Кимё фани ва унинг методологик муаммолари - Kimyo - Referatlar

Кимё фани ва унинг методологик муаммолари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77.5 KB

Ko'chirib olish

Кимё фани ва унинг методологик муаммолари XX -аср кимё фани табиатшуносликнинг асосий тармоқларидан бири даражасига ўсиб етди ва илмий-амалий нуқтаи назардан бир қатор ўзига хос белгиларга эга бўлиб қолди: 1. Кимё фани қудратли назарияга таяниб иш кўради ва бу назариянинг негизида атомнинг квант-механик тузилиш модели ётади. Элементлар хоссаларининг даврий равишда ўзгариши, кимёвий боғланишнинг табиати, моддаларнинг реакцияга киришиш қобилияти каби масалалар физик ва математик аппарат ёрдамида ўзининг тўғри (илмий жиҳатдан асосланган) талқинини топмоқда. 2. қудратли назарий пойдевор кимёнинг амалий имкониятларини кенгайтириб юборди. Натижада хоссалари олдиндан башорат қилинган ва мақсадга мувофиқ сифатларга эга бўлган кўп сонли янги моддалар олинмоқда ва фойдаланилмоқда. 3. Моддаларнинг таркиби, тузилиши ва хоссаларини бехато аниқлаш имконини берадиган ранг-баранг тадқиқот методлари кимёга хизмат қилмоқда. Масалан, рентген-спектр ва рентген-структура, ультрабинафша ва инфракизил спектроскопия, радиоспектроскопия, масса-спектрометрияси, электропарамагнит ва ядро-магнит резонанси, нишонли атомлар ва активация анализи каби усуллар шу жумладандир. 4. Органик ва анорганик кимёнинг ўзаро самарали омухталашуви натижасида координацион ва элемент-органик бирикмалар каби ноанъанавий соҳалар шаклланди ва тез ривожланмоқда. 5. Кимёнинг бошқа табиий фанлар билан алоқаси кучайиб физикавий кимё, кимёвиё физика, биологик кимё, геологик кимё, космик кимё, биоорганик ва биоанорганик кимё каби фанлар пайдо бўлди ва бўлмоқда.

Фанларнинг бундай интеграцияси кенг қамровли илмий муаммоларнинг муваффатиятли ҳал қилинишига сабабчи бўлмоқда. 6. Кимё фанининг ўзида ҳам кучли дифференцияланиш содир бўлмоқда. Натижада айрим элементлар ва йўналишига кўра тармоқланиш кузатилмоқда. Масалан, фтор кимёси, фосфор ёки кремний кимёси, сийрак-ер элементлари ёки радиоактив элементлар кимёси, инерт газлар ёки ўтиш даврининг металлари кимёси, гидридлар ёки карбидлар кимёси, этилен ёки ацетилен кимёси, ароматик ёки тўйинмаган бирикмалар кимёси, нефть кимёси, табиий бирикмалар кимёси, термокимё, электрокимё, кристаллокимё, паст ҳароратлар кимёси, коллонд кимё, радиацион кимё ва бошқалар. Кимё фанининг беқиёс даражада ривожланиши, унинг табиат ва жамият ҳаётига бевосита ёки билвосита таъсирининг кучайиши, бошқа фанлар билан ҳамкорлигининг ортиши, модда тўғрисида янги-янги билимлар мажмуасининг қарор топиши каби ҳодисалар олимлар ва мутахассислар олдига кўпгина фалсафий ва методологик муаммоларни ҳам кўндаланг қилиб қўяди. Ўз вақтида академик Б.М.Кедров ва унинг ҳамкасблари бу масалада кимёгарларни бошқалардан орқада қолмасликка чақириб ёзган эдилар: «Ўзларининг методологик муаммолдарини фаол муҳокама қилиб биологлар ва физиклар, кибернетиклар ва механиклар мунозарасида кимёгарларнинг овози деярли эшитилмаяпти. Балки, улар учун назариётчи физиклар бир пайтлар ажратиб қўйган фақат тажриба ўтказиш (эмпирик фаолият билан шуғулланиш) вазифаси етарлидир? Ваҳоланки, ҳозирги пайтда кимёнинг олдида жуда куп методологик муаммолар турибди». Кимё методологияси қуйидаги масалаларни ўз ичига олади: - материя ҳаракатининг кимёвий шакли; - кислота ва асос тушунчалари; - модда таркибининг дискретлиги (узлуклилиги) ва узлуксизлиги; - кимёвий индивидуаллик;

- кимё билан биологиянинг, кимё билан математиканинг ўзаро муносабати; - анорганик ва органик кимёнинг ўзаро муосабати ва ҳ.к.о. Модданинг кимёвий эволюцияси, яъни унинг кимёвий элемент, оддий модда, анорганик бирикма шаклидан органик модда даражасига кўтарилиши, ундан эса таркиби ва тузилиши жиҳатидан анча мураккаб бўлган биологик қурилмаларнинг яралиши ўта қизиқарли фалсафий-методологик муаммо бўлиб, уни кўпгина фанларнинг ҳамкорлигида хал қилиш мумкин. Маълумки, ижтимоий ишлаб чиқаришнинг барча соҳаларидаги энг улкан ютуқлар фундаментал тадқиқотлар натижаларидан амалда самарали фойдаланиш туфайли қўлга киритилади. Шу нуқтаи назардан илмий изланишларнинг самарадорлигини ошириш, уларнинг натижаларини ишлаб чиқаришга татбиқ қилишни тезлаштириш, «Фан-ишлаб чиқариш» тизимида юксак даражада наф келтирадиган алоқа шаклларини қидириб топиш каби масалалар методологик жиҳатдан долзарб бўлиб бормоқда. Бу муаммоларнинг ҳаммаси кимё фанининг барча жабҳалари учун ҳам тааллуқлидир. Шунингдек, бундай масалалар фундаментал ва амалий тадқиқотларнинг ўзаро нисбатини ҳам белгилайди. Юқорида тилга олинган муаммоларни умумилмий муаммо тарзида фалсафа ҳам муҳокама қилади, хусусий фанларнинг методологияси ҳам уларни ҳал қилишда иштирок этади. Худи шу аснода фалсафа ҳам бошқа фанларнинг методологияси ўзаро ҳамкорлик қиладилар. Инсон ва уни ўраб турган муҳитнинг ўзаро муносабати ҳам кимёвий мазмунга эга. Шу боисдан у ҳам фалсафий- методологик талқинга муҳтождир. Кейинги пайтда дунёнинг кимёвий манзараси ҳақидаги масала кенг муҳокама қилинмоқда. Уни кимёвий билимларни системаллаштиришнинг мукаммал шакли, ўзига хос «дунёқараш», кимё фанининг инсонни ўраб турган табиатга бўлган яхлит қараши ва дунёвий тафаккурнинг олий формаси деб ҳам аталади. Материалистик фалсафа билан назарий кимёнинг

иттифоқи табиий-илмий билимларнинг шу шаклини ва унинг гносеологик функциялари ҳамда эвалюцияси босқичларини англаб олишга хизмат қилади. Кимё билан фалсафанинг ўзаро алоқасини таҳлил қилиш кимёни энг аввало ижтимоий онг шаклларидан бири бўлган фан сифатида эътироф этишдир. Бунда маълум даражада кимёнинг ишлаб чиқаришга алоқадорлиги иккинчи ўринга сурилади, чунки фалсафа биринчи галда назарий билимлар яъни назария, қонун, фараз ва хулосаларнинг яхлит системаси билан ўзаро таъсирда бўлади. Дунёнинг илмий назарияси – назарий билимларни системалаштиришнинг олий шакли бўлиб, бунда обектив олам ( борлиқ ) тўғрисидаги барча маълумотлар ва инсон онгидаги жами илмий бойлик қатнашади. У ҳозирги замонфанидаги асосий ҳулосаларнинг диалектик синтезидан иборат ва ривожланувчи дунёнинг муҳим қонуниятларини ўзида акс эттиради. Дунёнинг умумий илмий назарияси айрим (локал ) илмий манзаралар тўплами деб қараш устунлик қилиб турган бугунги кунда улар орасида дунёнинг физик манзарасига эътибор кучлироқдир. Физика табиатшуносликнинг етакчи тармоғи бўлиб келган ва ҳозир ҳам шундай. Шу боисдан, «физика кимёни ўзида эритиб юборган», «кимё батамом физикага сингиб кетган », «кимёнинг ўз башараси йўқ», «киме дунёнинг илмий манзарасини яратишга ожизлик қилади» каби фикрлар тез–тез ўртага ташлаб турилмоқда. Бу ўзига хос «физик шовинизм»дан бошқа нарса эмас, албатта. Чунки, табиий–илмий назарияларнинг яратилишида айрим хулосалар физикадан олинган бўлса, бу назариялар батамом физиканики бўлиб қолмайди-ку! Аҳир, назарияларнинг таркибида айрим ҳулосалар ҳам бўладики, уларни ҳеч ҳам физикага тегишли дейиш мумкин эмас. Ҳар бир аниқ фандаги муаммо ўзига хос бўлади, унинг ечими ҳам, гносеологик мазмуни ҳам провард натижада ўша фанинг назарий билимлар йиғидисига қўшилади. Шунинг учун кимё фани ва унга тегишли

табиатнинг кимёвий манзараси доимо дунёга бўлган физик қарашлардан фарқ қилади. Кимёвий таъсирлашувнинг энг оддий (содда) акти, дарҳақиқат, ҳам кимёнинг, физиканинг (жумладан, квант физикасининг) ўрганиш объекти ҳисобланади. Лекин амалдаги кимёвий жараён анча мураккаб кинетик система бўлиб фақатгина содда акт эмасдир. Шу боисдан, энг оддий ҳолатдаги кимёвий ўзгаришларни ҳам физика (квант механикаси) қонунлари ёрдамида шарҳлаб бўлмайди, чунки таъсирланувчи заррачаларнинг мураккаб омухталашуви ва бир–бирини тақозо этувчи жараёнлар мажмуаси квант меҳаникаси доираларидан четга чиқувчи янги қонуниятларга бўйсунади. Бошқача қилиб айтганда, мавжуд кимё олами физик назариялар асосида шаклланадиган тасаввурлар доирасига сиғмайдиган даражада мураккаб ва ранг-баранг. Шундай қилиб, мавжуд кимёвий бирикмалар ва жараёнларнинг мураккаблиги ва ўзига хослиги кимёвий тушунчалар ва қонунлардан тортиб то табиатнинг кимёвий манзарасигача бўлган тегишли илмий билимлар мажмуасида акс этиши лозим. Табиатнинг кимёвий манзараси табиий оламнинг махсус назарий модели бўлиб фандаги интегратив жараёнларнинг натижасидир. Бундай ўзгаришлар 3 та асосий йўналиш бўйича рўёбга чиқади: 1. Кимёнинг турли бўлимларида қўлга киритилган асосий назарий билимларнинг омихталашуви (кимё ичра интеграция); 2. Турли фанлар қамровидаги илмий билимларнинг ўзаро яқинлашуви (фанлараро интеграция: бу борада кимёга турдош ва чегарадош бўлган физика ва биология фанларининг таъсири айниқса сезиларлидир); 3. Хусусий илмий билимларнинг фалсафий билимлар билан алоқаси. Бундай ҳамкорлик тенденциялари назарий табиатшуносликда уни системаллаштиришнинг олий шаклларини келтириб чиқаради. Табиатнинг кимёвий манзараси илмий билимларнинг шундай системасидирки, бунда кимёдаги асосий ғоялар бошқа табиий фанлар ва

ҳозирги замон материалистик фалсафаси билан уйғунлашиб кетади. Шу жиҳатдан қаралганда табиатнинг кимёвий манзараси кимё фанига нисбатан кенгроқ мазмунга эга бўлиб чегаарадош табиий фанлар ва фалсафага тегишли билимларни қамраб олади. Кимё фани моддалар ва уларнинг таркиби, тузилиши ва хоссаларидаги ўзгаришларни ўрганса, табиатнинг кимёвий манзарасига табиий ва инсон қўли билан яратилган моддалар ва ишлаб чиқариш тармоқлари ҳамда уларда амал қиладиган кимёвий ўзгаришлар мансубдир. Бир сўз билан айтганда, табиатнинг кимёвий манзараси табиий дунёнинг яъни объектив оламнинг юксак даражада умумлашган кимёвий тасвиридир. У айни тарихий босқичда энг муҳим кимёвий маълумотлар ва уларнинг назарий асосларини танлаб олиш учун дунёқараш ва методология нуқтаи назаридан пойдевор вазифасини ўтайдиган билимлар йиғиндиси ҳамдир. Табиатга кимёвий қараш ва муносабат икки хил бўлади: 1. Табиий олам ҳақида кимёгар-тадқиқотчининг онгида шаклланадиган индивидуал тасаввурлар; 2. Дунёнинг илмий манзараси ҳақидаги табиий-илмий тасаввурларнинг жамоатчилик шакли. Ушбу ҳар икала шаклдаги тасаввурлар ҳам ўз давридаги кимёвий адабиётларда акс эттирилади. Табиатнинг кимёвий манзараси узоқ давом этган эволюция йўлини босиб ўтган. Дастлабки кимёвий билимлар табиатнинг кимёвий манзараси тарихининг муқаддимаси бўлиб икки босқични ўз ичига олади: қадимги дунё тафаккурларининг олам ҳақидаги дастлабки билимлари негизида шаклланган 1-босқич юнон алломалари бўлмиш Левкипп, Демокрит, Эпикур, Аристотель, Эмпедокл, Анаксагор кабиларнинг номлари билан боғлиқдир. Дастлабки атомистик гипотезалар, бошланғич моддалар яъни бирламчи элементлар ҳақидаги тасаввур мушоҳадага асосланган (тажрибага асосланган) мавжуд хулосалар бўлиб дунёга инсон ақл заковати билан қарашнинг куртаклари эди, холос.

Табиатнинг кимёвий манзараси тарихий муқаддимасининг иккинчи босқичи «Табиатнинг алкимёвий манзараси» бўлиб, у турли-туман ўзгаришларнинг бирлигидан ташкил топган оламга махсус кимёвий назар солиш эди. Алкимё даври ҳозирги замон адабиётида бир-бирига зид икки хил баҳоланади. Баъзилар алкимёни ёлғон ва фирибгарликдан иборат илм деб аташса, бошқа бировлар кимёвий вакиллари илмий кимёга асос солишган деб ҳисоблайдилар. Ҳақиқий ва холисона баҳо эса ушбу икки хилдаги қарашларнинг ўртасидадир. Авваламбор, алкимёни кимёвий тасаввурларини бошланғич шакли деб эмас, балки ўз даврининг ижтимоий, сиёсий, иқтисодий ва диний ғояларини ўзида мужассамлаштирган маданиятининг кўринишидир, деб қарамоқ лозим. Иккинчидан, алкимёни қадимдий дунёнинг амалий кимёвий билимлари ва юнон (грек) натурфилософияси заминида туғилган ва вояга етган илм эканлигини унутмаслик керак. У юнон натурфилософиясининг «тирик, аммо мажрух фарзандидир». Алкимё таълимотининг тарафдорлари асосан қуйидаги ғояларга содиқ эдилар: 1. Бирламчи материянинг мавжудлиги. Уни турли аралашмалар (қўшимчалар)дан тозалаб, ноасл металарни асл металларга (қўрғошиннни- кумушга, симобни-олтинга ва ҳ.к.о) айлантирадиган, одамзодни турли касалликлардан холос этадиган, қарияларни ёшартирадиган ва мангу ҳаёт ато қиладиган «квинтэссенция», яъни «философия тоши»ни олиш мумкин. 2. Арестотелнинг 4 элементи (қуруқлик, намлик, иссиқлик, совуқ)ни тан олиш. Шу элементлар ҳамда сифатларни бир-бирига бириктириш орқали дунёдаги барча нарсаларни хосил қилиш мумкин. 3. Осмон жисмлари (қуёш, юлдузлар, сайёралар) ерда содир бўладиган барча жараёнларга таъсир қилади, металлар осмон ёритгичлари таъсирида ер қаърида пайдо бўлади ва ривожланади. 4. Ерда атиги 7 та металл бор. Улар тегишли худоларга, олтин-Аполлон (қуёш)га, кумуш-Диана (Ой)га, мис-Венера (Зуҳра)га, темир-Марс

(Мирриҳ)га, қалай-Юпитер (Муштарий)га, қўрғошин-Сатурн (Зухал)га тақалади. Араблар цивилизациясининг маркази бўлмиш Боғдод шаҳрида Шарқнинг биринчи академияси ҳам ташкил этилган ва у ерга узоқ-яқин ўлкалардан олиму-фузалолар тўпланган эди ( VIII -аср). Араб империясида илм байроғи баланд кўтарилди, унинг турли нуқталарида кимё илми тарихида кўчмас из ва бебаҳо илмий мерос қолдирган, аммо ҳозирги даврда ўз авлодлари томонидан деярли эсга олинмайдиган, сиймолар етишиб чиқди. Фалсафий маданият ва кимёвий билимлар Европага Осиёдан ўтганлигини ҳеч ким рад этмасада, биз нафақат ўрта, хатто олий илм бўғинида ҳам аждодларимизнинг меҳнатига етарли баҳо бермаяпмиз. Кимё илмининг тарихида алкимё даври алоҳида эътиборга моликдир. Киме ўзининг «алкимё» деган номини ҳам VIII -аср арабларидан олди («ал»- араб тилидаги олд қўшимчаси, «кимё» эса анча илгари пайдо бўлган сўздан олинган). Бу сўзнинг ўзи арабча генезисга эга бўлса ҳам аксарият кимё тарихини ёзувчи (асосан, европалик) олимлар негадир арабларнинг (ва унинг тарихидаги) мавқеига етарли баҳо бермайдилар. Алкимё даври IV -асрдан то XVI -асргача ҳукмронлик қилди. Унинг Миср, Юнон, Араб, илк ва кейинги ўрта асрлар алкимёси каби манбалари фарқ қилади. Ф.Энгелье «алкимё ўз даврида жуда зарур бўлган» деган иборасида кимёнинг ушбу дастлабки шаклидаги ижобий хислатларни назарда тутган эди. Дарҳақиқат, илмий-кимёвий билимлар билан грек натур философиясининг омихталашувидан келиб чиққан бу оқим намояндалари сеҳрли куч-«философия (ҳикмат) тоши»ни қидириб умрбоқийлик обиҳаёти (афсонавий ҳаётбахш ичимлик), универсаль эритувчи, нодир металлар (олтин ва кумуш) ҳосил қилишга уриниши билан амалий киме пойдеворига гишт қўядилар. Тўғри, алкимёда псевдоназариялар, ёлғон хулосалар кўп бўлган. Шунинг учун ҳам уни фан деб аташга хали эрта эди. Энг муҳими, «Алкимё билан дин ўртасида чамбарчас алоқа бўлганлиги» (Ф.Энгельс) кузатилган ходисаларни ҳақиқий изоҳлашга халақит қилди.

Алкимё дарғаларининг барча хато ва камчиликларини эътироф эта туриб уларнинг холисона ва фидокорлик билан кўп асрлар давомида бажарган ишлари салмоқли якунга эгалигини тан олиш керак. Аввало ғоят кўп сонли моддаларни ўрганишдан, сўнгра ўша моддаларни ўрганишда қўлланиладиган, баъзан жуда аниқ бўладиган талайгина усулларни ишлаб чиқиб ҳамда такомиллаштиришдан ниҳоят, халқаро (байналмилал) кимё тилини яратиш борасида қилинган дастлабки уринишлардан иборат саъй- ҳаракатлари қимматлидир. Кўп сонли ихтиролар, тажриба ўтказиш техникасининг мукаммаллашуви лаборатория амалиётига тарозининг татбиқ қилиниши ва тажриба йўли билан тасдиқланган назарий умумлашмаларнинг яратилиши-кимё илмий хазинасига қўшилган қимматли хиссадир. Кимёнинг кейинги тараққиёти медицина кимёси (ятро кимё), флогистон назариясининг ҳукмронлиги, кислородли оксидланиш назариясининг яратилиши, стехиометрик (миқдорий нисбатлар) қонунларнинг кашф этилиши, газлар кимёси (пневмокимё) нинг авж олиши, атом – молекуляр таълимотнинг пайдо бўлиши каби босқичларни ўз ичига олади. Ж.Пруст, Ж.Далътон ва Й.Я.Берцелиус каби буюк тадқиқотчиларнинг ишларидан бошланган классик кимё даври XIX асрнинг бошидан охиригача давом этди. Кимёнинг таснифий фан шаклидан моддаларнинг таркиби, тузилиши ва хоссалари орасидаги алоқадорликни ҳамда уларнинг ўзгаришлари механизмини ўарганувчи фанга айланиши XIX асринг 60- йилларидан бошланган. Замонавий кимё кўпгина бошқа фанлар ( физика, биология, математика, кибернетика ва бошқалар) билан самарали ҳамкорлик қилиб жудда шиддатли ривожланмоқда. Кимёвий жараёнлар олами жонсиз ва жонли табиатнинг барча соҳасини ўз ичига қамраб олганлиги учун ҳаётни, унинг пайдо бўлишини, тараққиётини ва атроф-муҳитни материянинг кимёвий шакли, унинг ҳаракати билан тушунтирилади. Бу эса объектив реаллик ҳақидаги умумий инъикос бўлмиш дунёнинг кимёвий манзарасидир.

Оламнинг бепоёнлиги, уни билиб олиш чегарасининг йўқлиги кимё предметининг мазмун ва мохияти учун тегишли кўпгина янги ва янги, хилма- хил фалсафий-методологик муаммоларни келтириб чиқаради. Адабиётлар 1. Философские и методологические проблемў химии. Новосибирск, 1991. 2. Омонов Х.Т., Мирвохидова М.Н. Кимёвий тафаккурнинг генезиси ва тарихий тараққиёти. Тошкент, 1993. 3. Макареня Н.А., Обухов В.С. Методология химии. Москва, 1997. 4. www . Ziyonet . uz

O'xshashlar

Органик кимё фани ва унинг ривожланиш тарихи

Ўзбекистонда кимё фани ва кимё саноати

Органик кимё фани

Аналитик кимё фани ва вазифалари

Кимё саноатида хом ашё муаммолари