logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Kimyo
  4. Kimyоviy kinеtika

Kimyоviy kinеtika

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93.5 KB
Ko'chirib olish
Kimy о viy kin е tika Reja 1. Kimyoviy reaktsiya tezligi. 2. Reaktsiya tezligiga kontsentratsiyaning ta‘siri. 3. Massalalar ta‘siri qonuni. 4. Reaktsiya tezligiga temperaturaning ta‘siri. 5. Kimyoviy reaktsiyaning aktivlanish energiyasi. 6. Kataliz. Tayanch iboralar va tushunchalar: Kimyoviy kinetika, kimyoviy reaktsiya tezligi, geterogen sistema, faza, harorat koeffitsienti, katalizator, manfiy katalizator yoki ingibitorlar, musbat katalizator, kataliz, katalitik reaktsiyalar, gomogen kataliz, geterogen kataliz, promotorlar, katalitik zaharlar. 1. KIMYOVIY REAKTSIYA TEZLIGI. Kimyoviy reaktsiyalar tezligi haqidagi ta‘limot kimyoviy kinetika deb ataladi. Kimyoviy reaktsiya tezligi reaktsiyaga kirishuvchi moddalar kontsentratsiyalarining vaqt birligi ichida o’zgarishi bilan o’lchanadi. Kontsentratsiya hajm birligidagi modda mikdoridir. Masalan, 100 litr gazda 2 mol karbonat angidrid aralashgan bo’lsa, karbonat angidridning kontsentratsiyasi 2 / 100 = 0,02 mol bo’lgan. Shunday qilib, kimyoviy reaktsiya tezligini o’lchashda moddalar kontsetratsiyasini mol · L–1 hisobida vaqt birligi esa sekund, minut, soat, sutkalar hisobida olinadi. Reaktsiya tezligi unda ishtirok etayotgan qaysi modda miqdorini o’lchash qulay bo’lsa, o’sha modda kontsentratsiyasining o’zgarishi bilan o’lchanadi. Reaktsiyaga kirishayotgan moddalarning kontsentratsiyasi reaktsiya davom etgan sari kamayadi: mahsulotlarniki, aksincha, ortib boradi. Ko’pincha dastlabki moddalar kontsentratsiyasining kamayishidan foydalaniladi. Masalan, agar reaktsiyaning tezligi minutiga 0,3 mol · min—1 bulsa, 1 litrdagi dastlabki moddaning kontsentratsiyasi xar minutida 0,3 mol kamayadi. Natijada xar bir vaqt birligida reaktsiya turlicha tezlikda boradi. Shuning uchun reaktsiyaning haqiqiy tezligi (yoki ayni ondagi tezligi) va o’rtacha tezligi degan tushunchalar kiritilgan. Agar modda kontsentratsiyasining cheksiz qisqa vakt d/ τ ichida o’zgargan cheksiz kichik miqdori d/s bo’lsa, reaktsiyaning haqiqiy tezligi V=d dc  (VIII.1) bilan ifodalanadi. Agar moddaning kontsentratsiyasi  1 dan  2 ga qadar o’tgan ma‘lum vaqt ichida С 1 dan С 2 gacha o’zgarsa reaktsiyaning o’rtacha tezligi: V= 1 2 1 2      C C (VIII.2) bo’ladi. Reaktsiyaning tezligi doimo musbat qiymatga ega. Shunga ko’ra, agar reaktsiyaning tezligi dastlabki moddalardan birining kontsentratsiyasi o’zgarishi bilan o’lchansa d dc oldida minus (-) ishora, reaktsiya mahsulotlaridan birining kontsentratsiyasi o’zgarishi bilan o’lchanganda esa plyus (+) ishora qo’yiladi. Turli reaktsiyalarning kuzatilgan tezlikka, ya‘ni reaktsiyaga kirishuvchi moddalarni xoxlagan kontsentratsiyada (miqdorda) olib, o’tkazilgandagi reaktsiya tezligi (V) ning qiymati bilan emas, balki reaktsiyaning tezlik konstantasi (K) qiymati bilan solishtiriladi. Tezlik konstantasining qiymati reaktsiyaga kirishuvchi moddalarning tabiatiga, temperaturaga, dastlabki moddalar kontsentratsiyalariga, bosimga, katalizatorning ishtirok etish-etmasligiga, moddalar sirtining katta- kichikligiga, erituvchi tabiatiga, yoruglik ta‘siriga va boshqa faktorlarga bog’lik, reaktsiyaga kirishuvchi moddalarning kontsentratsiyasiga (yoki partsial bosimga) bog’lik emas. 2. REAKTSIYA TEZLIGIGA KONTSENTRATSIYANING TA‘SIRI. Reaktsiya tezligiga reaktsiya kirishayotgan moddalarning kontsentratsiyalari katta ta‘sir ko’rsatadi. Gomogen (bir jinsli) sistemalar qatoriga, masalan, gazlar aralashmasi, tuz yoki qand eritmasi (umuman eritmalar) kiradi. Xossalari jihatidan o’zaro farq qiladigan va bir-biridan chegara sirtlari bilan ajralgan ikki yoki bir necha qismlardan tuzilgan sistema geterogen (ko’p jinsli) sistema deb ataladi. Masalan, suv bilan muz, o’zaro aralashib ketmaydigan ikki suyuklik (bir idishdagi simob va suv ) va qattiq jismlarning aralashmalari geterogen sistemalardir. Geterogen sistemaning boshqa qismlaridan chegara sirtlari bilan ajralgan gomogen qismi faza deb ataladi. Demak, gomogen sistema bir fazadan, geterogen sistema esa bir necha fazadan iborat. Reaktsiya tezligiga kontsentratsiyaning ta‘sir etish sababi shundaki, moddalar orasida o’zaro ta‘sir paydo bo’lishi uchun reaktsiyaga kirishuvchi moddalarning zarrachalari bir-biri bilan to’qnashadi. Ammo to’qnashuvlarning hammasi ham kimyoviy reaktsiyaga olib kelavermaydi, barcha to’qnashishlarning oz qismigina reaktsiyaga olib keladi. Vaqt birligi ichida yuz beradigan to’qnashishlarning soni o’zaro to’qnashayotgan zarrachalarning kontsentratsiyalariga proportsional bo’ladi. Bu son qanchalik katta bo’lsa, moddalar orasidagi o’zaro ta‘sir shunchalik shiddatli bo’ladi, ya‘ni kimyoviy reaktsiya shunchalik tez boradi. 3 MASSALAR TA‘SIRI QONUNI. Kimyoviy reaktsiyaning tezligi o’zgarmas temperaturada reaktsiyaga kirishuvchi moddalar kontsentratsiyalarining ko’paytmasiga to’g’ri proportsionaldir. Bu qonun Guldberg va Vaage tomonidan ta‘riflangan. Masalan, A+V=AV sxema shaklida yozilgan reaktsiya tezligi: V = K . [A] . [B] (VIII.3) bu yerda K- proportsionallik koeffitsenti, uni reaktsiya tezlik konstantasi deyiladi. K-reaktsiyaga kirishuvchi moddalar tabiatiga, katalizatorning ishtirok etish - etmasligiga bog’lik, ammo reaktsiyada qatnashuvchi moddalar kontsentratsiyasiga bog’lik emas. Agar     1  В А bo’lsa, V = K bo’ladi. Demak, kimyoviy reaktsiyaning tezlik konstantasi reaktsiyaga kirishuvchi har haysi moddaning kontsentratsiyasi 1 mol/l bo’lgan holdagi reaktsiya tezligiga son jihatidan tengdir. Buni quyidagi reaktsiya yordamida ko’rib chiqish mumkin: Н 2 +J 2 =2HJ, demak V=K  2 2 J Н 2H 2 +0 2 =2H 2 0 da esa V=K   2 22 0 H Umumiy holda: mA + nB = C + Д V=    n m В А 4. REAKTSIYA TEZLIGIGA TEMPERATURANING TA‘SIRI. Atom va molekulalar qo’zg’algan holatga o’tganda ularning reaktsiyaga kirishish qobiliyati kuchayadi. Zarrachalarni qo’zg’altirish uchun, masalan, haroratni oshirish, bosimni ko’paytirish, reaktsiyaga kirishayotgan moddalarga rentgen nurlari, ultrabinafsha nurlar, γ - nurlari, ba‘zan oddiy nur ta‘sir ettirish kerak bo’ladi. Temperaturaning ortishi, odatda, reaktsiya tezligining keskin ortishiga sabab bo’ladi. Molekula yoki atomning tezligini oshishi (to’qnashishlar ko’payishi,) reaktsiya tezligining temperaturaga miqdoriy bog’likligi Vant-Goff qoidasi bilan aniqlanadi: temperatura 10 0 С ga ko’tarilganda reaktsiya tezligi 2-4 marta ortadi, ya‘ni 101 2 1 2 t t t t V V    Bunda ɣ  - reaktsiyaning temperatura koeffitsenti, ya‘ni reaktsiyaga kirishuvchi moddalar temperatura 10 0 С oshganida reaktsiya tezligining qancha ortishini ko’rsatuvchi son. Reaktsiya tezligiga temperatura ta‘sirini ko’rsatish uchun natriy tiosulfat N а 2 S 2 O 3 bilan sulfat kislota eritmalarining o’zaro reaktsiyasini misol qilib ko’rsatish mumkin: Na 2 S 2 O 3 + H 2 SO 4 → Na 2 SO 4 + SO 2 + S↓+ H 2 O Reaktsiya 20 0 va 30 0 С da o’tkaziladi. 30 0 С da reaktsiya 20 0 С dagiga nisbatan 2 marta kam vaqt ichida tugaydi. Kimyoviy reaktsiyani boshlash uchun uni turli nurlar bilan yoritish (fotokimyoviy ta‘sir ko’rsatish) ham mumkin. So’ngi yillarda odatdagi fizikaviy ta‘sirlar qatoriga moddaga lazer nuri yuborish ham qo’shildi. Lazer fotokimyoviy yoki sof termik ta‘sir etishi mumkin. Tiniq bo’lmagan qattiq jismlar lazer nuri bilan yoritilganda, ular bir lahzada erib ketadi, agar lazer nur juda kuchli quvvatda berilsa, modda plazmaga aylanadi. Kremniy bilan vodorod aralashmasi lazer bilan yoritilganda SiH 4 hosil bo’ladi. Lazer ta‘sirida grafitdan olmos sintezi amalga oshirilgan. Lazer nurlaridan moddalarni sifat va miqdoriy analiz qilishda, kimyoviy reaktsiyalar mexanizmini o’rganishda keng foydalanilmoqda. Rentgen nurlari, gamma nurlar, katta energiyaga ega bo’lgan neytronlar oqimi va hokazo boshqa nurlar-moddalarga ta‘sir etib, ularda ionlar hosil qiladi. Ana shunday ionlashtiruvchi nurlar ta‘sirida sodir bo’ladigan kimyoviy jarayonlar radiatsion kimyoviy jarayonlar deb ataladi, ularni kimyoning radiatsion kimyo nomli sohasi tekshiradi. 5. KIMYOVIY REAKTSIYANING AKTIVLANISH ENERGIYASI. Kimyoviy reaktsiya sodir bo’lishi uchun zarrachalar o’zaro to’qnashishi kerak. Agar molekulalar orasida bo’ladigan har qaysi to’qnashish natijasida kimyoviy reaktsiya borsa, reaktsiyalar juda tez sodir bo’lishi kerak edi. Bularning hammasini e‘tiborga olib, massalar ta‘siri qonuniga qo’shimcha sifatida, aktivlanish nazariyasi deb ataladigan nazariya kiritildi. Bu nazariyaga binoan, molekulalar orasida bo’ladigan barcha to’qnashuvlar natijasida kimyoviy reaktsiya vujudga kelavermaydi, faqat ortiqcha energiyaga ega bo’lgan aktiv molekulalar orasidagi to’qnashuvlar reaktsiyani vujudga keltiradi. Bu nazariyani D.V.Alekseev, S.Arrenitse va boshqa olimlar rivojlantirdilar. Demak, har qaysi to’qnashuv natijasida reaktsiya boravermaydi, faqat aktiv molekulalar orasidagi to’qnashuvlar natijada reaktsiya sodir bo’ladi. Chunki ikki zarracha o’zaro to’qnashganda kimyoviy reaktsiya ruy berishi uchun bu zarrachalar orasidagi masofa elektron bulutlar bir-birini qoplaydigan darajada kichik bo’lishi kerak. Shu vaqtdagina elektronlarning bir moddadan ikkinchi moddaga o’tishi yoki qayta guruhlanishi va natijada yangi moddalar hosil bo’lishi mumkin. Ammo zarrachalar bir-biriga bunchalik yaqin masofaga kelishiga ikkala zarrachadagi elektron pog’onalarning o’zaro itarilish kuchlari halaqit beradi. Bu itarilish kuchlarini katta energiyaga ega bo’lgan aktiv zarrachalargina enga oladi. Passiv zarrachalarni aktiv holatga o’tkazish uchun energiya talab qilinadi. Passiv zarrachalarni aktiv holatga o’tkazish uchun ularga berilishi zarur bo’lgan qo’shimcha energiya ayni reaktsiyaning aktivlanish energiyasi deb ataladi. Aktivlanish energiyasi K.J.mol-1 yoki EV hisobida ifodalanadi. Uning son qiymati aktiv molekulalar bilan dastlabki moddalar o’rtacha energiya qiymatlari orasidagi ayirmaga teng. Masalan, 2 Н J → Н 2 + J 2 reaktsiyaning aktivlanish energiyasi 188 kJ · mol–1 ga teng: Н 2 +J 2 → 2 Н J reaktsiyaning aktivlanish energiyasi esa 168 kJ.mol–1 dir. Reaktsiyaning aktivlanish energiyasi qanchalik katta bo’lsa, reaktsiya shunchalik sekin boradi. Aktivlanish energiyasi reaktsiyada ishtirok etadigan moddalarning tabiatiga bog’lik: a) agar reaktsiyada ishtirok etadigan ikkala modda ham molekulalardan tashkil topgan bo’lsa, bunday reaktsiya uchun aktivlanish energiyasi 80-250 kJ.mol–1 chamasi bo’ladi. b) agar reaktsiyaga kirishayotgan moddalarning ikkalasi qarama-qarshi zaryadli ionlar bo’lsa, aktivlanish energiyasi 0-18 kJ.mol–1 bo’ladi. v) erkin radikallar ishtirokida boradigan reaktsiyalarda aktivlanish energiyasi 0-9 kJ.mol–1 chamasi bo’ladi. 6. KATALIZ. Reaktsiya tezligini o’zgartiradigan, lekin reaktsiya natijasida kimyoviy jihatdan o’zgarmaydigan modda katalizator deb, reaktsiya tezligining katalizator ta‘siridan o’zgarishi esa kataliz deb ataladi. Masalan: 2Fe (SCN) 3 + 2Na 2 S 2 O 3 → 2Fe (SCN) 2 + 2NaSCN + Na 2 S 4 O 6 Reaktsiyasi juda oz miqdor СuSO 4 ta‘sirida keskin ravishda tezlashadi. Katalizator faqat kimyoviy jihatdan o’zgarmaydi, ammo uning fizikaviy holati o’zgarishi mumkin. Ko’pincha katalizatorning ta‘siri reaktsiya tezligini oshiradi. Reaktsiya tezligini pasaytiradigan moddalarni manfiy katalizator yoki ingibitorlar deb yuritiladi: masalan, sulfit kislota (va uning tuzlari) eritmasiga glitserin, etil spirt yoki qalay (11)- xlorid qo’shilsa, sulfitning havo kislorodi ta‘sirida oksidlanishi keskin pasayib ketadi. Barcha katalitik jarayonlar gomogen va geterogen katalizga bo’linadi. Gomogen katalizda reaktsiyaga kirishadigan moddalar ham, katalizator ham bir fazada (gaz holatida yoki eritmada) bo’ladi. Gaz fazada sodir bo’ladigan katalitik reaktsiya uchun misol tariqasida atsetaldegidning parchalanish reaktsiyasini keltirish mumkin : CH 3 CHO → CH 4 + CO Bu reaktsiya katalizator ishtirok etmaganida 773 0 K da amalga oshadi, ammo katalizator sifatida yod ishlatilsa 673 0 К da sodir bo’ladi. Yana qizig’i shundaki , ishlatilgan yod kontsentratsiyasi reaktsiya davomida asta-sekin o’zining avvalgi miqdorigacha tiklanadi. Gomogen katalitik reaktsiyalarni ko’p holda deyarlik past temperaturalarda, ya‘ni «yumshoq» sharoitda amalga oshirish mumkin. Geterogen katalizda reaktsiyaga kiruvchi moddalar va katalizator boshqa- boshqa fazalarda bo’ladi. Masalan, СО ning yonish reaktsiyasi 2 СО + О 2 2 СО 2 juda oz miqdordagi suv bug’i ishtirokida tezlashadi, bu reaktsiya gaz fazada boradi. Bu kataliz gomogen katalizdir. Ammiak sintezi N 2 +3H 2  2NH 3 reaktsiyasining tezligi temir ishtirokida tezlashadi. Bu hollarda geterogen katalizga ega bo’linadi. Katalitik jarayonlarning muhim xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1. Katalizator juda oz miqdorda bo’lganda ham reaktsiya tezligini hiylagina o’zgartiradi: 2. Katalizator reaktsiyada ishtirok etganida kimyoviy muvozanatni siljitmaydi, lekin u muvozanat holatining qaror topish tezligini oshiradi: 3. Har qaysi katalizator ma‘lum bir reaktsiyani yoki bir necha reaktsiyalarni tezlatadi (suv, platina, nikel kabi moddalar katalizator sifatida ishlatiladi): 4. Katalizator reaktsiyaning aktivlanish energiyasini pasaytiradi. 5. Ba‘zi moddalar katalizatorga aralashtirilganda uning katalitik ta‘siri kuchayadi, bunday moddalarni promotorlar deb ataladi. Masalan, ammiak sintezida katalizator sifatida ishlatiladigan temirga ishqoriy metall va alyuminiy oksidlari qo’shilsa, temirning katalitik ta‘siri kuchayadi. 6. Ba‘zi moddalardan katalizatorga ozgina qo’shilsa, uning katalitik aktivligi keskin pasaib ketadi. Bunday moddalar katalitik zaharlar deyiladi. Katalitik zaharlar jumlasiga СО , А s, HCN, Н gCI 2 H 2 S, Hg(CN) 2 va boshqalar kiradi. Gomogen katalizda katalizator reaktsiya uchun olingan moddalar bilan birikib, reaktsiyaga oson kirishadigan oraliq mahsulotlar hosil qiladi. Shu sababli reaktsiyaning aktivlanish energiyasi pasayadi, chunki oraliq maxsulotlarning hosil bo’lishi bilan boradigan kataliz jarayoni birin-ketin boradigan bir necha bosqichdan iborat bo’ladi. Har qaysi bosqichning aktivlanish energiyasi umumiy jarayonning aktivlanish energiyasidan kichik bo’ladi. Boshacha aytganda, reaktsiyaning «energetik g’ovi » bir necha «kichik g’ovlar» ga ajraladi: reaktsiyaga kiruvchi zarrachalar ketma-ket «kichik g’ovlar»ni osonlik bilan yengib o’tadi. Demak, katalizator reaktsiya oxirida o’z tarkibi va miqdorini o’zgartirmasa ham reaktsiyaning oraliq bosqichlarida ishtirok etadi. А + В  АВ reaktsiyasi o’z-o’zicha juda sust borib katalizator (K) ishtirokida tez ketadi. Reaktsiyaning tezlashishiga sabab reaktsiyaning oraliq bosqichida katalizatorning ishtirok etishidir:К АВ К В А АК К А       - К АВ В АК    Bu sxema katalizatorning reaktsiya oxirida kimyoviy jihatdan o’zgarmay qolishini va reaktsiya tezligining katalizator miqdoriga proportsional ekanligini ko’rsatadi. Getorogen katalizda kimyoviy reaktsiya asosan katalizator sirtida boradi. Reaktsiya uchun olingan moddalar tarkibidagi ba‘zi atomlarga katalizator atomlari ta‘sir etishi natijasida ba‘zi bog’lar uzilishi mumkin. Erkin atomlar osil bo’lib, ular reaktsiyaga osonroq kirishadi. Natijada reaktsiya maxsulotlarining hosil bo’lishi tezlashadi. Bu holda ham oraliq maxsulotlarning tuzilishi, tarkibi, reaktsiya uchun olingan moddalar tabiati, katalizator tabiati, katalizator sirtining qanday ekanligi tashqi sharoitlar katta ahamiyatga ega. Kataliz xalk xo’jaligida keng qo’llaniladi. Ammiak, sulfat kislota, sintetik yoqilg’i, sintetik kauchuklar, turli-tuman plastik massalar katalizatorlar ishtirokida hosil qilinadi. Umuman, kataliz xodisasi ko’pgina kimyoviy jarayonlarda muhim o’rin tutadi. Hayvon va o’simlik organizmlaridagi biologik jarayonlar organik katalizatorlar – fermentlar yordamida amalga oshadi. Reaktsiya kirishayotgan sistemaga katalizator ko’shilganda kimyoviy jarayon tezlashsa , musbat kataliz , reaktsiya sekinlashsa , manfiy kataliz deyiladi. Katalitik reaktsiyalar gomogen, mikrogeterogen va geterogen bulishi mumkin . ADABIYOTLAR 1. K. Axmerov va boshqalar. «Umumiy va anorganik kimyo», Toshkent, «O’qituvchi», 1988 yil. 2. K. Axmerov va boshqalar. «Umumiy va anorganik kimyo», Toshkent, «O’zbekiston», 2003 yil. 3. N.A. Parpiev va boshqalar. «Anorganik kimyo nazariy asoslari» Toshkent, «O’zbekiston», 2000yil. 4. Maksudov N. X. Umumiy ximiya. K.x. injenerlik fakulteti stundentlari uchun darslik. Toshkent.; «O’qituvchi», 1977 yil. 5. Obshaya ximiya; Uchebnik (Pod red. Ye.M. Sokolovskiy i L.S. Guzeya -3– e iz d. prerab. i dop. – M.: Izd – vo Moskva un.ta, 1989. – 640s. 6. Rustamov X.R. Fizik kimyo: Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun darslik. – T. «O’zbekiston», 2000. – 487 b. 7. www.ziyonet.uz www.nur.uz

O'xshashlar

Kimyоviy bog’lanish
Kimyоviy jarayоnlar enеrgеtikasi
Ғаффор Раҳмонбердиевич Раҳмонбердиев
Ҳамидилла Нигматович Арипов (1940-2000)
Анвар Кабирович Абдушукуров