tkazib erigan modda molekulalarni o`tkazmaydigan to`siq yordamida osmotik bosimni ko`zatish mumkin. Bunday to`siqlar yarim o`tkazuvchan to`siqlar deb ataladi. Masalan hayvon pufagi qand eritmasi uchun yarim o`tkazuvchan to`siqdir, u suv molekulalarini o`tkazib, qand malekulalarini esa o`tkazmaydi. Binobarin, hayvon pufagi qand eritmasining osmotik bosimini kuzatish va o`lchashda ishlatish mumkin. Osmotik bosimi kuzatishga xizmat qiladigan tajribaning sxemasi 17-rasmda tasvirlangan. Toza suvli pastki ochiq tomon yarmi o`tkazuvchan parda bilan qoplangan kichkina idishga a solingan. a idishchaning yuqori qismiga uzun ingicha и naycha o`rnatilgan. Idishchada qand eritmasi bor. a idishchaga ham yarim o`tkazuvchan parda orqali suv ko`p kirib, undan tashqariga suv oz chiqadi.

Ortiqcha kirgan bu suv b naychadagi eritmaning sathini ko`tarilgan suyuqlik ustunining gidrostatik bosimi erigan qandning osmotik (“parsial”) bosimiga tenglashguncha ko`taradi.

b a 13-rasm. Yarim o`tkazuvchan parda yordamida osmotik bosimni aniqlash. (1) formuladan osmotic bosim Mendeleyev ─ Klapeyron formulasini qanoatlantirish zarurligi kelib chiqadi: TR Vm p  (2) bunda m ─ erigan moddaning massasi,  ─ uning molekulyar og`rligi, V ─ eritmaning hajmi, R ─ gaz doimiysi.

Eritmaning konsetrasiyasi. Konsentrrasiyasi son jihatdan eritmaning birlik hajmidagi erigan modda massasiga teng bo`ladi deb ataluvchi V m C  kattalikni kiritib, (2) formulani quyidagicha yozish mumkin: TRС p  (3) Osmotik bosimga tatbiq qilingan bu (3) formula Vant─Goff formulasi deyiladi. Vant─Goff formulasidan quyidagi formulalar kelib chiqadi: 1) o`zgarmas temperaturadagi erigan ma`lum bir p osmotik bosimi С konsentrasiyaga to`g`ri proporsionaldir; 2) o`zgarmas konsentrasiyali erigan ma`lum bir moddaning p osmotik bosimi T absolyut tempereturasiga to`g`ri proporsionaldir; 3) birday konsentrasiya va birday bosimga olingan erigan har xil moddalarning p osmotik bosimi molekulyar og`irlikkka teskari proporsionaldir. Ko`pgina kuchsiz eritmalarda Vant─Goff formulasi (3) yaxshi natija beradi. Biroq qator eritmalar uchun, masalan, anorganik tuzlarning eritmalari uchun osmotik bosimning qiymati (3) formula bo`yicha hisoblangan qiymatdan ancha katta bo`lib chiqadi. Bu hol mana shunday moddalar molekulalarning eriganda bir necha qismlarga parchalanishi ( dissosiasiyalanish ) bilan bog`liqdir. Chunki dissosiasiya natijasida erituvchining birlik hajmiga to`g`ri keladigan zarralar soni 0 n oshadi va (1) formulaga ko`ra, bosim ham oshadi. Katta osmotik bosimga ega bo`lgan eritmalar elektr o`tkazuvchi ( elektrolitlar II tomga qarang ) bo`lganligi holda (3) formulaga bo`ysinuvchi eritmalarning elektr tokini o`tkazmasligi ma`lum bo`ladi. Bundan esa erishda molekulalar neytral qismga emas, zaryadli qismlarga (ionlarga) ajralishi ma`lum bo`ladi. Osmotik bosim bilan bog`liq bo`lgan hodisalar tabiatda, xususan, tirik organizmlarda yuz beradigan prosesslarga katta rol uynaydi. Osmotik bosimni kattalik jihatidan baholash uchun quydagi misollarni ko`ramiz. 1-misol. 27 0 C temperaturadagi 1 л suvda 34 g qamish qandi   112212 OHС eritiladi. Eritmaning osmotik kattaligi aniqlansin.

Yechilishi: (2) formula bo`yicha: V TR m p  bunda R ─ gaz doimiysi bo`lib мольградаmл 082,0 ga teng. Vodorod (H), uglerod(C) va kislorod(O) ning atom og`rliklari mos ravishda 1; 12 va 16ga teng bo`lishini e`tiborga olib va qamish qandining yuqorida keltirilgan ximyaviy formulasidan foydalanib, molekulyar og`irligi 342  ekanini aniqlaymiz. Mana shu son qiymatlaridan foydalanib osmotik bosimni topamiz. am am p 46,2 1 300 082,0 342 34     Keltirilgan hisoblash osmotik bosimning bir necha atmosfera chamasida bo`la olishini ko`rsatadi. 2-misol. Erigan modda barcha molekulalari x qismining har biri dissosiasiya natijasida i tadan zarraga ajralsa, osmotik bosim qanday nisbatda o`sadi? Yechilishi. Eritmaning birlik hajmdagi erigan modda molekulalarining soni dissosiasiyagacha 0 n edi deb olamiz. Agar erigan moddaning x qismini har bir dissosiasiya natijasida i tadan zarraga ajralsa, birlik hajmdagi zarralar soni quyidagiga teng bo`lib qoladi:      0 0 0 0 1 1 1 n ix n x xi n n       . Bosim birlik hajmdagi zarrarlar soni proporsional bo`lganligi uchun u dissosiasiya natijasida quyidagi nisbatda oshadi:   11 00   i nn pp  . (4) Juda kuchsiz eritmalarda dissosiasiya to`la bo`ladi, ya`ni barcha molekulalar parchalanadi u holda x =1 va (4) formula ipp  ko`rinishini oladi. Agar, masalan, barcha molekulalar ikkitadan bo`lakka dissosiasiyalansa, i = 2 bo`ladi va pp 2 , ya`ni dissosiasiya natijasida osmotik bosim ikki barobar oshadi.

3-misol. Agar 2,92 g osh tuzi eritmasining haqiqatda kuzatiladigan osmotik bosimini P  orqali belgilaymiz. U holda olingan misolni yechishda chiqarilgan (4) formulaga asosan     11  iPP  Shartga ko`ra i =2 bundan:    1PP Bu tenglikni  ga nisbatan yechamiz: 1  PP  (5) Egri sirt va suyuqlik ustida to`yingan bug`ning bosimi 375 Mendeleyev ─ Klapeyron formulasidan: VRTm P   P ning qiymatini (5) ga qo`ysak: 1  PRT VP   Berilgan son qiymatlarini bu formulaga qo`ysak: 44,0  ya`ni osh tuzi molekulalarining 0,44 qismi dissoiasiyalanadi. Egri sirt ustidagi to`yingan bug`ning bosimi. Suyuqlik to`yingan bug`ning bosimini suyuqlik sirtining egriligiga bog`lanishini tekshiraylik. Yopiq idishda ma`lum miqdorda suyuqlik bo`lsin; suyuqlikning ustida tuyingan bug` bor. Suyuqlik sirti ustida bug`ning bosimi berilgan T tempera-turada tamomila aniq p qiymatga ega bo`ladi. Bu bosim balandlik bo`yicha barometrik formulaga asosan kamayib boradi. Bir uchi suyuqlikka botirilgan A kapillyar naychani ko`z oldimizga keltiraylik (18-rasm). Kapillyar naycha materialning suyuqlik to`la ho`llaydi, deb faraz qilamiz.

14-rasm. Tuyingan bug`ning balandlikdagi elastikligini, idishdagi suyuqlikning sirtidagi elastikligiga qaraganda kichik bo`ladi. U holda suyuqlikning meniski yarim sfera shaklidagi botiq sirtdan iborat bo`lib r radiusi kapillyar, naychaning radiusiga teng. Naycha ichida: suyuqlik h balandlikka ko`tariladi. Bu balandlik quyidagi formula bilan aniqlanadi: grh  2  (1) bunda  - suyuqlikning sirt taranglik koeffisiyenti va  - uning zichligi. Faraz qilaylik, kapillyardagi suyuqlikning botiq sirti ustidagi to`yingan bug`ning bosimi idishdagi yassi sirt ustidagi bosimning p qiymatiga teng bo`lsin. U holda idishdagi suyuqlik sirtidan h balandlikda bo`lgan botiq sirtdan bug`langan bug` o`zini o`rab olgan bug`ga nisbatan kattaroq bosim ostida qoladi, chunki o`sha atrofdagi bug`ning bosimi p balandlik bo`yicha borgani sababli p bosimdan h

kichik bo`ladi. Vujudga kelgan zichroq bug` kamayib, ish bajarishi mumkin; bu ish sovitkich bo`lmagan holda, -T temperaturali birgina isitkich hisobiga bajarilgan bo`lib qoladi; termodinamikaning ikkinchi bosh qonuniga ko`ra esa buning yuz berishi mumkin emas. Demak biz suyuqlikning botiq sirti ustidagi to`yingan bug`ning bosimini atrofdagi bug`ning p bosimiga teng deb hisoblashimiz kerak. Chunki faqat shu bosimdagina kapillyardagi suyuqlik bilan bug` orasidagi muvozanat mavjud bo`ladi. p ning qiymatini barometrik formula yordamida aniqlash mumkin edi, biroq h balandlik bo`lgani uchun pp   ayirmani h balandlikka va 0  zichlikka (bunda 0  - berilgan suyuqlik to`yingan bug`ning T temperaturadagi zichligi) ega bo`lgan bir jinsli bug` ustuninimg bosimiga teng deb olish mumkin: 0 ghpp   bu yerga (1) bo`yicha h ning qiymatini qo`ysak:    02  rpp bundan    02  rpp (2) (2) formuladan ko`rinishicha p < p ekan, ya`ni botiq sirt ustidagi bosimdan kichik bo`ladi. Sirtning r egrilik radiusi qancha kichik bo`lsa, p bosim ham yassi sirt ustidagi bug` bosimi p dan shuncha farq qiladi. Suyuqlik kapillyar naychani ho`llamaydigan holni tekshirganimizda, kapillyardagi suyuqlik meniski qavariq bo`lishini va suyuqlik sathi katta idishdagi sathga nisbatan bir oz past bo`lishini ko`ramiz. Bundan, yuqorida keltirilganlarga tamomila o`xshash mulohazalar yordamida qavariq sirt ustidagi to`yingan bug`ning p  bosimi yassi sirt ustidagi bosimdan katta bo`ladi degan xulosaga kelamiz, ya`ni    0    r p p (2a) ekanligi ma`lum bo`ladi.

Keyingi xulosadan sferik tomchilar ustidan to`yingan bug`ning bosimi suyuqlik yassi sirt ustidan o`sha to`yingan bug`ning bosimidan katta ekanligi va tomchining radiusi qancha kichik bo`lsa, uning ustidagi to`yingan bug` bosimi shuncha katta bo`lishi kelib chiqadi. Bug` bilan o`ralgan turli radiusli tomchilar o`zaro muvozanatda bo`la olmaydi. Kichik tomchilar bug`lanadi, katta tomchilar esa kichkina tomomila yuqolguncha bug`lar kondensasiyalana boradi. Egri sirt ustida to`yingan bug`ning bosimi Endi eritma ustidagi to`yingan bu`gning bosimini sof erituvchi ustidagi bug`ning bosimiga taqqoslaymiz. O`tgan asrning oxirlaridayoq, Raul asosan organik moddalar ustida o`tkazgan ko`p sonli o`lchashlar natijasida uchuvchan bo`lmagan modda eritmasi ustidagi erituvchi modda to`yingan bug`ning p bosimi sof erituvchi ustidagi tuyingan bug`ning shu temperaturadagi p bosimidan pastroq bo`lishini ko`rsatgan edi. Masalan, qandning suvdagi eritmasi ustidagi tuyingan suv bug`ining bosimi, huddi shu temperaturadagi toza suv ustidagi tuyingan suv bug`ining bosimidan pastdir. Sof eruvchining v molida v  mol modda eritilgan bo`lsin; u holda Raul topgan qonunga ko`ra, to`yingan bug`lar bosimining nisbiy pasayishi: vv v p pp      (3) formuladan topiladi.

C P P  A B 1 2 D 3 15 Raul qonuni quyidagi aylanma prosessni tekshirishdan keltirib chiqarilishi mumkin: 1) bir mol sof eruvchining A idish (19-rasm) ichida bug`lantirib p bosimli to`yingan bug` hosil qilamiz; hosil bo`lga bug`ning hajmini 0V orqali belgilaymiz; 2) bu bug`larni C nasos yordamida ularning bosimi ustidagi tuyingan bug`ning p bosimiga tenglashguncha kamaytiramiz; bu holda hajm 0 V bo`lsin;

3) B idishdagi p bosimli bug`ning bir molini kondensasiyalab eritmaga aylantiramiz. Bu uchta prosessni birday T temperaturada izotermik bajaramiz; 4) Yarim o`tkazuvchan porshen yordamida bir mol eruvchini eritmadan yana toza eruvchi tomonga o`tkazamiz. Bu aylanma prosessda bajarilgan ishlarning yig`indisi nolga teng bo`lishi kerak. aks holda, termodinamikaning ikkinchi bosh qonuni yana buzilgan bo`lar edi, chunki butun prosess T temperaturali issiqlik manbai bilan bajarildi. 1) va 3) prosesslarda bajarilgan ishlar kattalik jihatdan o`zaro teng va ishoralari qarama - qarshi ekanligiga osonlik bilan ishonch hosil qilish mumkin; shuning uchun ham butun aylanma prosess uchun ishlar yig`indisi tuzilayotganda, ular o`z- o`zidan tushib qoladi. Suyuqliklardagi molekulyar hodisalar Bug`ning C nasos yordamida kenfayishidagi ishi: pp RTA   ln 1 Bir mol erituvchini eritmadan sof erituvchi solingan idishga o`tkazishda bajarilgan ishni aniqlaymiz. Yarim o`tkazuvchan D porshen orqali erituvchining V hajmi ortishi uchun porshenni ma`lum kesmaga surish kerak. Bu holda porshen osmotik bosim P ga qarshi surilgani uchun VPA  2 ish bajaradi. V - bir mol toza erituvchining hajmidir; bundan    V , bu yerda  - erituvchining molekulyar og`irligi,  - uning zichligi, bularga asosan: 0 21  AA shartdan: pp RTP   ln   Bundan osmotik bosimni topamiz:

pp RTP   ln  (4) Bu keyingi ifodani o`zgartirish mumkin. p p ln ifodani quyidagicha yozamiz:          p pp p p 1lnln ; bosimning pp   o`zgarish kichik bo`lgani uchun p pp    birdan ancha kichik bo`ladi, shuning uchun taqriban: p pp p pp            1ln . Bu taqribiy ifodadan foydalanib (4) formulani quyidagicha yozamiz: p pp RTP       (5) Bu formula osmotik bosimning qiymatini bayon qiladigan yarim o`tkazuvchan pardalar yordamida o`lchash o`rniga eritma ustidagi to`yingan bug` bosimining pasayishi orqali hisoblash imkonini beradi. Mendeleyev-Klapeyron formulasi bo`yicha osmotic bosim: VRTm P      Bu yerda m − uning molekulyar o`girligi, demak,   m erigan modda mollarning soni v  ga tengdir. Bundan: VRT vP   . Ikkinchi tomondan Vm     , bunda m − erituvchining massasi va  − uning molekulyar og`rligi, binobarin: Vv 1   

bunda v − erituvchining mollar soni P va   ning bu qiymatlarini (5) ga qo`ysak:       p p p bunda: v v v p p p        bu esa raul qonuni(3) ning o`zidir.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. A.K.Kikoin, I.K.Kikoin. Molekulyar fizika, T. “O`qituvchi”, 1978. 2. S.E. Frish, A.V.Timoreva. “Umumiy fizika kursi”It. T. “O`qituvchi”, 1965. 3. D.V.Sivuxin. “Umumiy fizika kursi”IIt. T. “O`qituvchi”, 1984. 4. O.Axmadjonov. “Fizika kursi” (Mexanika va molekulyar fizika) T. “O`qituvchi”, 1985. 5. U.B.Jurayev. Molekulyar fizika. Samarqand. 1999. 6. R.V.Telesnin. “Molekulyarnaya fizika” M. Izd. «Vishshaya shkola», 1973. 7. VI. Foydalanilgan adabiyotlar 1. A.K.Kikoin, I.K.Kikoin «Molekulyar fizika» T. «O`qituvchi» 1978, 419-444 bet. 8. S.E.Frish, A.V.Timorev «Umumiy fizika kursi» I-tom T. «O`qituvchi» 9. 1965 134-140 bet. 10. D.S.Sivuxin «Umumiy fizika kursi» Termodinamika va molekulyar 11. fizika» T. «O`qituvchi» 1984. 490-520 bet 12. R.V. Telesnin «Molekulyarnaya fizika» M.: Vs.shkola 1973 s.247-280

O'xshashlar

Moddalarning gaz holati

Gaz – suyuqlik xromatografiyasi

Rangli metallurgiya neft va gaz sanoati va boshqa soxalarda yuqori haroratli jarayon va qurilmalar

Kolloid eritmalarning molekulyar - kinetik va optik xossalari

Sirt hodisalari. Sirt energiyasi