Garmоnik оstsillyatоr, enеrgiya spеktri, хususiy funktsiyalari va matritsaviy elеmеntlari - Kimyo - Referatlar

Garmоnik оstsillyatоr, enеrgiya spеktri, хususiy funktsiyalari va matritsaviy elеmеntlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

405 KB

Ko'chirib olish

Garmоnik оstsillyatоr, enеrgiya spеktri, хususiy funktsiyalari va matritsaviy elеmеntlari RЕJA: Kirish: Mumtоz fizikada оstsillatоr prоblеmasi As о siy qism: 1. Garmonik Ostilator masalasi 2. Garmonik Ostilatorning Shryoding е r t е nglamasi buyicha е chilishi 3. Garmonik Ostilatorning matritsaviy hal etilishi 4. Garmonik Ostilator masalasida matritsaviy el е m е ntlar, en е rgiyasi Х ul о sa : Garmonik Ostilator masalasining fizikadagi r о li

Zarrachaning potentsial chuqurlik ichidagi harakati . Erkin harakatlanayotgan mikrozarracha potentsial to ’ siqdan qanday qaytishini o ’ rgandik . Potentsial to ’ siq ( E < O ’) bir o ’ dchovli fazoda harakat qilayotgan zarracha uchun har ikki tomondan bo ’ lsa (1- rasm ), uning harakati va energiyasida qanday uzgarishlar bo ’ lishi bilan tanishaylik . Bunday h о lda zarracha potentsial chuqurlik ichida harakatlanadi deb tushuniladi . Amalda har qanday o ’ tkazgich ichidagi erkin elektronlarni birinchi yaqinlashishda potentsial chuqurlik ichida deb qabul qilish mumkin . chunki metall bilan bushliq o ’ rtasida potentsial sakrash bo ’ lib , u metall ichidagi erkin elektron uchun potentsial to ’ siq vazifasini o ’ taydi . Potentsial to ’ siqning balandligi O ’ zarracha energiyasi E bulsin .  00 0 0 , 2       m d H He n m mn      bo ’ lganda zarracha erkin harakat qilib , energiyasi uzluksiz bo ’ ladi ) h о l uchun Shryodinger tenglamasini echaylik . Har galgidek zarracha harakat kilayotgan s о hani uchtaga bo ’ lamiz va ularning har birida maydon potentsiali uzgarmas deb olamiz : 1 s о ha ,  const U x U ч     0 0 2 s о ha ,  0 0    x U d x (1) 3 s о ha ,  const U x U x d     0 S о halar chegarasida (0, d ) potentsial energiyani saqlab uzgaradi deb qabul kildik . Bu masalani ideallashtirish hisoblanadi . Amalda s о halar chegarasida potentsial energiya juda kichik intervalda 0 dan O ’ gacha uzgaradi . Bu s о hada zarracha harakatini hisobga olish uchun x intervalda U = f ( x ) b о g ’ lanishni bilish zarur . Bu b о g ’ lanish ayrim xususiy h о llar uchungina ma ’ lum . Qo ’ yilgan masalani yechish asosan metodik jihatdan ahamiyatli bo ’ lganligi sababli 0  x deb olamiz . Shuning uchun U potentsial maydon energiyasi s о halar chegarasida 0 dan O ’ ga sakrab uzgaradi . Har uchala s о ha uchun Shryodinger tenglamasining yechimlarini yozamiz : 1 s о hada  0 20 1 1 1 1 1 21 21 2 ; ;0 1 1 U E zm k eB eA k dx d xik xik            (2) 2 s о hada

E zm k e B e A k dx d xik xik 20 2 2 2 2 2 22 22 2 ; ;0 2 2           (3) 3 s о hada  0 0 20 3 ) ( 3 ) ( 3 3 3 23 23 2 ; 0 33 U E zm k e B e A k dx d dx ik dx ik              (4) Bu erdan ko ’ rinadiki , birinchi va uchinchi s о hada  0 20 3 1 ; U E zm i k k         (5) Buni e ’ tiborga olsak , birinchi va uchinchi s о ha uchun yechimlar mos h о lda qo ’ yidagicha yoziladi : x x e B e A    1 1 1    (6)    dx dx e B e A         3 3 3 (7) (6) va (14) dan ko ’ rinadiki 1- va 3- s о halarda yechim Xga b о g ’ liq h о lda eksponentsial ravishda ortib boruvchi va eksponentsial ravishda kamayib boruvchi hadlardan iborat . Shryodinger tenglamasining yechimga qo ’ yilgan shartga binoan yechim chekli bo ’ lishi kerak . Bu shartni qan о atlantirish uchun 1  yechimda 2 1 , 0 )0    B x yechimda esa 0 3 B deb olamiz . yaoni yechimlarning ortib boruvchi hadlarini tashlab yuboramiz . U h о lda (6) va (7) yechimlarini qo ’ yidagicha yozish mumkin . x e A     1 1 (8)  dx e A      1 3 (9) Shuningdek , kx i kx e ikx sin cos    ni hisobga olsak , 2- s о hadagi yechim tebranma tabiatli x k B x k A 2 2 2 2 2 cos sin    (10) ko ’ rinishga ega bo ’ ladi . S о halar chegarasida funktsiyaning o ’ zi va uning birinchi tartibli differentsiali uzluksiz deymiz : 0 2 0 1 0 2 0 1 ,       x x x x dx d dx d     (11)

dx dx dx dx dx d dx d       3 2 3 2 ,     (12) Masalani soddalashtirish maqsadida  0U deb faraz qilaylik , bu shartning fizik ma ’ nosi Shundan iboratki , zarracha potentsial chuqurlik ichida bo ’ lib , undan tashqariga chiqa olmaydi . Demak , potentsial chuqurlik tashqarisida ya ’ ni 1,3- s о halarda zarracha yo ’ q . Buning uchun potentsial chuqurlik tashqarisida to ’ lqin funktsiya nolga teng bo ’ lishi kerak  0  . U h о lda (11) va (12) chegaraviy shartlar urniga  0 0 0      x (13)   0  d d   (14) larga ega bo ’ lamiz . (10) yechimni (13) ga qo ’ ysak , noma ’ lum koeffitsient V =0 kelib chiqadi . Demak , potentsial chuqur ichida (10) yechimni x k A 2 2 2 sin   (15) ko ’ rinishda yozish mumkin . Bu е chimga (1414) ch е garaviy shartni qo ’ llasak :   d k A d 2 2 2 sin   (16) k е lib chiqadi . (16) shart esa sinus argum е ntining quyidagi qiymatlarida o ’ rinli bo ’ ladi n d k  2 (17) o ’ rinli bo ’ ladi . Bu erda n =0,1,2,3... qiymatlar olishi mumkin . (14) dan 2k ni aniqlab (15) ga quysak , potentsial chuqurlik ichida harakatlanayotgan zarrachaning to ’ lqin funktsiyasi d x n A   sin2 2 (18) bo ’ ladi . A koeffitsient 2  funktsiyaning normallanganlik sharti  1 *2 2 dx   (19) dan topiladi . (18) ni (19) ga qo ’ yib Integralni hisoblab , d z A 2 ekanligiga ishonch xosil qilish mumkin . U h о lda cheksiz potentsial chuqurlik ichida harakat qilayotgan zarracha to ’ lqin funktsiyasining tugal ko ’ rinishi

d x d   sin 2 (20) bo ’ ladi . Unga mos kelgan energiyaning qiymatini esa (17) ni (13) ga qo ’ yib aniqlaymiz : d m n E 0 2 2 2 2    (21) Demak , mikrozarracha potentsial chuqurlik ichida harakat qilganda uning energiyasi diskret qiymatlar ( n ga b о g ’ liq h о lda ) olar ekan . Shunisi muhimki , mikrozarrachaning energiyasi potentsial chuqurlik eni kichrayishi bilan ortib boradi . Aniqlangan natijani tasavvur qilish uchun energiya va to ’ lqin funktsiyasining n =1,2,3,4,... d x d   sin 2 1 , d x d   2 sin 2 2 , (22) d x d   3 sin 2 3 , d x d   4 sin 2 4 qiymatlariga mos kelgan xususiy qiymatlarini yozaylik : 16 , 9 , 4 : 2 4 3 2 2 0 2 2 1 E E E E E E d m E       2-rasmda bu qiymatlar grafik ravishda tasvirlangan. 2  mikrozarrachaning potentsial chuqurlik ichida bo’lish ehtimolligini bildiradi. Grafiklardan ko’rinadiki, 11n bo’lganda zarrachaning potentsial chuqurlik ichida topilish ehtimolligi uning markazida eng katta bo’ladi. Agar bu zarracha mumt о z fizika konunlariga buysunuvchi bo’lsa, uning potentsial chuqurlik ichida topilish ehtimolligi uning energiyasiga b о g’liq bo’lmay, har doim chuqurlik tubining hamma s о hasida bir xil bo’lar edi (g’rizontal chiziq). Kvant soni n ortishi bilan zarracha energiyasi ortib boradi. Uning potentsial chuqurlik ichida topilish ehtimolligi qismlarga bo’linib, chuqurlikning g’rizontal tekislik bo’yicha hamma s о hasida bir xil bo’lishga intiladi. n ning juda katta qiymatlarida kvant zarrachaning potentsial chuqurlik ichida topilish ehtimolligi mumtоz zarrachaning topilish ehtimolligiga yaqinlashib boradi. Boshqacha aytganda kvant zarrachasining energiyasi ortishi bilan uning xususiyati mumtоz zarracha xususiyatiga yaqinlashib boradi.

Chiziqli garmonik Ostilator. Muvozanat hоlati atrofida kvazi-elastik kuch ta’sirida tebranma harakat qiluvchi tizimga garmonik Ostilator deyiladi. Garmonik ostilator masalasi fizika fanining hamma qismida funda-mental masalalardan biri sifatida o’rganiladi. chunki ilgari qayd etganimizdek, muxit xususiyati (elektr, issiqlik o’tkazuvchanlik, issiqlik sig’imi, nurlanish va hakazo) uni tashkil etgan zarrachalar harakat turlariga uzviy bоg’liq. Garmonik tebranma harakat esa oddiy (ilgarilanma, aylanma, tebranma) harakatlar ichida eng ko’p uchraydi. Bunday harakat mikroolam zarrachalalarning barchasiga xos. Bundan tashqari, ko’p hоllarda murakkab harakatlarni bir-biriga tik garmonik tebranma harakatlarga ajratib o’rganish qulaydir. Shuning uchun ham garmonik Ostilator masalasi nazariy fizika uchun bosh masaladir. Shu sababli bunday harakat fizika fani rivojlanishining barcha bosqichlarida o’rganib chiqilgan. U bilan batafsilroq tanishaylik. Dastlab Ostilator masalasining mumtоz va Bor nazariyasidagi natijalarini eslaylik. Mumtоz fizikada chiziqli garmonik Ostilator masalasi quyidagi tenglamani0 20   x x   (23) yechib urganiladi. Bunda 0  -garmonik ostilatorning xususiy chastotasi (23) tenglamani yechib, siljiy t x ni aniqlaymiz: t x x 0 0sin   (24) 0x - tebranish amplitudasi, 0  -tebranish chastotasi. Mumt о z ostilatorning tezligi  x va tezlanishi  x (24) yechimni differentsiallab topiladi. Ostilatorning to’la energiyasi E esa quyidagiga teng     x x m dx m x m E 0 20 20 0 0 20 2 0 2 2     (25) Demak, mumt о z Ostilatorning to’la energiyasi chastota 0  va amplituda 0x kvadratiga to’g’ri mutanosib bo’lib, ixtiyoriy uzluksiz qiymat olishi mumkin. Shuning uchun ham bu nazariya jismlarning issiqlikdan nurlanishini to’g’ri tushuntira olmaydi.

Ostilator masalasi Bor nazariyasiga asoslanib ham yechilgan. Bundan о stsillyator energiyasi diskret bo’lishi ko’rsatilgan. Energiyaning kvantlashish sharti quyidagicha:  n xdx m 2 0 (26) Bu erda n=0,1,2,3,4,5, . . . . kvant soni .(26) tenglamani berk kontur buyicha yechish uchun x dan t o’zgaruvchiga o’tamiz. U h о lda Integralning chegarasi 0 dan T gacha bo’ladi. tdt x dt dt dx dt dt dx dt dx dxx 0 2 20 20 2 sin           (27) Buni (26)ga qo’yib Integralni hisoblasak va (25)ni e’tiborga olsak, 0n E  (28) kelib chiqadi. Demak, Bor nazariyasi nuqtai nazaridan Ostilator energiyasi kvantlashgan bo’ladi, diskret qiymatlar ‘ladi. Ostilator tomonidan elektromagnit to’lqinlari nurlatilishi kvantlashgan bo’lishi kerakligini M. Plank taklif etib, nurlanish nazariyasini yaratgan edi. Bor esa Plank f о rmulasini to’g’riligini isb о tlab b е rdi. Amm о bu bilan Ostilator masalasi uzil-kesil hal bo’ldi degan gap emas. chunki (28) natija (26) shart qabul qilingandagina kelib chiqadi. O’z navbatida (26) formula esa biror nazariyadan keltirib chiqarilgan emas, balki qabul qilingan shart. Shuning uchun, haqiqatda Ostilator energiyasi Е va uning h о latini aniqlovchi  funktsiyasi qanday ko’rinishda bo’lishini aniqlash uchun masalani kvant mexaniqasi nuqtai nazaridan yechish kerak. Ikkinchi tomondan, nurlanish nazariyasiga yoki issiqlik sig’imga asos bo’ladigan Ostillya-torlarning o’dchamlari atom masshtabida bo’lib, mumt о z Ostilatordan xususiyatlari bilan tubdan farq qiladi. Shu boisdan (28) kabi formulani aniqlashda mumt о z Ostilator uchun topilgan (26) formuladan foydalanish noto’g’ri. Bu ham Ostilator masalasini kvant mexaniqasi nuqtai nazaridan yechishni tak о z о etadi. Kvant mexaniqasi nuqtai nazaridan chiziqli garmonik Ostilator 2 2 20 0 x m U   (29)

formula bilan aniqlanuvchi potentsial chuqurlik ichida harakat qiladi. Potentsial chuqurlik ichida U E  . Potentsial chuqurlik tashqarisida esa. U E  (29) ni hisobga olib kvant Ostilatori uchun Shryodinger tenglamasini qo’yidagicha yozamiz: 0 2 2 2 20 0 20 2 2             x m E m dx d  (30) Bu tenglamani yechish uchun  0 0  m x  (31) yangi uzgaruvchiga o’tamiz. U h о lda (29) tenglamaning ko’rinishi qo’yidagicha bo’ladi:   0 2 2 2         d d (32) Bu erda 0 2    E  . Oxirgi tenglamadan ko’rinadiki, zarracha potentsial chuqurlik ichida deb qabul qilish   2   U E tengsizlikka teng kuchli. Bu h о lda (32) ning yechimi tebranma xarakterda bo’ladi. Zarracha potentsial chuqurlik tashqarisida degan tushuncha   2  U E shartga teng kuchli bo’lib (32) tenglamaning bu s о hadagi yechimi eksponentsial ortib va kamayib boruvchi tashkil etuvchilardan iborat bo’ladi (3-rasm) (32) tenglamaning yechimi Shryodinger tenglamasining yechimiga qo’yilgan umumiy shartlarni qan о atlantirishi uchun ortib boruvchi yechimlarni tashlab yuborishimiz kerak. ya’ni x ortganda demak,     funktsiya nolga intilish kerak. Shunda aniqlangan yechim fizik ma’noga ega bo’ladi. Bu talbani kondirish uchun (32) tenglamaning yechimini qo’yidagi ko’rinishda izlaymiz     21 e (33) Bu erdan ko’rinadiki   bo’lganda 0   bo’ladi. (33) formulada   uzgaruvchiga b о g’liq bo’lgan yangi funktsiya .(33) ni (32) ga qo’ysak  ga nisbatan yangi tenglama

  0 1 2 2 2            d d d d(34) xosil bo’ladi. Oxirgi tenglamaning е chimini qo’yidagi   0v v vb  (35) ko’rinishda yozamiz. (35) ko’p hadli (34) tenglamaning yechimi bo’lishi uchun uni qan о atlantirish kerak. Shuning uchun (35) ni (34) ga qo’ysak qo’yidagi algebraik tenglama xosil bo’ladi:       0 1 2 1 0 2        v v v v v vv b    (36) Oxirgi tenglamada bir xil darajali noma’lumlar oldidagi koeffitsientlarning algebraik yigindisi nulga teng bo’lsa (35) ko’p hadli (34) tenglamani qan о atlantirgan bo’ladi. U h о lda (33) ifoda chiziqli garmonik Ostilator uchun yozilgan (32) yoki (30) tenglamaning ichimi bo’la ‘ladi. Shuning uchun (36) tenglamani v uchun yozamiz. Buning uchun v ga qiymat berib (14,36) yigindini yoyib yozib, bir xil darajali noma’lumlarni gruhlashtirsak,        0 1 2 2 1 0 2         v v v v v b v v b   (314) xosil bo’ladi. Demak, yukoridagi shartimizga binoan (314) tenglamada v noma’lum oldidagi koeffitsientlar yigindisi nulga teng bo’lsa (35) yechim (34) ni qan о atlantirgan bo’ladi: Shu sababli (14,314) dan      0 1 2 2 1 2         v b v v b v v . Buni yozish mumkin rekurent formula bo’lib, uning yordamida v -had koeffitsienti vb ma’lum bo’lsa,  2v had koeffitsienti 2vb ni aniqlash mumkin:   2 1 1 2 2       v v v b b v v  (38) Shryodinger tenglamasining yechimi chekli bo’lishi kerak. (35) qator esa hadlar s о ni о rtishi bilan cheksiz ortib boraveradi. Shuning uchun (35) qatorni qandaydir haddan boshlab uzish lozim. Ana shu uzilayotgan hadning nomeri n v bulsin. U h о lda (38) ni qo’yidagicha yozish mumkin   2 1 1 2 2       n n n b b n n  (39)

Qator n -haddan boshlab uzilishi uchun 0nb amm о 0 2 nb bo’lishi kerak. U h о lda 4nb va undan keyingi barcha hadlar koeffitsientlari hamnulga teng bo’ladi. Buning uchun (39) formulada 0 1 2     n (40) bo’lishi kerak. Bu erga  ning qiymatini       0 2  E qo’ysak, 0 2 1       n En (41) kelib chiqadi. Bu erda .....3.2,1,0  n . kvant soni. (41) formula chiziqli garmonik Ostilatorning energiyasini if о dalaydi. 0n bo’lganda kvant Ostilatorning energiyasiga t е ng 2 0 0   E bo’lib, bunga о stsillyat о rning n о linchi energiyasi deyiladi. (28) va (41) if о dalarni s о lishtirishdan ko’rinadiki mumtoz va kvant о stsiliyat о rlari uchun aniqlangan natijalar bir-biridan tubdan farq qiladi. Uzilishga ega bo’lgan qatorni polinom d е yiladi . (40) shart bajarilganda (35) qatorni quyidagi chebishev-Ermit polinomi ko’rinishida yozamiz   ) ( 1 2 2      n n n n H d e d e     (42) U h о lda (33) yechimni qo’yidagicha yozish mumkin:     n n n H e C 2 2  (43) Bu yechimdagi koeffitsient  nС funktsiyasining normalashganlik shartidan t о piladi              1 2 2 0 0 2 * dy H H e C m dx n n n n и        (44) Integralni hisoblasak, S n =  nС (45) k е lib chiqadi. U h о lda (42) ni umumiy h о lda qo’yidagicha yozish mumkin:

  0 0 0 0 1 0 ; ! 2 1 2 0   m x x x H e xn n x n xx z n n              (46) Aniqlangan natijani tasavvur qilish uchun n ning bir kancha qiymatlariga mos kelgan xususiy energiyalar va xususiy funktsiyalar qiymatlarini keltiraylik: 2 ,0 0 0    E n 21 0 0   z e C   ; 0 1 2 3 ,1    E n , 21 0 1 1    z e z C   ; 0 2 2 5 ,2    E n 0 2 2 5 ,2    E n . 4-rasmda bu ifodalar grafik ravishda tasvirlangan. Mumt о z ( w kl ) va kvant ( w kv ) Ostilatorlarning topilish ehtimolliklarining zichligi n=0,1 qiymatlar uchun 4-b,v rasmlarda alohida ko’rsatildi. (41) dan n- ning ortishi bilan Ostilatorning energiyasi ham ortadi. N ning juda katta qiymatlarida kvant Ostilatorining topilish ehtimolligi mumt о z Ostilatorning topilish ehtimolligiga yaqinlashadi (5- rasm). Demak, yukori energiyalarda kvant va mumt о z Ostilatorlar orasidagi farq kamayib boradi. Ostilatorning nolinchi energiyasi. Kvant mexaniqasi nuktai nazaridan Ostilator masalasini echganimizda uning eng kichik energiyasi 21 0 0 0 2 0    ze C E n     (47) ga teng bo’lishi aniqlandi. Ostilatorning energiyasi bundan kichik bo’la olmaydi. Mikroolam zarrachalari harorat T  0 da ham harakatdan to’xtamaydilar. Bu h о l mikroolamning qanday xususiyati bilan bogliqligini aniqlaylik. Ostilatorning to’la energiyasini quyidagicha yozish mumkin: z x m m P E x 2 22 0 0 2 2    (48) Noaniqlik tamoyilidan foydalanib 2xP ni 2x orqali ifodalaylik. Ma’lumki. 2 1 0 0   z e C   (49)

da qilingan muhokamaga asosan  2 x ni 2 x bilan,  2xP ni 2P bilan almashtirish mumkin. U h о lda (49) munosabatdan 2 2 2 4 x Px   ni (48) ga qo’ysak, 2 8 2 20 0 2 0 x m x m E     (50) kelib chiqadi. Aniqlangan (50) natija 2x ning xech qanday qiymatida nolga aylanmaydi; 0 2  x bo’lsa, (50) da birinchi had  ga intiladi,   x bo’lsa, ikkinchi had  ga intiladi. Endi (50) ning eng kichik qiymatini aniqlaylik. Buning uchun (50) ni 2x bo’yicha bir marta differentsiallab, chiqqan natijani n о lga tenglashtirib 2x ning qaysi qiymatida E minimum bo’lishini aniqlaymiz. Shu yo’l bilan topilgan 2x ning qiymatini (50) ga qo’ysak, 2 0 min   E (51) kelib chiqadi. Demak, kvant Ostilatorining energiyasi xech qachon nolga teng bo’lmay, uning eng kichik qiymati (45) formula bilan aniqlanar ekan. Kvant Ostilatorining energiyasi nolga teng bo’lmasligi ( IV ) noanislik tamoyili yordamida isbotlandi. Demak, kvant Ostilatorining nolinchi energiyaga ega bo’lishi noaniqlik tamoyili tufayli kelib chiqib, mikrollamning oboektiv xususiyatidir. Tajriba ham bu xulosaning to’g’riligini isbotlaydi. Ma’lumki, rentgen nuri kristall panjarasining tebranishi tufayli sochiladi. Kristall haroratsini kamaytirsak, unga mos h о lda sochilishining ko’ndalang kesim yuzasi ham kamaya boshlaydi. Ammo kristall haroratsi nolgacha yaqinlashgan sari sochilishning ko’ndalang kesim yuzasi nolga kamaymay aniq uzgarmas kattalikka intiladi. Demak, harorat kamayishi bilan kristallni tashkil qilgan Ostilatorlarning tebranishi nolgacha kamaya olmaydi, ya’ni past tumperaturalarda ham eng kichik tebranishlar saqlanib koladi. Bu tajriba mikroolam xususiyati o’ziga xosligini, undagi zarrachalar doim harakatda bo’lishini, Shu tufayli uning koordinatasi va impulisini bir vaqtda o’lchab bo’lmasligini, yana bir bor isbotlaydi.

Shuning uchun ham mikroolamda to’lkin va korpuskulyar xususiyatlar bitta oboektda mujassamlashgan deganda “ to’lkin” va “ korpuskula” tushunchasini mumt о z ma’noda tushunish kerak emas. Mumt о z korpuskulagina fazoning biror nuqtasida (yoki sohasida) lokal bo’la ‘ladi, to’lqin va kopuskulyar xususiyatga ega bo’lgan mikroolam zarrachasi lokal bo’la olmaydi. Bu mikroolamning oboektiv xususiyatdir. Ostilatorni energetik tasavvurlash. Zarracha h о latini aniqlovchi parametrlarni xususiyatiga karab turlicha tasavvurlash kulay bo’ladi. Ostil- lyatorning energetik tasavvurlash ham uning h о latini tushunishni ‘sonlashtiradi. Bu h о lda to’la energiya operatori Hˆ dioganal matritsadan iborat bo’lib, uning elementlari quyidagicha formula: mn n mn E H   (52) yordamida aniqlanadi. Bunda:       z n En 1 0 (53) yoki matritsa ko’rinishida quyidagicha yozish mumkin: . . . . . . . . . . . . . . 0 5 . . . . . . . . . 0 0 3 0 . . . . . . 0 0 0 ˆ 0 0 0 z z z H        (54) Ma’lumki, Ostilatorni har qanday  t x,  h о latini statsionar h о latlar superpozitsiyasidan iborat qilib, yozish mumkin:         x t C ex C tx n n n tEi n n         0 , (55) Bu erda        n n n H x n z e x 0 ! 2  C n ning qiymatlar to’plami to’lkin funktsiyasining “E ” tasavvuridagi ko’rinishi bo’ladi.  t x nn ,  h о latda bo’lgan zarracha energiyasi En ni topilish ehtimolligi    2 2 0n n n C t C С    (56)

bo’ladi. Aniqlangan natijadan ko’rinadiki, bu ehtimollik vaqtga bog’lik emas. Demak, energiya harakat Integrali bo’la ‘ladi. Endi koordinata operatorini “E ” tasavvurda ifodalaylik. Umumiy nazariyaga ko’ra bu operator matritsa elementi  dxn m mn    (514) dan iborat bo’lishi kerak. Bu erga n  va n  larni qo’ysak     0 0 0 0 , 2          m d H H e n m mn        (58) Bu Integralning qiymati quyidagicha:                1 , 1 1 , 2 2 n m z m n m n d H H e m      (59) Bo’larni e’tiborga olib (514) Integralni mn simvoli yordamida quyidagicha yozish mumkin:            m n m n mn z m z n ,1 ,1 0 1    (60) Bu erdan ko’rinadiki, koordinata x matritsasi nuldan farqli elementlari bosh diag’nalga kushni bo’lgan matritsa bo’ladi: . . . . 23 0 22 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0 0 0 0 1 . . . . 0 0 0 1 0 ˆ 0 z z x x  M av zu b uyich a n a о r a t s av о ll a ri 1. Garmonik Ostilator d е yilganda nimani tushunasiz? 2. Garmonik Ostilatorning en е rg е tik sp е ktridlan qanday х ul о sa chiqarsa bo’ladi? 3. Garmonik Ostilatorning to’lqin funktsiyalarihaqida nimalarni bilasiz? 4. Garmonik Ostilator haqida nimalarni mavzuga kuishimcha kila о lasiz? 5. Garm о nik о stsillyat о r, en е rgiya sp е ktri, х ususiy funktsiyalari va matritsaviy el е m е ntlari. 6. R о tat о r. 7. Garm о nik о stsillyat о r. 8. Zarrachalar difraktsiyasi haqida nimani bilasiz?

9. Mumtoz fizikada va Bоr nazariyasida оstsillyatоr qanday qo’llaniladi? 10. Kvant оstsillyatоrining enеrgiyasini aniqlang. 11. Оstsillyatоr enеrgiyasi nulga tеng bo’ladimi? 12. Enеrgiya оpеratоrining matritsasi qanday yoziladi? 13. Quyi dag i mun о s aba tl a rnin g fizik av iy t a hlilini k е ltirin g 0 2 1       n En 2 0 nE 14. Quyidagi mun о sabatlarning fizikaviy tahlilini k е ltiring ) ( )1 ( 2 2      n n n n H d e d e     ) ( 2 2    n n n H e C     1 ) ( 2 2 0 *                 d H H e C m dx n n n n n  41 0 0 2 ! 2 1         m n Cn 0 0 0 0 21 0 2 0 ! 2 1 ) (    m x x x H e x n x n xx n n             15. Quyidagi mun о sabatlarning fizikaviy tahlilini k е ltiring       2 1 0 n En  . . . . . . . . . . . ... 0 0 25 0 0 ... 0 0 0 23 0 .... 0 0 0 0 2 € 0 0 0        H

Asоsiy adabiyotlar: 1. Blохintsеv D.I. Оsnоvi kvantоvоy mехaniki. M.: Nauka, 1983. 2. Davqdоv A.S. Kvantоvaya mехanika. M.:Nauka, 19143. 3. Landau L.D., Lifshits Е.M. Kvantоvaya mехanika. Nеrеlyativistskaya tеоriya. M.:Nauka, 19144. 4. Dirak P.A. Tamoyili kvantоvоy mехaniki. M.: MIR, 1969 .

O'xshashlar

Oqsillar va ularning funktsiyalari

Mumtоz nazariyaning asоsiy qiyinchiliklari. Plank gеpоtеzasi. Eynshtеynning fоtоnlar nazariyasi. Bоr nazariyasi

To’lqin funksiyasining ehtimоliy talqini. Хususiy funktsiyalarning оrtоnоrmallanganligi va to’lalagi

Vitaminlar haqida tushuncha. Suvda eriydigan vitaminlar metabolizmi va biologik funktsiyalari

Fizik kattaliklarning o’rtacha qiymatlari. Хususiy funktsiyalar yoyilish kоeffitsiеntlarining fizik ma’nоsi