logo

Атом тузилиши. Радиоактивлик ва ядро реакциялари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

172 KB
Атом тузилиши. Радиоактивлик ва ядро реакциялари Атом тузилишининг ҳозиргя замон назарияси узоқ тарихга эга. ХIХ-ХХ асрларга келиб фанда материя тузилишини аниқлаш учун шароит етилди.Табиатшунослиқда революцияга олиб келган қуйидаги ишлар амалга оширилди. -катод нурларнинг очилиши (1897 - Крукс), -фотоэлектрик эффект (1887 - Герц), -рентген нурлари (1895. - Рентген), -радиоактивлик ҳодисаси (1896 - Беккерель), -ва булар атом структурасининг мураккаблигини исбот қилди. Бу текширишлар натижасида атом модданинг энг кичик бўлинмайдиган заррачаси эмас, балки бўлинадиган, биридан иккинчисига айланадиган, мураккаб тузилишга эга деган хулоса чиқарилди. Атом тузилишининг мураккаблиги тўғрисидаги дастлабки тушунчалар ўтган асрда пайдо бўла бошлади. Дальтон ва унинг сафдошлари атомга бўлинмайдиган заррача деб қарадилар. Аммо секин аста атом ички структурага яъни янада майда заррачалардан иборат деган фактлар тўплана борди. Атом тузилишининг ҳозирги замон моделига олиб келган энг муҳим тажрибаларга тўхталамиз. XIX аср бошларида атом билан электр ўртасида узвий боғланиш яъни атомлар бир-бирлари билан электр жараёнлари асосида бириккан деган умумий тушунча мавжуд эди. 1834 йил инглиз физиги М.Фарадей электролиз қонунлари асосида ионлар ихтиёрий хоҳлаганча миқдордаги зарядни эмас, балки қатъиян аниқ порциядаги электр миқцори ташишини исботлади. 1874 й. Дж. Стони бу фикрга асосланиб, элементар электр зарядининг сон қийматини ҳисоблаб, у 10 -20 Кл. эканлигини топди. Атомда қарама-қарши электр зарядлари мавжудлиги, ҳавоси сийраклаштирилган соҳада электр разрядлари таъсирида катод ёки анод нурлари вужудга келиши билан тўлиқ исботланди. Атом тузилишининг замонавий кванто-механик назарияси аста-секин шаклланди. Янги кашфиётлар қилинди, математик аппаратлар такомиллаштирилди,натижада атом модели вужудга келди.Замонавий кванто- механик назарияга асосан ҳамма элементларнинг атомлари мураккаб структурага эга. Атомнинг мусбат зарядли қисми ядрода жойлашган бўлиб, манфий зарядли электронлар тўхтовсиз ҳаракатда бўлади. Катод нурларини 1879 й. инглиз олими Крукс очди. Юқори кучланишли ( 7*1000 В) электр токини ҳавоси сўриб олинган шиша найда кавшарланган элехтроддан (катоддан) ўтказилганда кўзга кўринмайдиган нурлар вужудга келиши аниқланди. Бундай нурлар катод нурлари дейилади. Бу нурлар кўзга кўринмас бўлиб, уларнинг йўлига қаттиқ модцалар қўйилса нурланиш вужудга келади. Масалан: одций шиша пластинкаси яшил нурланади, сийрак-ер элементларнинг оксидлари, сийрак-ер элемент табиатига қараб турли рангдаги нурланишни вужудга келтиради. (Бу ҳодиса ҳозир ракгли телевизорларда фойдаланилади). Айрим кимёвий бирикмалар катод нурлари таъсирида парчаланади. Масалан: катод нурлари таъсирида фотопластинка ёки фотоқоғоздаги Аg тузларининг парчаланиши натижасида унинг қорайиши кузатилади. Демак, кўзга кўринмас катод нурлари қаттиқ тўсикқа урилганда унинг нурланишини юзага келтиради. Кузатиладиган нурланишлар манфий зарядланган заррачалар оқимидан иборат бўлиб, уларга "электронлар "деб аталди. Катод нурлари магнит ва электр майдонлари бўлмаганда тўғри чизиқли йўналади. Манфий зарядланган заррачалар магаит ва электр майдонларида оғиши каби катод нурлари ҳам оғадилар. Шундай қилиб катод нурлари электронлар оқимидан иборат эканлиги исботланди. Инглиз физиги Джозеф Томсон электронлар манфий заврядланган заррачалар бўлиб, атом структураси таркибига киришини аниқлади. 1897 йилда Дж. Томсон электрон электр зарядини унинг массасига нисбатини (е/т)ни ўлчашга муваффақ бўлди ва бу нисбат 1,76* 10 8 кл/г. тенг эканлигини аниқланди. Фақат 1909 йилда Чикаго университетидан Р.Милликен жуда кўп тажриба натижаларига асосланиб электрон зарядини ўлчашга муваффақ бўлди ва бу қиймат 1,6*10 19 Кл. тенг эканлигини топди. Бу қийматни Томсон аниқлаган нисбат қийматига бўлиб, электрон массасини ҳисоблаш мумкин: Атом тузилишининг мураккаб эканлигини исботловчй кашфиётлардан яна бири 1895 й. француз олими Анри Беккерел томонидан очилган табиий радиоактивлик ҳодисасидир. Радиоактивлик ҳодисаси очилишидан сал олдин 1896 йил январда Рентген у-нурларни очди ва кейинчшшк бу нурлар "Рентген" нурлари номини олди. Рентген нурлари тўлқин узунлиги 10 2 нм бўлган, кўзга кўринмайдиган электромагаит нурланиши бўлиб, кучли тешиб ўтиш қобилиятига эга. Рентгеи: нурларининг бу хоссасидан техникада ва медицинада кўп қўлланилади. А. Беккерель бу кашфиёт билан жуда қизикди ва минералини қоронғуликда ўз-ўзидан кўзга кўринмас нур тарқатишини аниқлади. Бу ҳодиса радиоактивлик: дейилади. Беккерель маслаҳати билан М. Складовская-Кюри ва унинг эри Пьер- Кюрилар ўзларининг энг муҳим тажрибаларига киришадилар ва уран рудаси таркибидан 1898 й. полоний ва радий элементларини ажратиб олишга муваффақ бўладилар. Радиоактивлик ҳодисасини кейинчалик асосан текширган инглиз олимла рдан Эрнест Резерфорд бўлиб, у уч хил - (альфа), (бета) ва (гамма) нурланишни аниқлади. Ҳар бир нурланиш ўзининг электр хоссаси ва тешиб ўтиш қобилиятлари билан фарқ қилади. -нурланиш жуда катта тезлик билан ҳаракатланувчи электронлар оқимидан иборат эканлиги исботланди. Электрон заряди бирлигида ҳар бир -заррача бирлиги - 1 га тенг. -нурлар мусбат зарядланган заррачалар бўлиб, уларнинг заряди +2 эканлиги исботланди. Резерфорд а-заррача массаси -заррачасникига нисбатан жуда юқори эканлигини ва улар атроф муҳитдаги электронларни бириктириб гелий атомини ҳосил қилишини аншсаади. Шу сабабли у заррачаси гелий ядросидан иборат деган хулосага келди. у- нурлар эса жуда юқори энергияли нурланиш бўлиб, электронейтрал заррачалардан таркиб топган. заррачаларнинг ва -нурланишни хоссалари - жадвалда таққосланган. 1 Жадвал - ва у-нурланишлар хоссалари Атомтузилиши тўғрисидаги энг биринчи модел Ж.Ж.Томсон (1904 й) томонидан яратилган бўлиб, унга асосан атом-маълум бир зичликка эга бўлган, тахминан унинг диаметри 0,1 нм ҳажмидаги мусбат электросферадир, электронлар бу майдонда уларни нейтраллаб туради. Электронларнинг тебранувчан ҳаракати электромагнит тўлкинини яратади дейди. Буни Резерфорд (1907 й) амалда исбот қидди. У тоза олтин фолгасидан а -нурлар ўтказганда уларнинг 10000 тадан бир спектр 180 ° бурчак остида орқага қайтади. Буларни ҳисоблаб бу мусбат зарядларнинг ўлчови 7*10" 13 см эканини аниклади. 1911 йилда Эрнест Резерфорд атом ядроси мусбат зарядга эга эканлигини тажрибада очди.Атом тузилишининг дастлабки назариялари жуда содда эди,лекин Резерфорд ва Бор томонидан таклиф қилинган атом модели тарихда муносиб ўрин эгаллади. Резерфорд 1911 йилда атомнинг планетар моделини таклиф қидди. Атом тузилиши тўғрисидаги турли тушунчаларнинг яратилишида Резерфорд ва унинг шогирдлари Гана Гейгер ҳамда Эрнст Марсденлар томонидан ўтказилган тажриба натижалари яъни турли моддаларда -заррачаларининг оғиши муҳим роль ўйнади. 1910 йилда Резерфорд ва унинг шогардлари билан ўтказган тажрибада радиоактив манбадан чиқаётган -заррачалар оқими тор тирқиш орқали олтин фольгага юборилади. -заррачаларни юзига ёки қопланган флюоресцирловчи айланма экранда қайд қилинади. -заррачаларнинг ёйилиши кузатилади. Олтин фольгасидан ўтаётган -заррачаларнинг кўпчилик қисми ёйилмасидан ўтади. Фақат уларнинг бир қисмигина маълум даражада ёйилади, ҳатто улардан айримлари бутунлай қарама-қарши томонга (орқага) йўналади ва экранда чақнаш кузатилади. Қарама-қарши томонда вужудга келадиган чақнашлар сони а-заррачаси йўлига қўйилган фольганинг қандай металлдан тайёрланганлигига боғлиқ бўлади. Бир хил шароитда ўтказилган тажрибалар шуни кўрсатдики, металл массаси қанча катта ёки металлнинг тартиб рақами қанчалик катта бўлса тескари томонга йўналган -заррачалар сони шунча кўп бўлади. Масалан: бир минутда алюминий пластинкасидан қайтган а-заррачалар сони - Зта, темирда-10, мисда - 15, кумушда -27, қалайда - 34, платинада - 63 ва ҳ.к.золарга тенг бўлади. Жуда катта энергияга ва секундига ўн минглар километр тезликка эга бўлган ос-заррачаларининг тўғри йўлини. бутунлай тескари томонга ўзгартириши кутилмаган ҳодиса бўлиб, ҳаммани ҳайратга солди. Тажриба натижаларини эшитган Резерфорд бу менинг ҳаётимдаги энг кутулмаган воқеадир ва бу папирос қоғозига қаратиб отилган ўқнинг ундан қайтиб ўзингни ярадор қилиши каби кутилмаган ҳодисадир дейди. Бу тажрибадан иккита савол туғилади: 1. Нима учун металл пластинкасидан ўтган заррачаларининг бир қисми маълум бурчакка оғади? 2. Нима учун улардан айиримлари эса ҳаракат йўлининг бутунлай тескари томонига йўналади? 1911 йилда Резерфорд бу кузатишларни қуйдагича тушунтиради: - заррачаларининг кўпчилик қисмини пластинкадан оғмасдан ўтишини сабаби, атомнинг асосий юзаси жуда кичик массага эга бўлган электронлар билан бандлигидир. Улардан оз қисмининг ёйилишига сабаб, улар атомнинг мусбат заряди тўпланган металл ядросига жуда яқин келишидир. а-заррачаларининг ҳаракат йўлини бутунлай ўзгаришига сабаб, уларнинг жуда катта Мусбат зарядига яъни ядро билан тўқнаш келишидир. Бу тўқнаш бир томондан а-заррачасини жуда катта куч билан итаради. Иккинчи томондан атом ядросининг жуда кичик ўлчами оз сондаги а-заррачалари билан тўқнашишига ва бу жуда оз сондаги а-заррачалар дастлабки ҳаракат йўлини ўзгартиришига сабаб бўлади. Бу ерда эслатилган янга ҳодисаларнинг очилиши ва тажриба натижалари 1911 йилда Резерфордга атом тузилишининг гшанетар гипотезасияи айтишга ёрдам берди ва у атом тузилишининг ядродинамик назариясини яратди. Резерфорд фикрича атомнинг асосий массаси, атомнинг мусбат зарядланган ядросига тўпланган бўлиб унинг атрофида манфий зарядпанган электронлар айланма орбиталарда худди қуёш атрофидан қуёш системаси планеталари айланганидек айланади. Бу масса жуда кичик ҳажмга тўпланган бўлиб, атом яцросини ташқил қилади. Резерфорд назариясига мувофиқ, ҳар қандай элемент атоми мусбат зарядланган ва жуда кичик ҳажмни эгалловчи ядродан таркиб топган. Ядро атрофида айланадиган электронлар сони, ядро заряди сонига тенг бўлади Атом электр жиҳатидан нейтралдир. Ядро заядининг сони элемент тартиб номерига тенгдир. Атомнинг ҳамма массаси ядрода жойлашган бўлиб, унинг ҳажми - 10" 36 см 3 , диаметри эса - 10 -13 - 10 -12 см ни ташкил қилади. Ўша даврдаёқ атомни ва уни ташкил қилувчи заррачаларни ўлчамларини аниқлаш мумкин бўлди. Масалан: водород учун қуйидаги ҳарактеристика олинди: Атом ядроси ўлчови, см - 10 -13 Атом радиуси, см - 10 8 Электрон радиуси, см - 1,5 * 10 -16 Водород атоми ядроси (протон) радиуси, см - 3, 5 * 10 " ,3 Резерфорд назарияси атом тузилиши тўғрисида тўғри тушунчаларни берсада, у камчиликлардан ҳоли эмас эди - бу сифатий назария эди. Бу назария ўша пайтда маълум бўлган кўпчилик тажрибавий фактларни микдорий жиҳатдан тушунтириб бера олмасди. Классик физика қонунларига мувофиқ катта тезлик билан ҳаракатланаётган электрон узлуксиз электромагнит нурларини чиқариб, энергаясини йўқотиши ва ядрога тушиши керак эди. Ньютон механикаси ва классик электродинамика ҳисобларига кўра электрон тахминан 10 " 8 сек. вақт ичида ядрога тушиши керак. Бу ҳодиса атомларнинг беқарорлигига олиб келадк, ҳақиқатда эса бундай бўлмайди, атомлар электромагнит тўлқинларини нурлантирмай чексиз узоқ вақт мавжуд бўла олади. Демак, атом ичида бўладиган ҳодисаларга классик физиканинг ҳамма қонунларини тадбиқ қилиб бўлмайди. Атом тузилишининг микдорий назариясини яратишда асосий ролни 1913 йилда Н. Бор ўйнади ва у атом тузшгашининг ядровий назариясини ҳамда Планкнинг квант назариясини бирлаштирди. Бор атомнинг асосий характеристикаси ва тажрибада аниқланган қийматларни математик жиҳатдан боғлайдиган иккита пастулотини яратди. Бор 1913 йилда квант постз'латларини, водород атоми тузипиши моделини, спектрал чизикдарини, радиусини ва квант орбиталари энергиясини ҳисоблаш формулаларини таклиф қилди. Бор ўз назариясини яратишда, ядро атрофида электронларнинг ҳаракатланишидан иборат бўлган системага квант назариясини асос қилиб олди. Квант назарияси 1900 й. инглиз физиги Планк томонидан яратилди. Бу назарияга мувофиқ ёруғлик энергиясининг нурланиши ва ютилиши узлуксиз оқим билан чиқиб ва ютилиб турмай, балки айрим кичик порциялар билан чяқади ва ютилади. Энергиянинг бу порцияларини ёруғлик кванти , квант энергияси ёки фотонлар деб аталади. Кур чиқараётган жисм энергияси захираси бир текисда ўзгармасдан тўсатдан (сакраб-сакраб), кваитма-квант ўзгаради. Жисм каср сондаги квантлар чиқара олмайди ҳам, ютмайди ҳам. Энергия кванти Е тебраниш частотасига тўғри пропорционал бўлиб, қуйидаги формула билан ифодаланади: - тулқин узунлига; . Ь-пропорционаллик коэффициенти ёки Планк константасй бўлиб га тенг. ' Бор электронларнинг ядро атрофида айланиш ҳодисасига квант назариясини асос қилиб, водород атомининг спектри ва тузилиши асосида ўзининг 2 та постулатини яратди. 1 - постулат. Электрон ядро атрофида ҳар қандай орбита бўйлаб эмас, балки маълум энергия даражасига мувофиқ келадиган орбиталар бўйлаб ҳаракат қилади. Бу орбиталар барқарор ёки квант орбиталар дейилади. Атом нормал ҳолатда бўлганда электрон ядрога яқин орбитада туради ва атом минимал энергия қийматига эга бўлади. Атомнинг бу ҳолатини ғаллаёнланмаган, нормал ёки асосий ҳолат дейилади. Атомга ташқаридан энергия берилса унинг энергияси ошади ва ундаги электрон ядрога яқин орбйтадан узоқроқ орбитага ўтади. Атомнинг бу ҳолатини ғаллаёнланган ёки юқори энергетик даражадаги ҳолат дейилади. Ғаллаёнланган атомнинг энергияси ғаллаёнланмаган атомнинг энергиясидан ортиқцир. Атом ғаллаёнланган ҳолатда жуда қисқа муддат секунднинг юз млн. (10 8 сек) дан бир улуши вақтигача тура олиши мумкин. 2 - постулат. Бор назариясининг 2- постулатига мувофиқ электрон бир орбитадан бошқа орбитага ўтгандагина атом ўз энергиясини ўзгартиради: Электрон квантланган ёки барқарор орбиталар бўйлаб ҳаракатланганда атом энергия чиқармайди ва ютмайди. Электрон ядродан узоқроқ орбитадан яқинроқ орбитага ўтганда атом энергия йўқотади. Электрон бир орбитадан 2- сига ўтганда атомнинг йўқотадиган энергияси нур энергиясининг бир квантига тенг бўлади. Бор ўзининг постулатларига асосланиб, водород атоми атрофида ҳаракат қилувчи электрон учун бўлиши мумкин бўлган орбиталарнинг радиусларини ҳисоблаб, уларнинг оддий сонлар квадратлари нисбати каби нисбатда бўлишини топди ва водород спектрининг ҳосил бўлиши схемасини яратди. Н 2 -атомида ядрога энг яқин орбитанинг радиуси 0,53 А° га тенг ундан кейингилари 2,12 А°, 4,74 А° ва ҳ.к„ и-тўлқин такрорлиги R „ -Ридберг константаси / i -ядрога яқин орбита /и-ядрога узоқ орбита. I-Лайман серияси (ультрабинафша соҳа) И-Бальмер серияси (кўзга кўринадиган соҳа) Ш-Пашень серияси (инфра қизил) IV-Бреккет серияси - инфра қизил. Бор назариясининг ютуклари: у квант қонунлари асосида ва классик молекуляр назариялар асосида тушунтирди. Лекин у фақат водород атомини тузилишинигина тушунтирди. 1932 йил Иваненко ва Гапон ҳамда Гейзенберг(Германия) ядронинг протон-нейтрон назариясини таклиф қилди. Бунга асосан атом ядроси нуклонлардан(протон ва нейтронларнинг йиғиндисидан) ташкил топган. Ядрода протонлар йиғиндиси сони ядро зарядининг мусбат микдорини кўрсатади Унга электронейтрал атомдаги электронлар сони ва тартиб рақами: боғлиқ бўлади. Нейтронлар сони йиғиндиси протонлар суммаси билан атом массасини беради ва масса микдори деб аталади Масса микдори бутун сон бўлиб у шу элементнинг атом массасига яқин бўлади Аэ; Масса микдори ва ядро зарядини билган холда ядродаги нейтронларни сонини аниқлаш мумкин: -атом ядроси структураси қуйидаги формула билан ифодаланади: Масалан, фтор атом ядроси структураси бўлади, 9р+10п, демак фторда 9 протон ва 10 нейтрон бўлади. Элементлар атом ядросида протонлар сони бир хил бўлиб, лекин нейтронлар сони ҳар хил бўлса изотоплар дейилади Масалан: рух изотоплари Барқарор ва беқарор изотопларни ядрони юқори энергияли заррачалар билан бомабарднмон қилиб олиш мумкин. 1915 йилда Резерфорд суньий ядро реакциясини амалга оширади. Бунда у изотопи чиқарадиган заррача оқимини азот орқали ўтказганда барқарор изотопини олди. Шундай қилиб бир элемент суньий йўл билан иккинчи элементга айлантирилди. 1933 йилда биринчи марта ядросини - заррача билан бомбардимон қилиб радиоизотоп олинди. Ядро реакциялари бомбардимон қилаётган ва ажралиб чиқаётган заррачалар типларига ҳамда ажралаётган нурларга қараб классификацияланади ва 10 типга бўлинади.Мас. ядро реакцияларида- ядро протонлар билан бомбардимон қилиниб нейтронлар ажралиб чиқади. Масалан,Элементлар атомлари ядро зарядлари хар хил бўлиб уларнинг массалари бир хил бўлса изобарлар деб аталади.Масалан: Бир хил ядро зарядига эга бўлган атомлар турига кимёвий элемент деб аталади. Атомлар ядроси таркибига протон ва нейтронлардан ташқари яна элементар заррачаларга мезонлар ҳам киради, улар электронлардан 200-300 марта оғирроқдир . Кўп электронли мураккаб молекулаларни тузилишини Бор назарияси асосида тушунтириб бўлмади. Атом микрозаррачалардан тузилганлига исботлангандан кейин уларнинг ҳаракатини тушунтирадиган физиканинг бўлими квант (тўлқин) механикаси XX асрнинг 20 - йилларида вужудга келди. У квантланган энергия тасаввурига, микрозаррачанинг тўлқин характердаги ҳаракатига, микрообъектни эҳтимоллар (статистик) усулида ифодалашга асосланган. Микрозаррача ҳаракатининг тўлқин ҳарактери . Маълумки, электромагнит нурланишни ифодалашда тўлқин ва корпускуляр деб тасаввур қилиш мумкин: 1-дан монохроматик нурланиш худди тўлқин каби тарқалади ва тўлқин узунлик (ёки тебраниш частотаси билан ҳарактерланади; 2-дан унга микрозаррача, квант энергияни ташувчи фотонлар деб қараш мумкин. Электромапшт нурланишнинг интерференцияси ва дифракция ҳодисаси (нур, радио тўлқин, -нурлар, рентген нурлар ва ҳ.к.) унинг тўлқин табиатли эканлигини ишончли ҳолда исботлади. Шу билан бирга электромагнит нурланишлар маълум бир энергияга, масса ва босимга эга. Шу йўл билан қуёш массаси бир йилда нурланиш ҳисобига кг га камайиши аникланган. 1924 йил Луи де Бройл ҳамма микрозаррачаларга корпускуляр тўлқин тушунчасини татбиқ қилишни ва яъни ҳар қандай микрозаррачанинг ҳаракатини худди тўлқин жараёни каби тўгрисида таклиф киритди. Математик жихатдан бу ифода де - Бройл нисбати номини олди ва унга биноан V - тезлик билан ҳаракатланаётган т-массали заррачага v-тўлқин узунлик хос бўлади. Де - Бройл гапотезасини дифракцион ва интерференцирн эффектларда электронлар оқимини аниқлаш билан тажрибада исботланди. Бу ифода билан электрон ҳаракати (массаси тезлиги тўлқин узушшга 7*10" 10 Ом га тенглиги яъни унинг узунлигини атом ўлчами каби ўлчаш мумкинлиги аниқланди. Макрозаррачаларнинг ҳаракатида аксинча тўлқин жуда кичик узунликка (10 -29 м ва ундан ҳам кичик) эга бўлганлиги учун уларни тўлқин жараён эқанлигини тажрибада аниклаш мумкин эмас. Ноаниқлик приниипи . Атом тузилиш назариясига кўра электрон заррача ва тўлқин табиатга эга. Буни 1925 йилда В.Гейзенберг микрозаррача (электрон) нинг икки хил табиатди эканлигани ўзининг ноаниқлик принципи асосида тушунтирди. Бу принципга мувофиқ бир вақтнинг ўзида микрозаррачанинг тезлига импульс ва ўрнини (координатларини) аниқлаш мумкин эмас. Электрон ҳаракатининг характери принципини аниқ белгиланиши мумкин эмас. Математик жиҳатдан ноаниқлик принципи қуйидагича ифодаланади: А v ~ электрон тезлигини ўлчашдаги хато. - электрон импульси (ўрни) ни ўлчашдаги хатоси, - ноаниклик ҳолатининг, тезликкакўпайтмаси дан кичик бўлиши мумкин эмас. Бу тенгламадан, электроннинг заррачанинг координатлари қанчалик аниклик билан ўлчанса, унинг тезлик катталиги шунчалик ноаниқ бўлади ва аксинча дегаи хулоса келиб чиқади. Масалан: электрон тезлиги 2000 км/сек. ҳаракатда бўлган электроннинг фазодаги ўрни (ҳолати) 10'° см аниқлик билан топилган бўлса, унинг тезлигини топишдаги ноаниқлик 58000 км/сек) ни ташкил қилади. Электроннинг 2 хил табиати унинг қуйидаги хоссаларида намоён бўлади: 1 - дан электрон маълум катталикдаги тинч массага эга, 2 - дан электрон тўлқинсимон ҳаракатга эга, - дан уни амилитуда, тўлқин узунлик, тебраниш частотаси каби физикавий константалар билан тавсифлаш мумкин. Шу сабабли электронни ҳаракатини аниқ траектория билан ҳарактерлаш мумкин эмас. Квант энергияси, электроннинг тўлқин характердаги ҳаракати, ноаниклик принципи кабилар - классик механика электроннинг ҳарактерини мутлақо тушунтириб бераолмаслигини кўрсатди. Электрон булути. Тўлқин функиия. Электроннинг ҳаракати тўлқин ҳарактерда бўлгаилиги учун унинг атомдаги ҳаракатини квант механикаси тўлқин функция деб номланадиган функция ёрдамида ифодалайди. Атом соҳасининг ҳар хил нуқтасида бу функция ҳар хил қийматни олади. Бу математик жиҳатдан қуйидаги тенглик билан ёзилади: бу ерда нук,та координаталари. Тўлқин функциянинг физик маъносини тушунтириш қийин унинг квадрати f -маълум физик маънога эга: атом соҳасидаги берилган нуқтадаги электронни топиш эҳтимоллигини ҳарактерлайди. dv -катталиги кўрилаётган заррачани -элемент ҳажмида аниклаш эҳтимоллигини ифодалайди. Квант механикада атомдаги электроннинг ҳолати модели сифатида электрон булут тушунчаси қабул қилинган. Тегишли соҳалардаги зичлик ерда электроннинг бўлиш эҳтимоллигига мувофиқ пропорционалдир. Электроннинг бўлиш эҳтимоли кўп бўлган жойда булут зич бўлади. Электрон ядро билан қанча мустаҳкам боғланган бўлса, электрон булут ўлчами бўйича шунча кичик бўлади ва заряд зич тақсимланади. Электрон булутни кўпинча чегараланган соҳа кўринишида ифодалайди. (электрон булутни « 90% га қамраб олади). Ядро атрофида электронни бўлиш эҳтимоллиги энг кўп бўлган соҳага орбитал дейилади. (орбитални бундай ифодалаш бирмунча содда бўлиб, орбитал математик тушунча, унинг маъноси тўлқин тенгламасидан келиб чиқади). Ядрога нисбатан электрон зичликни ифодалашни бошқа усуллари ҳам бор, масалан радиал тақсимланиш эҳтимоллиги эгри чизиғи усули. Бу эгри чизиқ электронни радиуси қалинлигиdr бўлган конценгрик шардаги ядро атрофида бўлиш эҳтимоллигини билдиради. Бу қаватнинг ҳажми Бу қаватлар электроннинг бўлиши умумий эҳтимоллиги га тенг. ни билан боғлиқлигини ифодалайди. Атом ёки молекуланинг маълум жойида элёктрониинг бўлиш эҳтимоллигини ва унинг энергиясини ҳисоблаш мураккаб математик муаммодир. Бу Шредингернинг тўлқин тенгламаси ёрдамида ечилади. 1926 йилда Эрвин Шредингер квант механикасида Шредингер тўлқин тенгламаси деб аталган тенгламани таклиф этди. Бу тенглама тўлқин функция ни электроннинг потенциал энергияси U ва унинг тўлиқ энергияси билан боғлайди: Бу ерда: х,у,г координатлари бўйича тўлқин функцияга ламчи дифференциали, т-электрон массаси, Л-Планк доимийси. Шредингер тенгламасини ечими бўлган тўлқин функциясига - орбитал дейилади. Электроннинг ядро атрофида фазода бўлиш эҳтимоллиги (0->1) гача бўлади. Унинг физик маъноси шуни кўрсатадики = 0 бўлганида ерда электрон бўлмайди. Буни куйидаги мисолда кўриш мумкин. Майдонда массага эга бўлган биргина электрон мавжуд. Унинг потенциал энерпшси майдоннинг ҳарактеристикасини белгилайди, ҳамда қуйидаги функциялар берилган. Бунда система стационар ҳолатда бўлади яьни системанинг умумий энергияси доимий бўлиб вақтга боғлиқ бўлмайди Мақсад: майдоннинг қайси сохасида электроннинг жойлашиш эҳтимолиятини аниқлаш. Бу эҳтимоллик тўлқин функцияси деб аталган билан ҳарактерланади. Бу тўлқин функциясининг майдон кучланиши га боғлиқлигини кўрсатувчи тенглама Шреденгер тенгламасидир.Тўлқин функциясининг физик маьноси нимани билдиради. Агар нуқталари берилган бўлса, бу нуқталарда тўлқин функцияси . га генг бўлади. Агар жуда чексиз кичик ҳажмда нуқталарни кубик ҳолда олиб уларнинг қирралари Бунда электроннинг ҳажмдаги жойлашиш эҳтимолияти ёки бу ҳажмдаги электроннинг бўлиш вақтидир. Агар бу эҳтимолиятни ҳажмга бўлсак , унда маьлум бир ҳажмга тўғри келадиган эҳтимолликии топамиз бу эҳтймоллик зичлиги ёки кимеда буни "электрон зичлик" термини билан атайди. Демак, электрон зичлик дегани ёки дир. Электроннинг тўлқин функцияси ҳар бир моментда электроннинг ҳар хил нуқталарда хар хил эҳтимоллик билан бўлиш эҳтимолиятини кўрсатад Шундай қилиб электрон бўлут ҳар хил нуқталардаги электрон зичликни кўрсатади. Тўлқин функцияси электроннинг ҳолатини ҳарактерлайди. Ҳар бир тўлқин функцияси электроннинг умумий энергиясини беради. Атом системаларининг тўлқин функцияси система ҳолатининг функцияси бўлиб унинг квадрати текисликиинг ҳар бир нуқтасидаги электронлар зичлигининг функциясидир. Тўлқин функциясининг асосий xарактеристикаларидан бири шундан иборатки, уни -1 га кўпайтирсак ҳам у ўз ҳолатини саклаб қолади. Ҳар бир электрон булут учун электрон зичлигининг тенг юзаларидан б ир қанчасини олиш мумкин. . Юза чегараси электрон бул)тнинг шаклини беради. Юза чегараси тўлқин функцияси КЕадратининг бир хил миқдор даги қиймати бўлиб унда электрон зичлик 80-90 %. ни ташқил қилади. Туташган юза деб =0 тўлқин функцияси квадрати нолга тенг бўлган вақтга айтилади. Бу шуни билдирадики электрон ҳеч қачон атомдан чексиз узоқликка ажралиб кетмайди. Тўлқин функцияси кимёгар учун нима беради. Тўлқин функцияси элементлар кимёвий хоссаларини берувчи кимёвий боғларни ташкил қилувчи электронлар зичлигининг тарқалишини кўрсатади. Шреденгер тенгламасини ечиш 1.тўлқин функциясини топиш; 2.микрозаррачаларнинг тўлиқ энергияси микдорини топиш; З.тўлқин функцияси квадратини яьни электрон зичликнинг тарқалишини кўрсатади. Шунинг учун Шреденгер тенгламасини ўрганиш кимёгарлар олдидаги биринчи галдаги масаладир. Шундай қилиб тўлқин функцияси яьни атомлардаги электрон ҳолати квант сонлар билан аниқланади. Фойдаланилган адабиётлар руйхати 1. М. Джуа. История химии. -Москва: Мир.,1975. 2. Азимов А. Краткая история химии. -Москва: Мир.,1982. 3. Фигуровский М Н. Очерк общей истории химии. -Москва: Наука.,1978 4. Umarov B.B. Kimyo tarixi fanidan ma'ruza matnlari. -Buxoro:2003. 5. Ю.И.Соловьев, Д.Н.Трифонов, А.Н.Шамин. "История химии". Издание 2-е, переработание. Москва "Просвещение" 1984 .