Ionlovchi nurlarning oliy usimliklarga va jonli dunyoning boshka turlariga ta - Kimyo - Referatlar

Ionlovchi nurlarning oliy usimliklarga va jonli dunyoning boshka turlariga ta

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76.5 KB

Ko'chirib olish

Ionlovchi nurlarning oliy o’simliklarga va jonli dunyoning boshqa turlariga ta`siri Reja 1. Ionlovchi nurlarning usimliklarga ta`sirining umumiy tavsifi. 2. Usimliklarga nur ta`sirining fizikaviy va kimyoviy mexanizmlari. 3. Yadro nurlarining kishlok xujalik zararkunandalariga ta`siri va ularga karshi kurashda kullash. 4. Ionlovchi nurlarning davolash maksadida kullanishining radiobiologik asoslari.

Ionlovchi nurlarning kishlok xujaligida kullashga bulgan extiyoj usimliklarga nur ta`siri, mexanizmlarni urganishni takozo kiladi. Xujayralardagi modda almashinuvning asosiy jarayonlari anaerob va aerobli glikoliz, Krebs trikarbon tsikli, oksidlovchi fosforlanish, nuklein kislotalar, oksidlar, fermentlar sintezi xayvonlar va usimliklarda kup jixatdan uxshash. Ammo usimliklarda xujayralarning umumiy tuzilish sistemasi, modda almashinishi boshkarilishining xayvonlarga nisbatan ancha soddaligi ularda nur ta`sirida yuzaga keluvchi dastlabki uzgarishlarni kuzatishni osonlashtiradi. Ionlovchi nurlarning usimliklar urugiga, yosh nixollarga, voyaga etgan usimliklarga ta`siri, turli nurlash sharoitlarida kuzatilgan. Usimliklarga nur ta`sirini, ularni maxsus gamma-maydonchalarda utkir va surunkalarni nurlab, yoki ularga radioaktiv moddalar kiritib urganilgan. Radiatsion effekt, asosan usimliklarning usish va rivojlanish tezligining uzgarishi, shoxlanishi, ular tuzilishida morfologik uzgarishlar paydo bulishi, shishsimon usmalar rivojlanishi, usimliklarning ulishiga karab belgilanadi. Tsitologik tekshirishlarda radiatsiya ta`sirida mitotik indeksning uzgarishi, xromosoma aberratsiyalarning soni, usimlik xujayralari yadrosi va tsitoplazmasidagi uzgarishlar urganilgan. Nurlangan usimliklar yangi naslida mutantlar, sterillik paydo bulishi va xosildorlikga e`tibor berilgan. Xujayra nafas olishi, fotosintez, oksidlovchi fosforlanish, nuklein kislotalar va modda almashinishining boshka kursatgichlariga radiatsiyaning ta`siri, xujayraning fizika-kimyoviy xarakteristikasi-utkazuvchanlik, ekzoosmos, plazma xarakati, elektr utkazuvchanlik biopotentsiallar nur ta`sirida uzgarishi kuzatilgan. Tadkikotlar kursatishicha, usimliklar radiatsiya ta`siriga xayvonlarga nisbatan ancha chidamli. Issik konli xayvonning etuk yoshlilari bir miyorda, kiska muddatli umumiy nurlanish sharoitida 10 gr atrofidagi nur ta`siridan uladi. Sovuk konlilar uchun letal doza - 15-40 gr. Voyaga etgan usimliklarda bir necha ming Gr nur ta`sir etganda xam birorta seziladigan uzgarish yuzaga kelmaydi. Usimliklarning xar xil turlarining nurga ta`sirchanligi turlicha. Masalan: Gamma nurli maydonchalarda surunkali nurlab utkazilgan tajribalarda

usimliklarning tashki morfologik uzgarishlari, rivojlanishdan kolishi, majruxliklar kelib chikishi e`tiborga olinadigan bulsa, ba`zi usimliklarda (Tradescantia paludosa, Lilium Longifarum – udlennennaya liliya) rivojlanishining buzilishi surunkali nurlashda 0,3-0,5 gr kunlik dozadan yuzaga kelsa, gladioluslar kunlik doza 50-60 r-ga teng nur ta`sirida kuchsiz uzgarishlar namoyon kiladilar yoki mutlok uzgarish kuzatilmaydi. Dastlab olimlar usimliklarning turlicha radiosezgirligi ularda xromosomalar soniga boglik bulsa kerak deb faraz kilganlar, ammo keyingi kuzatuvlar usimliklar nurga ta`sirchanligining ularda xromosomalar soniga boglik emasligini kursatdi. M: Pisum sativum – (14 xromosoma) zararlovchi doza- 080 gr. Trifolium repens – (16 xromosoma) zararlovchi doza- 300 gr. Sinapis alba – (18 xromosoma) zararlovchi doza- 920 gr. Cannabis satila – (20 xromosoma) zararlovchi doza -075 gr. Helianthus annuus (34 xromosoma) zararlovchi doza -050 gr. Usimliklar xromosomalarining ploidligi xam ularning nurga ta`sirchanligini tushuntirib berolmaydi. Ploidligi bir xil bulgan xar xil usimliklarning nurga sezuvchanligi turlicha bulishi mumkin. Ammo bir turga mansub usimliklarning ploidligi ortib borishi bilan ularning nurga chidamliligi ortadi. M. Xrizantemalarning uch turi turlicha ploidlikka ega (2n, 8n, 22n). Ploidlik ortishi bilan xujayra yadrosi xam kattalashib boradi. Shunga boglik xolda usimlikning nurga chidamliligi xam ortadi. Kup usimliklarda buning teskarisi, nurga sezuvchanlik yadroning kattaligiga boglik. Yadro kattalashgan sari xujayralarning nurga sezuvchanligi ortib boradi. Yadroning kattaligi undagi DNK soniga boglik. Demak, usimlik xujayrasining nurga sezuvchanligi uning yadrosidagi DNK soniga proportsional ortib boradi. Bunga isbot: usimlik urugi xullangandan sung dastlabki paytlarda yadro kattalashadi unda DNK soni va xujayra radiosezgirligi xam ortadi. Ammo xujayra radiosezgirligini fakat DNK sonining ortishi va yadro kattalashishi bilan boglab bulmaydi. Chunki bu jarayonlar DNK sintezi davrining nixoyasida kuzatiladi. Xujayraning nurga eng yukori ta`sirchanlik vakti presintetik fazaga tugri keladi.

Bu urinda shuni e`tiborda tutish kerakki, xujayra yadrosi kattalashishi bilan bir vaktda xujayraning xajmi tsitoplazmaning xajmi, xam kattalashishi modda almashinishining faollashadi. Bu jarayonlar radiosezgirlikni ortishiga sabab bulishi mumkin. Usimlik xujayralarining nurga sezuvchanligida ularning fiziologik xolati, modda almashinishning faolligi muxim axamiyatga ega. Utkir nurlash sharoitida tez usuvchi, fiziologik jarayonlar aktiv kechuvchi usimliklar nurga ta`sirchan. Modda almashinish jadalligi va xujayra bulinish tsiklining davomiyligi tashki xaroratga xam boglik. Ma`lum optimal xaroratda bu jarayonlar eng yukori jadallikga etadi. Shu paytda usimlikning nurga ta`sirchanligi maksimumga etdi. Usimliklar urugi xam turlicha radiosezgirlikka ega. Ba`zi usimlik uruglari nisbatan kichik dozadan uladi (M. ot loviyasi-bobi konskie-100 gr, nurdan uladi, ayni vaktda ok gorchitsa urugi xatto 2000 gr nur ta`siridan keyin xam yashash kobiliyatini saklaydi. Usimlik uruglarini siyrak ion xosil kiluvchi (rentgen yoki gamma) nurlar bilan nurlashda ta`sir effekti me`yorda bir tekis emasligi kuzatiladi. Ba`zi usimliklar urugi chukurrok, ba`zilari kamrok zararlanadi yoki deyarli zararlanmaydi. Ammo zich ionlovchi nurlar (neytronlar) ta`sirida zararlanish kuchlirok buladi. Usimlik uruglarining nurga ta`sirchanligi undagi suv mikdoriga boglik. Urugda suv mikdori normal (10-12%) bulganida u nurga sezuvchan. Urugni sun`iy kuritish natijasida undagi suv mikdori kamayib ketsa, (4% kadar tushsa) yoki urug namlansa radiosezgirlik ortadi. M: urugni 8 soat nurlash uning nurga ta`sirchanligini 10 marta oshiradi. Sababi - urug xujayrasida aktiv metabolizm boshlanishi uning nurga ta`sirchanligini oshiradi. Bu radiosezgirlik uchun xujayrada modda almashinuv jarayonlarining shiddati nakadar axamiyatli ekanini kursatadi. Urugning biokimyoviy tarkibi, undagi modda almashinish va nurga ta`sirchanlikka ta`sir kursatadi. Usimliklar urugini rentgen va gamma nurlar bilan nurlanganda kislorod ishtiroki nurga ta`sirchanlikni kuchaytiradi. Neytronlar bilan nurlashda bu effekt namoyon bulmaydi. Rentgen nurlari ta`siridan keyingi dastlabki soatlarda urugda genetik

zararlanishlar (xromosomalar uzilishi) yakkol kupayadi va bu jarayonda tashki muxit, xarorat, namlik, kislorod ishtiroki muxim axamiyatga ega. Usimliklarning turli funktsional kismlarining nurga ta`sirchanligi turlicha. Tomirlar uchi, kurtaklarning nurga ta`sirchanligi yukori. etarli kattalikdagi nur dozasi usimliklarda xayvon organizmidagi kabi yadroda DNK sintezini, mitoxondriyalardagi oksidli fosforlanish jarayonlarini sekinlashtiradi. Fotosintez jarayoni esa nur ta`siriga chidamli, fotosintezning sustlanishi nisbatan katta dozalarda yuzaga keladi, shu bilan birga doza ortib borishi bilan bu jarayon xam sekinlashib boradi. Xujayra reproduktiv kismini nurlash xromosoma aberratsiyalari va mutatsiyalar chakiradi. Zich ionlovchi radiatsiya (neytronlar) kup mikdorda xromosoma aberratsiyalari chakiradi. Siyrak ionlovchi nurlarning zarari kamrok buladi. Usimliklarni nisbatan kichik dozalarda nurlash natijasida kup xollarda xujayralar bulinishi va usishining tezlanishi, xosildorlik va uning sifati uzgarishi mumkin. Katta dozalarda surunkali, kup kunlar davomida nurlash usimlik usmalarini keltirib chikaradi. Bu usmalar ikki xil buladi. Bir turi usimlik uchlari, shoxlari, barglari orasidan usuvchi, ikkinchisi subepidermal xujayralar usishi tufayli burtish sifatida bulishi mumkin. Usimliklardagi nur ta`sirining fizikaviy va kimyoviy mexanizmlari Ionlovchi nurlar ta`sirida usimliklarda kuzatiluvchi birlamchi va dastlabki jarayonlar tirik mavjudotda kechuvchi jarayonlardan printsipial fark kilmaydi. Ammo, usimliklarda uzaro boshkarish jarayonlari ancha sodda, modda almashinishning uziga xos tomonlari mavjud. Shular tufayli va voyaga etgan usimliklarning nurga chidamliligi ularda biologik ta`sirning ayrim tomonlarini kuzatishga imkon beradi. Usimliklarda xayotiy jarayonlarning normal fiziologik kursatkichlari - usish, rivojlanishning tezligi, mitozlar intensivligi reproduktiv organlar (urug)ning soni, kuk massa mikdorining uzgarishlarida stimulyatsiyalash effektini kuzatish mumkin. M: Kartoshkani nisbatan kichik dozada nurlash, unda kukarayotgan kuzchalar sonining ortishiga olib keladi. Xuddi shuningdek, lavanda, suli, makkajuxori, sabzi uruglarini nurlash, ularda mitozlar sonining ortishiga,

usishning tezlashishiga, xosildorlikning oshishiga olib keladi, ammo juda katta dozalar kullangan xollarda, aksincha, bu kursatgichlarning kamayishi ruy beradi. Xulosa kilib ayganda, usimliklar urugini kichik dozada nurlash, usish, rivojlanish, xosildorlikga stimulyatsiyalovchi ta`sir kursatadi. Katta dozalar jarayonlarga salbiy, pasaytiruvchi ta`sir kursatadi. Xuddi shuningdek, nurning stimulyatsiyalovchi ta`siri, gamma-maydonchalarda usimliklar poyasi nurlanganda yoki ularga radioaktiv moddalar yuborilganda xam kuzatiladi. Nur ta`sirida usimliklarda rivojlanadigan uzgarishlar fakat dozaga boglik emas. Nurlash chakiradigan effekt, nurning turiga, ionlarning zichligiga xam boglik. Muxitda zich ionlanish chakiruvchi nurlar- tez neytronlar va α -nurlar bilan nurlash doim zararli ta`sir kursatadi. Stimulyatsiyalovchi effekt fakat siyrak ionlovchi nurlar - beta, gamma va rentgen nurlari ta`sirida kuzatiladi. 1925 yilda M.I.Nemenov ionlovchi nurlarning kichik dozalari loviyalarda mitozlarni faollashtirishni kuzatib, buning sababi modda almashinishining nur ta`sirida uzgarishi deb taxmin kildi. N.V. Timofeev-Ressovskiylarning taxmin kilishicha, nur ta`sirida tsitoplazmada xujayra molekulalarining emirilishi ruy beradi va ular kichik kontsentratsiyalarda xayot faoliyatini kuzgatuvchi, stimulyatsiyalovchi ta`sir kursatadi. Nurlangan usimlik, tukimadan surib olingan moddalar kichik kontsentratsiyalarda usimlik urugi rivojlanishini stimulyatsiya kilishi, katta mikdorlarda urugning unib chikishi va usimlikning rivojini kamaytiradi. Bu moddalar, usimlik tomirida mitozlarni kamaytiradi, mikroyadrolar xosil kiladi, xromosoma aberratsiyalarini chakiradi. Nurlashda usimliklarda xosil buluvchi biologik aktiv moddalar - fenollar fermentativ oksidlanishning faollanish maxsuli - xinonlar va ortaxinonlar xamda tuyinmagan kislotalarning perioksidlari bulishi mumkin. Shunisi kizikki, usimlik urugini yarim letal dozada nurlangandan sung 1 sutka davomida yuvilsa, radiatsion effektlarning 50-70% kamayishiga olib keladi. Bu paytda zararli toksik maxsulotlarning bir kismi yuvilib ketishi natijasida radiatsion effekt kamayadi deb taxmin kilish mumkin. Demak nur ta`sirida usimliklarda xam radiotoksinlar xosil buladi.

Radiotoksinlar xujayra yadro DNK-sidan informatsiyani fermentlar sintez kiluvchi ribosomalarga uzatishga tuskinlik kilishi mumkin. DNK polinukleotidlar zanjiri aloxida zvenolarining buzilishi xujayraning oksil sinteziga ta`sir kursatadi. M: Nurlangan chigitdan (150 gr) usib chikkan paxta chigiti DNK-sida adenin va timinning uzaro mikdor nisbati va oksillarda ba`zi aminokislotalar mikdori uzgaradi.

Yadro nurlarining kishlok xujalik zararkunandalariga ta`siri va ularga karshi kurashda kullash Usimliklar va tirik mavjudot radiosezgirligining katta farki, usimlik maxsulotlarning kishlok xujalik zararkunandalariga karshi kurashda yadro nurlaridan foydalanishga imkon beradi. Ma`lum bulishicha, zararkunanda kurt-kumurskalarning lichinkasi nurga ancha ta`sirchan 100-200 gr nur ularning kupayishini tulik tuxtatadi va ayni vaktda kuruk usimlik maxsuloti sifatini mutlok uzgartirmaydi. Shunga asosan don maxsulotlarini elivatorga tukish oldidan 100 gr dozada gamma nurlash tavsiya etiladi. Bu doza nur, ombor mitasi (ombarn ы y dolgonosik)ning lichinkalarini uldiradi. Xuddi shuningdek, kuruk meva va sabzavotni xam nurli sterilizatsiya kilish tavsiya etiladi. 50 gr dozada Greypfrutni nurlash Meksika meva pashshasi lichinkalarini tulik safdan chikaradi va bu mevani uzok saklash xamda va uzok masofaga tashish imkoniyatini beradi. Aytish kerakki, xul meva va sabzavotni nur yordamida sterilizatsiya kilib konservatsiyalash ba`zi kiyinchiliklarga ega. Mikroblarni uldirish juda katta dozalarni (15000-20000 gr) talab kiladi. Bu dozalar vitaminlar oksidlanishini chakirishi, odatdan tashkari oksidlanish maxsulotlari xosil kilishi mumkin. Yadro nurlari baxor, yoz oylarida kartoshkaning usib ketishini oldini olish uchun xam kullanildi. Buning uchun maxsus bunker orkali utayotgan kartoshka 60 So gamma nurlari bilan nurlanadi. Kartoshkaning bunkerdan utish tezligi uni 80100 gr nur olishini ta`minlaydigan bulishi lozim. Bunday nurlash, kartoshkani ozuka sifati, shirinligini uzgartirmagan xolda uni kukarishdan tula saklaydi. Yadro nurlarini usumlikshunoslik amaliyotida kullash. Yadro nurlarining kishlok xujaligida kullanishining yana bir turi, usimlik urugini ekish oldidan nurlash. Nurlash urugning unib chikish energiyasini oshiradi, dastlabki rivojlanish davrida ildiz sistemasining usishi, tomir otishining tezlanishi va navnixol usishini yaxshilaydi.

Nurlangan urugdan usgan usimliklarda gullash ertarok ruy beradi, xosil tuplash davri tezlashadi va xosildorchilik 10-20% ortadi. Xosildorlikning ortishiga usimlikda modda almashinishning tezlanishidan tashkari, usimlik shoxlarining kupayishi, kushimcha usish nuktalari paydo bulishi sabab buladi. M: Nurlangan urugdan usgan makkajuxorida asosan 2,3,4 makkajuxori sutasi xosil buladi. Ayni vaktda usimlik donida vitaminlar, kand oksillar mikdori kupayadi, xosil sifati yaxshilanadi. Usimliklar xosildorligini yaxshilash uchun urugni nurlashning optimal dozasi turli usimliklar uchun turlicha. M: makkajuxorining silos uchun ekiluvchi sterling navi urugi uchun optimal doza 5 gr, sabzi urugi uchun – 25 gr, karam urugi – 20 gr, suli – 10 gr, osh kadi, kovun urugi – 40 gr, paxta chigiti – 15 gr. Usimlik urugini optimal nurlash dozasi turli iklim zonalari uchun bir xil emas. Issik iklim zonalari uchun doza yukorirok. M: makkajuxori doni urta iklim belboki (Sredniy klimaticheskiy poyas) uchun 5 gr. Ozarboyjon uchun 30 Gr. Nurlashda urugning namlik darajasi e`tiborga olish lozim. Yukorida keltirilgan optimal dozalar kondentsion namlik uchun ishlab chikilgan. Effekt nurlashdan keyin utgan vakt va urugni saklash sharoitiga xam boglik. Urugni nurlangandan keyin darxol ekilsa, eng yaxshi effekt kuzatiladi. Nurlashdan keyingi soatlarda urugni ekish nixol usishini 50-80% tezlashtiradi. Stimulyatsiyalovchi effekt 24 soat ichida keskin kamayadi va keyingi 7-10 kun davomida uzgarishsiz koladi. Bu kunlar urugni ekish uchun kulay, ammo bunda stimulyatsiyalash effekti 10-20% ni tashkil kiladi. Ekishdan oldin urugni nurlashning bir uzi yukori xosilni ta`min etmaydi. Nurlashning effektivligi usimlikning usish sharoitiga xam boglik. Effekt kulay agrotexnika sharoitlarida yukori va nokulay tashki sharoitlar - suv, ugit etishmasligi kabi salbiy faktorlarni kompensatsiya kilmaydi. Usimlik uchun optimal sharoitda stimulyatsiyalovchi ta`sir tulik realizatsiyalanadi (amalga oshadi). M: gidroponika sharoitda ustirilgan urugi nurlangan makkajuxorilari yoki arpaning ozuk massasi deyarli ikki barobar ortishi mumkin, ozikaning vitaminligi xam ortadi.

Paxta, sabzi, karam, kartoshka, osh kovok, kovun uruglarini xam ekin oldidan urugni nurlashning foydali tomonlari aniklangan. Uz vaktida, 108- F paxta chigitini nurlash (15-20 gr) vositasida xosildorlikni 10% oshishiga erishilgan. Xozirgi erta pishar, xosildorligi yukori paxta navlarining yaratilishida xam yadro nurlarining chigitga ta`siridan olingan natijalarning xam uz urni bor. Urugni va unib chikayotgan texnika ekinlarini nurlashda xosil buluvchi ijobiy mutatsiyalardan konkret maksadlarda foydalanish, xalk xujaligini etarli ozuka maxsulotlari bilan ta`min etish imkoniyatini yaratadi. Ionlovchi nurlarning jonli dunyoning boshka turlariga ta`siri va undan amaliyotda foydalanish. Ionlovchi nurlar bakteriotsid ta`sirga ega bulib bundan ilmiy maksadlarda radiatsion mutagenezni urganish amaliyotda biologik preparatlarni sovuk sterilizatsiyasi uchun foydalaniladi. Veterinariya amaliyotida ionlovchi (rentgen) nurlar diagnostika maksadida kullanadi. Bu soxada xayvonlar asosan eksperimentlar ob`ekti sifatida xizmat kiladi. Ionlovchi nurlar kuprok tibbiyotda rentgenodiagnostika, radionuklid diagnostika va nurli terapiya maksadilarida kullanadi. Tibbiyotda ionlovchi nurlar asosan xavfli usmalar, yalliglanishli, ayniksa surunkali yalliglanishlar, degenerativ va distrofik kasalliklarni davolashda kullashadi. Ionlovchi nurlarning davolash maksadida kullanishining radiobiologik asoslari Ionlovchi nurlarning kasalliklarni davolashda kullanishi asosan ikki narsaga asoslangan: 1. Nurlangan tukima, organ va butun organizmda funktsional va organik uzgarishlar chakirishi. Kasallangan organ va tukimalarni yoki patologiyaning kechishiga ta`sir kursatuvchi strukturalarni nurlab, ularda davolash uchun kerak bulgan effekt chakiriladi. Ma`lumki, kichik dozalar asosan funktsional, katta dozalar morfologik uzgarishlar chakiradi. Shunga asosan, kasallangan organ va tukimalar, patologiya uchogi yoki patologiyaning kechishiga ta`sir kursatishi mumkin bulgan anatomik strukturalarni nurlab, davolash effekti olish mumkin. M: Kalkonsimon bez giperfunktsiyasi – gipertireozda, shu organning tiroksin garmoni

ishlab chikarish funktsiyasini pasaytirish lozim. Buning uchun bemorga ma`lum mikdorda radiaktiv yod ichiriladi. Bu modda kalkonsimon bezda tuplanadi, undan tarkalgan nur tireotsitlarning bir kismini zararlaydi va garmon sintezi kamayadi. Natijada tireotoksikoz alomatlari yukoladi. Ikkinchi misol: katta dozalar xujayralarni uldiradi, xatto tukimalar nekroziga olib keladi. Shunga asoslanib xavfli usma tukimalarini emira oladigan dozada nur kullab rak va shunga uxshash usmalar davolanadi. 2. Patologik uzgargan tukimalarning nurga sezuvchanligi sog tukimalarga nisbatan yukori. Ma`lumki, yosh differentsiyasi past, tez bulinuvchan funktsional aktiv xujayralarning nurga ta`sirchanligi yukori. Normal xujayralar aynib usma xujayralariga aylanganda, ularning differentsiyasi pasayadi. Xujayra bulinishi tezlashadi, demak nurga ta`sirchanligi ortadi. Shu sababli sog tukimalar orasida yotgan usma nur ta`sirida atrof sog tukimalarda nekroz yuzaga kelib ulgurmasdan uladi. Yalliglangan tukimalar xam nurga ta`sirchan. Chunki yalliglanishda ruy beruvchi jarayonlar – al`teratsiya, ekssudatsiya va proliferatsiya nurga ta`sirchanlikni oshiruvchi faktorlardir. Al`teratsiya – xujayraning, tukimaning patogen faktor ta`sirida zararlanishi. Nurlash bu zararlanishlarni tiklanmaydigan darajaga keltiradi. Ekssudatsiya – xujayra, uning atrofida tukimalarda suyuklik mikdorining ortishi – bu sharoitda nurlanish suvning radioliz maxsulotlari va perioksidli birikmalar kup xosil bulishiga, radiatsiyaning vositali ta`siri kuchayishiga olib keladi. Proliferatsiya – xujayralar bulinishining tezlashishi, bu sharoitda nurga ta`sirchanlik ortadi. Yalliglanish, degenerativ – distrafik jarayonlar, bitmaydigan turli yaralar va boshka surunkali jarayonlarda nur terapiyasining kullanishi, nur ta`sirida yuzaga kelgan kichik uzgarishlarga javoban reflektor va boshka ijobiy ikkilamchi uzgarishlarga asoslangan. M: yalliglangan tukimalar yoki bitmaydigan yaralarni kichik dozada nurlashda shu soxa retseptorlari ta`sirlanadi, markaziy nerv sistemasiga yunalgan impul`slar paydo buladi, ularga javob reaktsiya natijasida nurlangan soxada kon aylanishining, tukimalar oziklanishining yaxshilanishi

yuzaga keladi. Nur ta`siridan ba`zi nurga sezuvchan xujayralar uladi, leykotsitlarning migratsiyasi va fagotsitozni stimulyatsiya kiladi. Ulgan xujayralarning toksinlariga yangi antitellar xosil buladi. Bu reaktsiyalar spetsifik emas, ular maxalliy tiklanish jarayonlarni stimulyatsiya kiladi. Tukimalar va organizmni nurga ta`sirchanligini ma`lum darajada boshkarish mumkin. Bunga extiyoj asosan usmalarni davolashda yuzaga keladi. Usmaning oksigenatsiyasini oshirish (giperbarik oksigenatsiya yordamida) uning nurga ta`sirchanligini kuchaytiradi. Bunga teskari yul bilan xam erishish mumkin, usma soxasini oziklantiruvchi kon-tomirlarni boglab. Bu xolda ta`minotga sezuvchan, modda almashinishi aktiv bulgan rak xujayralari kon etishmaslikdan ula boshlaydi. Yoki ularda distrofik uzgarishlar rivojlanadi. Bunday sharoitda nur xujayralarni kuchlirok zararlaydi. Usma xujayralari nurga ta`sirchanligini oshirishning yana bir yuli, giperglikemiya xosil kilishdir. Usmalarda uglevodlar almashinishi tulik bulmay, sut kislotasi (molochnaya kislota) kadar davom etadi. Giperglikemiya sharoitida usma xujayralarini sut kislotasi bilan zaxarlanishi ruy beradi. Bunday sharoitda nurlash nurning zararli ta`sirini kuchaytiradi. Shuningdek, maxalliy gipertermiya xam usma tukimasining nurga sezuvchanligini kuchaytiradi. Bulardan tashkari, kator kimyoviy birikmalarning xam nurlanishga sensibilizatsiya chakirishi aniklangan. M: elektron aktseptorlik xususiyatiga ega birikma-metronidazol kislorodga uxshash ta`sir kursatib gipoksiya sharoitidagi rak xujayralarining nurga ta`sirchanligini oshiradi. Tsitostatik modda 5-ftoruratsil nurning DNKga ta`sirini kuchaytiradi va usmaning nurga sezuvchanligini oshiradi. Tukima va organlarning nurga ta`sirchanligini boshkarish usmalarni davolash va sog tukimalarni saklab kolishda muxim axamiyatga ega. Tayanch suzlar: oliy usimliklar, bakteriyalar, kishlok xujalik zararkunandalari, usimlik xujayraning DNK-si, xromosomalarga ta`sir, sterilizatsiya, uruglarni nurlash, usishni stimulyatsiyalash, rivojlanishga ta`sir, xosildorlik, radiodiagnostika, nurli terapiya.

Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o`quv qo`llanmalar ro`yxati Asosiy darsliklar va o`quv qo`llanmalar 1. Yarmonenko S.P. Radiobiologiya cheloveka i jivotnix. M.: «Visshaya shkola». 1988. 2. Kudryashov.B.S, Berenfel`d «Osnov ы radiatsionnoy biofiziki» M. «Universitet» 1982. Qo`shimcha adabiyotlar 3. To`raqulov Yo. X. Biokimyo T.: «O`qituvchi» 1998. 4. Nikolaev A.Ya. Biologik ximiya. T.: «Ibn Sino» 1991.

O'xshashlar

Ionlovchi nurlarning turlari, manbalari va birliklari

Ionlovchi nurlar ta'sirining struktura-metabolik asoslari

Halollik va rostgo’ylik eng oliy fazilat

Radiatsion gigiyena asoslari

Kasb kasalliklari tavsifi va profilaktikasi