logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Kimyo
  4. Atom tuzilishi, davriy tizim va kimyoviy bog’lanish

Atom tuzilishi, davriy tizim va kimyoviy bog’lanish

Yuklangan vaqt:

25.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1120.2109375 KB
Ko'chirib olish
Atom tuzilishi, davriy tizim va kimyoviy bog’lanish Reja: 1. Atom tuzilishi 2. Atomdagi elektronlarning kvant sonlari 3. Atom tuzilishi va davriy tizim 4. Kimyoviy bog’lanish va elektromanfiylik 1. Atom tuzilishi Ushbu bobda barcha noorganik birikmalarning fizik va kimyoviy xususiyatlari yo’nalishlari asoslarini tushuntirish o’rgatiladi. Biz o’rganishni quyosh tizimida materiyaning kelib chiqishini muhokama qilish bilan boshlaymiz va keyin atom tuzilishi va atomlarda elektronlar harakatini ko’rib chiqamiz. Biz kvant nazariyasini sifat jihatidan joriy etish va bunda atom radiusi, dissotsilanish energiyasi, elektron o’xshashlik va elektrmanfiylik deb ataluvchi xususiyatlarini ratsionalizatsiya qilamiz. Bu xossalarning tushunish bizga ma&#39;lum bo’lgan 110 dan ortiq elementlar turli kimyoviy xususiyatlarini ratsionalizatsiya qilishni boshlash uchun imkon beradi. Atom- elektroneytral zarracha bo’lib, markazida yadro va yadroni atrofini o’rab turgan elektronlardan tashkil topgan. Yadro - musbat zaryadlangan proton va zaryadsiz neytronlardan iborat. Barcha kimyoviy birikmalar atomlardan tashkil topgan. Atomning tuzilishini ko’rsatuvchi bir necha hil modellar bor. Atom modeli – atom tuzilishi to’g’risidagi yorqin ta’savvurlarni beradi. Kimyoviy elementning xossalarini saqlovchi eng kichik zarracha - atom deyiladi. Moddaning xossalarini o`zida saqlaydigan, bir nechta atomdan tarkib topgan va mustaqil mavjud bo`la oladigan eng kichik zarrachasi molekula deyiladi. Ko`pgina atomlar barqaror bo`lib, juda uzoq, muddatgacha o`z holatini saqlay oladi. Lekin ba&#39;zi atomlar ma&#39;lum vaqtdan keyin yadroda bo`ladigan o`zgarishlar tufayli boshqa atomlarga aylanib ketadi. Bunday atomlar radioaktiv atomlar deb ataladi. Atom elektroneytral bo`lib, yadro atrofidagi elektronlarning umumiy soni yadroning musbat zaryadiga teng. Agar atomdan bir yoki bir necha elektron chiqarib yuborilsa, musbat zaryadli ion – kation (K + , Ca 2+ , Al 3+ va b.) , atom elektron biriktirib olsa, manfiy zaryadli ion – anion (Cl - , O 2- , N 3 - va b.) hosil bo`ladi. Atomdagi elek-tronlar soni va musbat zaryadlangan yadro zaryadi ayni atomning kimyoviy reaksiyadagi ahamiyatini tavsiflaydi. Kimyoviy element - bir hil zaryadli yadroga ega bo`lgan atomlar to`plamidir. Yadro zaryadi elementning kimyoviy elementlar davriy tizimida joylashgan o`rnini belgilaydi; elementning davriy tizimdagi tartib raqami uning atom yadrosi zaryadiga teng. Atom tuzilishini tavsiflash: Rezerford usuli . Bu usulni Rezerford 1911 yili kashf etgan. Radioaktiv elementlar parchalanishi natijasida o`zidan α -zarrachalar chiqaradi. Bu zarrachalar biror moddaga to`qnashib qarshilikka uchraydi. Natijada o`ziga ikkita elektron biriktirib, geliy atomiga aylanadi. Hosil bo’lgan geliy miqdorini mikro-usul yordamida aniqlash mumkin. Bir gramm radiyning bir yilda parchalanishi natijasida 159 mm 3 yoki sekundiga 5,03 nm geliy hosil bo`lishi tajribada aniqlangan. Geliy atomi hosil qiladigan α - zarrachalar ko`z bilan kuzatish mumkin bo`lgan energiyaga ega. Shuning uchun ma&#39;lum miqdordagi radioaktiv modda chiqargan α - zarrachalarni hisoblash mumkin. Masalan: 10 ta α - zarracha chiqaradi. Bizga 1 g radiy bir sekundda 13,6 •10 ma&#39;lumki, 1 mol geliy oddiy sharoitda 22,4 l hajmni egallaydi. Elektron zaryadi: 4,803·10 –10 elektrostatik birlik yoki 1,601·10 –19 kulonga teng. Elektron massasi: 9,1·10 –28 g ga teng bo’lib, vodorod atomi massasidan 1840 marta yengil. Katod nurlarining tezligi ≈ yorug&#39;lik tezligining yarmiga teng. Kanal nurlari: Katod trubkada, katod nurlari bilan bir qatorda, kanal nurlari ham vujudga keladi. Kanal nurlarining hosil bo’lishi shunday tushuntiriladi: elektronlar o’z yo’lida katod trubkasidagi katod trubkasi to’ldirilgan gazni ionlashtiriladi, natijada elektronni yo’qotgan + zaryadli zarrachalar hosil bo’ladi. К anal nurlari qarama–qarshi tomonga harakat qiladi. Elektr maydoniga og&#39;adi. (– tomon). Shisha devorida lyuminestsentsiyalanadi. Rentgen nurlari. Qattiq satxga (masalan, biror metallni) katod nurlar tushirsak, qattiq satx ko’zga ko’rinmaydigan nurlar chiqaradi. Bu nurlar fotografiya plastinkasiga ta&#39;sir qiladi, lekin elektr maydonida hech tomonga og&#39;maydi. Demak, ular zaryadsiz zarrachalardir. Bu nurlarni 1895 yilda nemis fizigi Rentgen kashf qildi va olim nomiga rentgen nurlari deb ataldi. Rentgen nurlari elektromagnit to’lqinlar (nurlar) bo’lib, ularning to’lqin uzunligi 0,06-20 Å o’rtasida . Rentgen nurlari rentgen trubkalarida olinadi. Katod juda yuqori haroratgacha qizdirilgan volfram ipdir. Anod ham volframdan tayyorlanadi. Rentgen nurlari qog&#39;oz, yog&#39;ochdan, materialdan, hayvon va odam organizmidan bemalol o’ta oladi. Rentgen nurlari organizmning zich joylarida ko’proq yutiladi, zichmas joylarida kamroq. Organizm orqali o’tgan nurni fotoplastinkaga tushirib, kerakli jo у ning (a&#39;zoning) rasmi olinishi mumkin. Bor nazariyasi . Atom tuzilishining E. Rezerford taklif etgan yadro nazariyasi keng tarqaldi. Rezerford nazariyasiga muvofiq elektron yadro atrofida planetalar quyosh atrofida aylangan singari aylanadi. Ammo klassik elektrodinamika qonunlariga ko’ra elektronlar harakatlanish paytida nurlanib doimo energiya yo`qotib turishi kerak. Natijada elektronlar harakati sekinlashib, ular asta sekin yadroga yaqinlashishlari va nihoyat unga tushib qolishlari kerak edi. Bundan tashqari elektronlar aylanma harakatida yorug`likning nurlanish chastotasi elektrokimyo orbita burilish chastotasiga teng bo’lish kerak. Shu sababli, elektron yadroga yaqinlashgan sari nurlanayotgan yorug’likning chastotasi doim o’zgarish va nurlanishning yoppa spektriga burilish kerak. Ammo, dalillar bu xulosani rad etadi. XIX asrning 60-yillaridayoq, qattiq qizdirilgan gaz yoki bug’dan chiqqan yoruglikning parchalanishi natijasida, shu modda uchun xos bo’lgan va bir necha hil rangli chiziqlardan tuzilgan spektr hosil bo’ladi. 1913- yilda Daniya olimi N. Bor M. Plankning nurlanishni kvant nazariyasi asosida atom tuzilishi nazariyasini rivojlantirdi. Kvant nazariyasining mohiyati quyidagicha: nur energiyasi uzluksiz oqim bo’lib emas, balki alohida portsiyalar-energiya kvantlar xolida chiqadi va yutiladi. Kvant energiyasining kattaligi &#55297;&#56361; , nur chiqarish chastotasi - γ ga to’g’ri proportsional: &#55297;&#56361; =h γ h-Plank doimiysi , 6.6 * 10 -27 erg. sek ga teng. Bu kattalik ta`sir kvanti deyiladi. Elektron bir orbitadan boshqasiga o’tganda chiqadigan energiya miqdori porsiyalar, ya`ni kvantlar bilan o’zgaradi: &#55297;&#56361; 1- - &#55297;&#56361; 0 = h γ 1 ; &#55297;&#56361; 2 - &#55297;&#56361; 0 = h γ 2 ; &#55297;&#56361; 3 - &#55297;&#56361; 0 = h γ 3 va hokazo. Elektronning har bir statsionar orbitadagi holatiga atom energiyasining ma`lum miqdor zaxirasi to’g’ri keladi. Elektron birinchi orbitada harakatlanayotganda yadroga eng kuchli tortiladi, energiya zaxirasi esa eng kam bo’ladi. Atomning bunday holati normal holat deyiladi. Agar atomga energiya berilsa, masalan, jism yoritilsa, elektron yadrodan uzoqroqdagi orbitalardan biriga ko’chadi, bunda uning yadroga tortilish kuchi kamayadi, atomning energiya zaxirai esa ko’payadi Atomning bunday holati qo’zg’algan holati deyiladi. Atom qo’zg’algan holatida sekundiga 1/1000.000 ulushiga qadar vaqt tura oladi, keyin elektron yana avvalgi holatga qaytadi. Elektron yadrodan uzoqroqdagi orbitadan yaqinroq orbitaga qaytadi. Elektronning yadrodan uzoqroqdagi orbitadan yaqinroq orbitaga o’tishida nur energiya kvantlari chiqadi. 2. Atomdagi elektronlarning kvant sonlari Elektron bulut – bu kvant mexanika modeli, atomdagi elektron holatini (harakatini) tavsiflaydi. Bu modelga muvofiq, juda tez harakatlanayotgan elektron (10 6 -10 7 m/s) atom o’lchami bilan chegaralangan sohaning istalgan nuqtasida bo’lishi mumkin. Agar, ma’lum vaqt oralig’ida atomning hamma sohasida elektronni bo’lishi mumkin bo’lgan joylarni nuqtalar bilan belgilasak, bu nuqtalarning to’plamiga elektron bulut deyiladi. Elektron bulut qat’iy chizilgan chegaraga ega emas va uning zichligi hamma joyda bir tekisda bo’lmaydi. To’lqin mexanikasi asosida yadro atrofidagi elektronlarning harakati 4 ta kvant sonlari bilan tavsiflanadi. Kvant sonlar (Quantum Numbers) Bosh kvant son – n. U elektron energiyasining kattaligini va elektron bulutining o’lchamini ko’rsatadi. Bosh kvant sonining qiymati qanchalik katta bo’lsa, elektron energiyasi shunchalik katta va elektron bulutining o’lchami ham katta bo’ladi. Bosh kvant son istalgan butun sonlarni qabul qilishi mumkin: n = 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7... Ammo hozirgi paytda ma’lum bo’lgan normal atomlardagi (105) ta elektronlarni ifodalash uchun atom orbitallari n>7 dan katta bo’la olmaydi. Shu sababli ham ionlanmagan atomlardagi elektronlar uchun bosh kvant son qiymatining yuqori o’zgarish chegarasi 7 dan oshmaydi (chunki davriy tizimda davrlar soni 7 ta). Yadrodan har hil masofalarda elektronlar joylashib elektron qavatni (energetik qavatni) hosil qiladilar. Har hil energetik qavatda turgan elektronlarga ma’lum energiya darajasi muvofiq keladi. Shuning uchun elektron qavatlarga energetik daraja deb ham ataladi. Bosh kvant sonlari bir biriga teng bo’lgan bir nechta elektron atomda elektron qavatni yoki elektron pog’onani (energetik darajani) hosil qiladi. Atom elektron qavatlarini yadrodan boshlab lotin alfavitlari bosh harflari: K, L, M, N, O, P, Q bilan belgilanadi. Kimyoviy element atomidagi energetik qavatlar soni, ayni element joylashgan davr tartib raqamiga teng bo’ladi. Elektron q а v а tl а r s о ni = elementning joylashgan davr tartib raqamiga teng. Masalan, natriy davriy tizimda 3-chi davrda joylashgan, demak, unda uchta elektron qavat bor, yod 5- chi davrda, unda 5 ta elektron qavat bo’ladi va h.k... Yadroga eng yaqin joylashgan qavat – K uning uchun – n=1, L-qavat uchun n=2, M qavat uchun n=3, N qavat uchun esa n=4 uzoqlikda turadi va h.k... Bosh kvant son qiymati: n= Har bir elektron qavatdagi elektronlar bir-birlaridan o’zlarining energiyalari bilan farq qiladilar va har bir qavat bir yoki bir nechta pog’onachalarga yoki orbitallarga bo’linadi. Bu pog’onachalar o’z shakllari bilan bir-biridan farq qiladi. Kvant mexanikasida qavat raqami n – kattalashgan sayin o’sha qavat pog’onacha va orbitallarining hilma hilligi ortadi va Эос = n 2 formula bilan ifodalanadi. Bu erda e o.s –ayni elektron qavatdagi orbitallar soni, n- bosh kvant son. Bu formulaga muvofiq: n=1, 1 chi qavatda e 1 o . c = 1 2 = 1 ta orbital, n=2, 2 chi qavatda e o 2 . c = 2 2 = 4 ta orbital, n=3, 3 chi qavatda e 3 o . c = 3 2 = 9 ta orbital, n=4, 4 chi qavatda e o 4 . c = 4 2 = 16 ta orbital, n chi qavatda e o n . c = n 2 orbital bo’ladi. Orbital kvant son ℓ – pog’onachalardagi elektron energiyasini yoki elektron bulutining shaklini ifodalaydi. Orbital kvant soni 0 dan n-1 bo’lgan butun sonlarni qabul qiladi. ℓ -ning qiymatlari: 0, 1, 2, 3, ... (n-1). Ushbu chegaralanishga muvofiq, berilgan n- qiymati uchun orbital kvant soni ℓ faqat ruxsat etilgan qiymatlarni oladi. Quyida bosh kvant sonining birinchi 4 ta qiymatlari uchun ruxsat etilgan l qiymatlari keltirilgan: n qiymalari: 1, 2, 3, 4 ℓ ruxsat etilgan qiymatlari: 0; 0,1; 0,1,2; 0, 1, 2, 3 Orbital kvant soni ℓ – elektronlarni atomdagi fazoviy va energetik holatlarida muhim rol o’ynaganligi uchun uning qiymatlariga maxsus belgilar inglizcha spektral chiziqlarning nomlarining (sharp, principal, diffuse, fundamental) birinchi harflari berilgan: ℓ qiymatlari: 0 1 2 3 holat (pog’onacha) belgilari: s p d f Bosh kvant son n ning har bir qiymati uchun bir-biridan orbital kvant son ℓ qiymati bilan farq qiladigan bir qancha elektron holatlar to’g’ri keladi. Bunday holatlar soni bosh kvant son n- qiymatiga mos keladi: n=1 uchun orbital kvant soni l t bitta qiymatga (ℓ =0) ega, n=2 uchun – 2 ga (ℓ =0,1), n=3 uchun – 3 ta (ℓ =0,1,2) va h.k. bo’ladi. Bu, n ning har bir qiymati uchun qat’iy, aniq (soni va hususiyati bo’yicha) atom orbitallari mos kelishini bildiradi. Ushbu bog’liqlikni ifodasi quyidagi jadvalda keltirilgan: Magnit kvant soni - m ℓ - elektron orbitallarining fazodagi vaziyatini hususiyatlaydi. Magnit kvant soni istalgan butun sonlarni +ℓ, 0 va -ℓ qiymatlarni oladi: m ℓ =0, ±1, ±2, ±3, …, ± ℓ Magnit kvant soni energetik pog’onachada necha hil orbital bor ekanligini aniqlaydi. P.o.s = 2ℓ +1 formulasi bilan ham pog’onachalardagi orbitallar sonini aniqlash mumkin: Atom spektrlarini tuzilishlarini o’rganish va boshqa tadqiqotlar elektron bulutlarning o’lchamlaridagi farqlardan tashqari, ularning shakl va bir-biriga nisbatan fazoviy joylanish hususiyatlaridan tashqari atomdagi elektronlar yana bitta tafsifnomasi- shaxsiy harakat miqdori momenti, ya’ni spinlari bilan ham farq qilishlari aniqlandi. Bu moment (gollandiyalik fiziklar 1925 yil G. Ulenbek va S. Goudsmit larning ko’rsatishicha), elektronlarning maxsus harakati, shartli ravishda o’z o’qi atrofida burilishi natijasida tug’iladi. Spin kvant soni - ms.Spin – elektronning o’z o’qi atrofida burilishiga aytiladi. “Spin”-inglizcha so’z bo’lib “aylanmoq” demakdir. Elektronlar o’z o’qi atrofida soat miliga nisbatan o’ng yoki chapga burilishi mumkin. Buni shartli ravishda ↑↓ tarzida ifodalanadi. Elektronning bu shaxsiy momenti 4 chi kvant soni – spin kvant soni bilan (s) belgilanadi (yoki m s ). ва - ) qiymatlarga ega bo’ladi. Demak, atomda bitta orbitalda 2 ta elektron bo’lsa, ularning spin momentlari qarama-qarshi yo’nalgan bo’ladi (har hil ishoralarda birida + bo’lsa, ikkinchida - ) va o’zaro bir-birini kompensatsiyalaydi (eyishadi) va bunday juftlashgan elektronlar atomning magnit momenti yig’indisiga hech qanday ziyon etkazmaydi. Aksincha, atomda juftlashmagan elektron bo’lsa, atomning magnit momenti yig’indisiga etarlicha o’zining hissasini qo’shadi. Juftlashmagan elektronga ega bo’lgan atom yoki molekulaning magnit momenti odatda toq elektronlar soniga proporsional bo’ladi. Xulosa: Atomdagi elektronning harakatini 4 ta kvant son n, ℓ, m ℓ , ms lar yordamida to’liq ifodalash mumkin. Bu kvant sonlar yadro atrofida bo’lish ehtimoli bo’lgan elektronni spinini, elektronning energiyasini, fazodagi elektron bulutining shakl va holatini belgilaydi. Atom bir kvant holatdan 2 chi kvant holatga o’tganda, kvant sonlarining qiymati o’zgaradi va elektron buluti qayta tuziladi. Bu vaqtda atom kvant energiya yutadi yoki chiqaradi. Atom orbitallarining elektronlar bilan to’lish tartibi . Pauli printsipi . Bu printsip 1925 yilda Pauli tomonidan ochildi. “Bir atomda to’rtala kvant sonlari bir-biriga teng bo’lgan ikkita elektron bo’la olmaydi”. Boshqacha so’z bilan aytilganda n, ℓ, m ℓ , m s kvant sonlari bilan faqat bitta elektron tavsiflanadi. Atomdagi boshqa har qanday elektron uchun hech bo’lmaganda kvant sonlarining bittasi boshqa qiymatga ega bo’lishi kerak degan xulosa kelib chiqadi. Pauli printsipidan, bitta orbitalda spin kvant soni m s = + yoki m s = - qiymatga ega bo’lgan faqat 1 ta elektron bo’lishi mumkin degan xulosa kelib chiqadi. Demak, s- holatida 1 ta orbital bo’lib, unda faqat 2 ta elektron bo’ladi, p- holatda 3 ta orbital bo’lib, unda 6 ta elektron, d- holatda 5 ta orbital bo’lib, unda 10 ta elektron, f - holatda 7 ta orbital bo’lib, unda 14 ta elektron bo’ladi. Pog’onachalarda bo’lishi mumkin bo’lgan elektronlar sonini: n=2(2 ℓ +1) formulasi bilan ham topish mumkin. Bu erda n- berilgan pog’onachada bo’lishi mumkin bo’lgan elektronlar soni, l-orbital kvant soni. Bu formulaga pog’onachalarning elektronga bo’lgan maksimal sig’imi deyiladi. Xund qoidasi. Atom tuzilishining hozirgi zamon nazariyasiga asosan davriy tizimdagi hamma element atomlarining elektron tuzilishlarining (elektron formulalarini) tuzish imkoni yaratildi. Normal (hayajonlanmagan) atomda pog’onachalar va orbitallarining elektronlar bilan to’lish tartibi quyidagicha: dastlab eng kam energiyali pog’onacha to’ladi, undan keyin energiyasi ko’proq bo’lgani, so’ngra energiyasi undan ko’prog’i va shu tartibda eng kichik energiya qiymati printsipi asosida to’lib boradi. Atomning eng barqaror holati, uning elektronlari eng kichik energiya qiymatiga ega bo’lgan holatidir. Demak, dastlab 1s pog’onacha, keyin 2s pog’onacha, undan keyin 2p, keyin 3s undan keyin 3p to’ladi. 4-chi energetik darajadan keyin bu qoidadan chetga chiqiladi: 4s orbitalning energiyasi 3d orbitalning energisidan kam, 5s, 5p va 6s orbitallarning energiyasi 4f orbital elektronlarining energiyasidan kam. 4-chi va undan keyingi qavatlarni elektronlar bilan to’lishini ko’rsatish uchun Klechkovskiy 2 ta qoida yaratdi: 1-qoida- Berilgan 2 ta holatdan qaysi biri uchun n+ ℓ yig’indisi kichik bo’lsa, shu holatda turgan elektronlar energiyasi kichik bo’ladi va shu holat oldin to’ladi. Masalan, 3d va 4s holatlar berilgan bo’lsin: 4s holat uchun: n+ ℓ =4+0=4, 3d holat uchun, n+ ℓ =3+2=5 (d-holat uchun l=2 teng) bo’ladi. Demak, birinchi navbatda 3d holat emas, 4s holat oldin to’ladi (chunki 4s holat energiyasi, 3d holat energiyasidan kichik). 2-qoida - Agar berilgan 2 holatlar uchun n+ ℓ yig’indisi bir hil bo’lsa, bosh kvant soni kichik bo’lgan holat birinchi navbatda to’ladi (bosh kvant soni kichik bo’lgan holat minimal qiymatga ega bo’ladi). Masalan: 3d va 4d holatlar berilgan bo’lsin: 3d holat uchun: n+ ℓ =3+2=5, 4d holat uchun: n+ ℓ =4+1=5. Birinchi navbatda 3d holat to’ladi, chunki bu holat uchun n=3 ga teng. Atomda elektronlar pog’onachalarga to’lganda 3 ta asosiy qoidaga bo’ysunadi: Har qaysi elektron minimal energiyaga muvofiq keladigan holatni egallashga intiladi; Elektronlarning joylashishi Pauli printsipiga zid kelmasligi kerak; Pog’onachadagi elektronlarning spin sonlari yig’indisi maksimum (ko’proq) bo’lishi kerak, yoki ayni pog’onachada turgan elektronlar mumkin qadar ko’proq orbitallarni band qilishlari kerak (Xund qoidasi). Masalan, p 3 holat berilgan bo’lsin, unda elektronlarni turlicha joylashtirish mumkin: 1. ∑ m s =- 2. ∑ ms =- 3. ∑ m s =+ 4. ∑ m s = Bulardan faqa t 4-chi holatda to’g’ri joylashgan, ya’ni bu holatda spinlar yig’indisi eng katta 3/2 ga teng. Demak, normal (g’alayonlanmagan) atomda elektronlarning joylanishi quyidagi tartibga bo’ysunadi: 1s<2s<2p<3s<3p<4s<3d<4p<5s<4d<5p<6s<4f<5d<6p<7s<6d<7p.. ↑ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↑ ↓ ↑ ↑ ↑ ↑ Elektronlarning energetikaviy pog’ona, pog’onacha va orbitallar bo’ylab joylashgan atom tuzilishiga ayni elementning elektron konfiguratsiyasi (elektron formulasi) deyiladi. Esda saqlash lozim, ya’ni elementlarni elektron formulalarini tuzganda tashqaridan ichki qavatdagi elektronlar soni atomdagi umumiy elektronlar sonidan qolgan hamma kvant qavatlardagi elektronlarni ayirib tashlangandan keyin qoladigan songa tengdir. 3. Atom tuzilishi va davriy tizim Atom tuzilishi nazariyasiga binoan davriy qonun quyidagicha ta’riflanadi. Oddiy modda (element)larning hossalari, shuningdek elementlar birikmalarining shakl va hossalari elementlarining atom yadrosi zaryadiga davriy bog’liqdir . Elementlarning ishqoriy metalldan boshlab, inert gaz bilan yakunlanadigan gorizontal qatorlarga davrlar deyiladi. I, II, III davrlar kichik davrlar deyiladi. Ular bitta qatordan iborat. IV, V, VI davrlar katta davrlar deyiladi. Ular ikkita qatordan iborat. VII davr tugallanmagan davr deyiladi. Katta va kichik davr elementlarini o’z ichiga olgan vertikal qatorlar gruppa deyiladi. Har bir gruppa asosiy yoki bosh (A) guruhcha va qo’shimcha yoki yonaki (B) guruhchalarga bo’linadi. Elementlar atom tuzilishi turlicha bo’lganligi uchun bosh va qo’shimcha guruhchalarga ajratilgan. XVIII asr oxirida 25 ta element ma&#39;lum bo’lib, XIX asrning birinchi choragida yana 19 element kashf qilindi. Elementlar kashf qilinishi bilan ularning atom og&#39;irliklari, fizikaviy va kimyoviy xossalari o’rganib borildi. Bu tekshirishlar natijasida ba&#39;zi elementlarning avvaldan ma&#39;lum bo’lgan tabiiy guruhlari (masalan, ishqoriy metallar, ishqoriy yer metallar, galogenlar) ga o’xshash elementlar guruhlari aniqlana bordi. Elementlar va ularning birikmalari xaqidagi ma&#39;lumotlar kimyogarlar oldiga barcha elementlarni guruhlarga ajratish vazifasini qo’ydi. 1789 yilda A. Lavuazye kimyoviy elementlarning birinchi sinflanishini yaratdi. U barcha oddiy moddalarni 4 guruhga (metallmaslar, metallar, kislota radikallari va &#34;yerlar&#34;, ya&#39;ni &#34;oksidlar&#34;) ajratdi. 1812 yilda Berselius barcha elementlarni metallar va metallmaslarga ajratdi. Bu sinflanish noaniq edi, lekin shunga qaramasdan haligacha o’z kuchini yo’qotmay kelmoqda. 1829 yilda Debereyner uchta-uchta elementdan iborat o’xshash elementlarning guruhlarini tuzdi va ularni &#34;triadalar&#34; deb atadi. Xar qaysi triadada o’rtadagi elementning atom og&#39;irligi ikki chetdagi elementlarning atom og&#39;irliklari yig’indisining 2 ga bo’linganiga teng. O’sha vaqtda ma&#39;lum bo’lgan elementlardan faqat yettita triada tuzish mumkin bo’ldi. Fransuz olimi de Shankurtua 1863 yilda elementlar tizimini tuzish uchun silindr o’qiga nisbatan 45° bo’ylab silindr sirtiga spiral chiziqlar chizdi. Har ikki spiral orasini 16 bo’lakka bo’ldi. Spiral chiziqlarga barcha elementlarni ularning atom og&#39;irliklari ortib borish tartibida joylashtirganida, o’zaro o’xshash elementlarning atom og&#39;irliklari orasidagi ayirma 16, 32, 48.. ga teng bo’lishi aniqlandi. Ingliz olimi Nyulends 1863 yilda o’zining oktavalar qonunini kashf etdi. U elementlarni ularning atom og&#39;irliklari ortib borish tartibida bir qatorga joylashtirganda, xar qaysi sakkizinchi element o’z xossalari bilan birinchi elementga o’xshash bo’lishini ko’rdi. Bu tartib musiqa notasidagi gammalar kabi takrorlandi. Nemis olimi Lotar Meyer 1864 yilda o’z tizimini ishlab chiqdi. U 27 ta elementni valentliklariga qarab olti guruhga bo’ldi. U o’z asarini &#34;atom og&#39;irliklarning son bilan ifodalanadigan qiymatlarida biror qonuniyat borligiga shubxa bo’lishi mumkin emas&#34; degan ibora bilan tugatdi. Meyer o’zining ikkinchi maqolasida (uning maqolasi Mendeleyev maqolasidan keyin nashr qilingan edi) elementlarning solishtirma xajmlari davriy ravishda o’zgarishini (ya&#39;ni bir necha elementdan keyin qaytarilishini) kashf etdi. Bu kashfiyot katta axamiyatga ega bo’ldi, lekin davriy qonunni ta&#39;riflash uchun yetarli emas edi.D.I. Mendeleyevdan oldin olib borilgan ishlarning xech birida kimyoviy elementlar orasida o’zaro uzviy bog&#39;lanish borligi topilmadi. Xech kim elementlar orasidagi o’xshashlik va ayirmalar asosida kimyoning muhim qonunlaridan biri turganligini D.I. Mendeleyevgacha kashf etolmadi. Chuqur ilmiy bashorat va ilmiy izlanishlar natijasida D.I. Mendeleyev 1869 yilda tabiatning muxim qonuni-kimyoviy elementlarning davriy qonunini ta&#39;rifladi. U ta&#39;riflagan davriy qonun va uning grafik ifodasi - davriy jadval hozirgi zamon kimyo fanining fundamenti bo’lib qoldi. D.I. Mendeleyev kimyoviy elementlarning ko’pchilik xossalari shu elementlarning atom og&#39;irligiga bog&#39;liq ekanligini topdi. D.I. Mendeleyev o’sha zamonda ma&#39;lum bo’lgan barcha elementlarni ularning atom og&#39;irliklari ortib borishi tartibida bir qatorga qo’yganida elementlarning xossalari 7 ta, 17 ta va 31 ta elementdan keyin keladigan elementlarda qaytarilishini, ya&#39;ni davriylik borligini ko’rdi. Masalan, litiydan ftorga o’tganda atom og&#39;irlik ortib borishi bilan elementlar va ular birikmalarining kimyoviy xossalari ma&#39;lum qonuniyat bilan o’zgarib boradi. Litiy tipik metall; undan keyin keladigan berilliyda metallik xossalar ancha kuchsiz ifodalangan. Berilliydan keyingi element - bor metallmaslik xossalarini namoyon qiladi. Ugleroddan ftorga o’tganda metallmaslik xossalari kuchayadi, ftor eng tipik metallmas sifatida topilgan elementdir, ftordan keyingi element - natriy (o’sha zamonda neon xali ma&#39;lum emas edi) – o’z xossalari bilan litiyga o’xshaydi. Uning oksidi Na 2 O o’z shakli bilan litiy oksid Li 2 O ga o’xshashdir. D.I. Mendeleyev o’zi kashf etgan davriy qonunni quyidagicha ta&#39;rifladi: elementlarning xossalari, shuningdek ularning birikmalarining shakl va xossalari elementlarning atom og&#39;irliklariga davriy ravishda bog&#39;liq bo’ladi. D.I. Mendeleyev davriy qonunni kashf etishda elementlarning atom og&#39;irlik qiymatlariga, fizik va kimyoviy xossalariga e&#39;tibor berdi. U barcha elementlar bo’ysunadigan davriy qonunni kashf qildi va ba&#39;zi elementlar (chunonchi, berilliy, lantan, indiy, titan, vanadiy, erbiy, seriy, uran, toriy) ning o’sha vaqtda qabul qilingan atom og&#39;irliklarini 1,5-2 marta o’zgartirish, ba&#39;zi elementlarning (kobalt, tellur, argonning) joylashish tartibini o’zgartirish kera к ligini va nihoyat 11 ta elementning (fransiy, radiy, aktiniy, skandiy, galliy, germaniy, protaktiniy, poloniy, texnisiy, reniy, astat) kashf qilinishi kerakligini oldindan aytib berdi. Ulardan uchta element (eka-bor, eka-alyuminiy va eka-silisiy) ning barcha kimyoviy va fizikaviy xossalarini batafsil bayon qildi. 15 yil ichida bu uch element kashf qilinib, D.I.Mendeleyevning bashorati tasdiqlandi. Yuqoridagi uchta elementga galliy (eka-alyuminiyga), skandiy (eka-borga) va germaniy (eka- silisiyga) nomlari berildi. D.I. Mendeleyev xar qaysi elementning tartib raqami nihoyatda katta axamiyatga ega ekanligini ko’rsatdi. Davriy tizim va uning tuzilishi . Davriy tizimning birinchi variantini 1869 yilda D.I. Mendeleyev tuzdi. D.I. Mendeleyev tuzgan bu tizimda 63 ta element bo’lib, o’xshash elementlar gorizontal qatorlarga joylashgan edi. Davriy tizimning ikkinchi varianti 1871 yilda e&#39;lon qilindi. Bu variantda o’zaro o’xshash elementlar vertikal qatorlarga joylashgan. D.I. Mendeleyev bitta vertikal qatorga joylashgan o’xshash elementlarni guruh deb, xar qaysi ishqoriy metalldan galogengacha bo’lgan elementlar qatorini davr deb atadi. D.I. Mendeleyev dastlab taklif qilgan davriy tizimga keyinchalik birmuncha o’zgarishlar kiritilib, davriy tizimning xozirgi variantlari tuzildi. U yettita davr va sakkizta guruhdan iborat. Hozir davriy tizimda 118 ta element mavjud. I, II va III davrlarning xar biri faqat birgina qatordan tuzilgan bo’lib, ularni kichik davrlar, IV, V, VI, va VII davrlar katta davrlar deyiladi. IV, V va VI davrlarning xar qaysisi ikki qatordan tuzilgan, VII davr tugallanmagan davrdir. Atomda energetik pog’onachalarning elektronlar bilan to’lib borish jarayonida oxirgi elektron qaysi pog’onachaga joylashganligiga bog’liq holda davriy tizimdagi hamma elementlar 4 ta oilaga (tipga) bo’linadi. Tashqi elektron qavati s pog’onachada turgan elementlarga- s-elementlar deb ataladi. Yoki, elektron konfiguratsiyasi s-pog’onachasi bilan tugallanadigan elementlarga s-elementlar oilasi deyiladi. p- elementlar oilasiga III, IV, V, VI, VII va VIII bosh guruh elementlari kiradi. Davriy tizimda jami 30 ta p - elementlar bor. Tashqi elektron qavati d - pog’onacha bilan tugallanadigan elementlarga d- elementlar oilasi deyiladi. Ushbu oilaga mansub elementlarning oxirgi elektronlari d - pog’onachada joylashadi. Masalan, 26 Fe-1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 6 d- elementlar oilasiga mansub hamma elementlar qo’shimcha (yonaki) guruhlarda joylashgan. Davriy tizimda jami 33 ta d- elementlar bo’lib, ularning hammasi metallardir. Elektron konfiguratsiyalari f - pog’onachalar bilan tugallanadigan elementlarga f- elementlar oilasi deyiladi. Ushbu oilaga mansub elementlarning oxirgi elektronlari f- pog’onachada joylashadi. Masalan, 58 Ce-1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 10 4p 6 5s 2 4d 10 5p 6 6s 2 4f 2 Davriy tizimda f-elementlar oilasi 2 ga bo’linadi: 4f- elementlar: 58 Ce dan boshlanib 71 Lu bilan tugallanadi. 5f-elementlar: 90 Th dan boshlanib 103 Lr bilan tugallanadi. 4f- elementlarga lantanoidlar deyiladi, chunki ular 57 La dan keyin joylashadi ular 14 ta. 5f- elementlarga aktinoidlar deyiladi, ular ham 14 ta bo’lib, 89 Ac-dan keyin joylashadi. Jami f-elementlar oilasiga 28 ta elementlar kiradi, ularning hammasi metallardir. f- elementlardan: 93 Np- neptuniydan keyingilari yer qobig’ida uchramaydi, ular sun’iy usulda olingan. Ularga transuran – urandan keyingi elementlar deyiladi. Birinchi davrdan boshqa xamma davrlar ishqoriy metall bilan boshlanib inert gaz bilan tugaydi. Kichik davrlarda ishqoriy metall bilan galogen orasiga 5 ta element, katta davrlarda 15 ta element (VI da 29 ta element) joylashgan. Shunga ko’ra katta davrlarda bir elementdan ikkinchi elementga o’tganda elementlarning xossalari kichik davrdagilarga qaraganda bir muncha sustroq o’zgaradi. Katta davrlar juft va toq qatorlarga ega. Xar qaysi katta davrda elementlarning xossalari ishqoriy metalldan inert gazga o’tgan sayin ma&#39;lum qonuniyat bilan o’zgarib boradi, bundan tashqari elementlarning xossalari xar bir juft qator ichida va xar bir toq qator ichida xam ma&#39;lum ravishda o’zgaradi. Shunga asoslanib, katta davrlarda qo’shaloq davriylik namoyon bo’ladi deb aytiladi. Masalan, Be, Mg, Ca, Sr, Ba elementlaridan iborat guruhcha Zn, Cd, Hg elementlaridan tuzilgan guruhga o’xshaydi. Xar ikki guruhcha elementlarining maksimal valentligi ikkiga teng. Katta davrlarning juft qator elementlari faqat metallar bo’lib, metallik xususiyati chapdan o’ngga o’tgan sayin pasayadi. Toq qatorlarda chapdan o’ngga o’tish bilan metallik xossalari yanada zaiflashib, metallmaslik xossalari kuchayadi. Davriy tizimda 57- element lantan va undan keyin 14 ta element lantanoidlar aloxida vaziyatni egallaydi. Bu 14 ta element o’zlarining kimyoviy xossalari bilan lantanga va bir-birlariga o’xshaydi. Shuning uchun davriy tizimda bu 15 ta elementga faqat bitta katak berilgan. VII davrda 89-element va 14 ta aktinoidlarga xam bir o’rin berilgan. II va III davr elementlarini D.I. Mendeleyev tipik elementlar deb atagan. Xar qaysi guruh ikkita guruhchaga bo’linadi. Tipik elementlarga ega guruhcha asosiy guruhcha nomi bilan yuritiladi. Toq qatorlarning elementlari esa yonaki yoki qo’shimcha guruhcha deb ataladi. Asosiy guruhcha elementlari kimyoviy xossalari jixatidan yonaki guruhcha elementlaridan farq qiladi. Buni VII guruh elementlarida yaqqol ko’rish mumkin. Bu guruhning asosiy guruhcha elementlari (vodorod, ftor, brom, yod, astat) aktiv metallmaslar bo’lib, yonaki guruhcha elementlari (marganes, texnesiy, reniy)- xaqiqiy metallardir. VIII guruhning asosiy guruhchasi inert gazlar, yonaki guruhchasi 9 ta metall (temir, kobalt, nikel, ruteniy, radiy, palladiy, osmiy, iridiy, platina)dir. Xar qaysi guruh raqami o’sha guruhga kiruvchi elementlarning kislorodga nisbatan maksimal valentligini ko’rsatadi. Lekin mis guruhchasida va VII, VIII guruh elementlarida bu qoidadan chetga chiqish xollari ro’y beradi; chunonchi mis bir va ikki valentli bo’ladi, oltinning valentligi 3 ga yetadi; VIII guruhning qo’shimcha guruhcha elementlaridan faqat osmiy va iridiy 8 valentlik bo’ladi; VII guruh elementi ftor faqat bir valentli bo’la oladi; boshqa galogenlarning kislorodga nisbatan valentligi yetti (yodda, xlorda) besh (bromda) bo’lishi mumkin. Asosiy guruhcha elementlari vodorodga nisbatan xam valentlik namoyon qiladi. IV, V, VI va VII guruh elementlari gazsimon (yoki uchuvchan) gidridlar hosil qiladi. Elementlarning vodorodga nisbatan valentligi IV guruhdan VII guruhga o’tgan sari 4 dan 1 ga qadar pasayadi, ularning kislorodga nisbatan valentliklari esa 4 dan 7 ga qadar ortadi. Xar qaysi guruhda metallmasning kislorodga nisbatan valentligi bilan vodorodga nisbatan valentligi yig’indisi 8 ga tengdir. Xar bir guruh ichida atom og&#39;irlik ortishi bilan elementlarning metallik xossalari kuchayib boradi. Demak, elementlarning xossalari (atom og&#39;irligi, valentliklari, kimyoviy birikmalarining asos yoki kislota hususiyatiga ega bo’lishi va xakazolar) davriy tizimda va davr ichida xam, guruh ichida ma&#39;lum qonuniyat bilan o’zgaradi. Binobarin xar qaysi element davriy tizimda o’z o’rniga ega va bu o’rin o’z navbatida ma&#39;lum xossalar majmuasini ifodalaydi va tartib raqamii bilan tavsiflanadi. Shu sababli, agar biror elementning davriy tizimda tutgan o’rni ma&#39;lum bo’lsa, uning xossalari xaqida to’la fikr yuritib, ularni to’g’ri aytib berish mumkin. D.I. Mendeleyev davriy tizimdagi biror elementning atom og&#39;irligini topish uchun uni o’rab turgan 4 qo’shni elementlarning atom og&#39;irliklarini bir-biriga qo’shib 4 ga bo’lish kerak. Davriy tizimda elementlar o’rtasidagi o’xshashlik uch yo’nalishda namoyon bo’ladi. 1) Gorizontal yo’nalishda: bu o’xshashlik - katta davr elementlarida, lantanoidlar va aktinoidlar turkumiga kirgan elementlarda uchraydi. Masalan, misning ba&#39;zi xossalari nikelnikiga o’xshaydi. 2)Vertikal yo’nalishda: Davriy tizimning vertikal yo’nalishda joylashgan elementlari o’zaro bir-biriga o’xshaydi. 3) Diagonal yo’nalishda: Davriy tizimda o’zaro diagonal joylashgan ba&#39;zi elementlar o’zaro o’xshashlik namoyon qiladi. Masalan: Li bilan Mg; Be bilan Al; B bilan Si; Ti bilan Nb lar bir-biriga kimyoviy xossalari jixatidan o’xshaydi. Shredinger tenglamasining murakkabligi ko’p elektronli orbitallarning energiyasini aniq hisoblash imkonini bermaydi. Shuning uchun atom energiyasini hisoblaydigan bir necha usullardan foydalanilmoqda. Atom orbitallari energiyasini tajribada aniqlashning eng qulay va universal usullaridan biri spektroskopik tahlil usulidir. Bizga ma’lumki atom spektrlari spektral chiziqlarning to’plamini hosil qiladi, ya’ni har bir seriya turli orbitallardan boshqa yadroga elektronning o’tishini belgilaydi. Elektron bir orbitaldan boshqa orbitalga o’tganda ajralib chiqadigan energiyaga ionlanish energiyasi yoki ionlanish potentsiali deyiladi. E asosiy – E = I, bu yerda I – ionlnish energiyasi, E – atom tarkibini tashkil qiluvchi elektronning energiyasi, E asosiy – elektronning asosiy holatdagi energiyasi. Agar kichik to’lqinli maydondan elektromagnit tebranishlar chastotasi Ei va ionlanish energiyasi Ii ni Plank formulasi bilan ifodalash mumkin Ii = hEi. Agar ko’p elektronli atom bo’lsa, elektronning uzib chiqish energiyasini boshqa usullarda aniqlash qulaydir, ya’ni fotoionizatsion usul yordamida va x.k. 4. Kimyoviy bog’lanish va elektromanfiylik Ionlanish energiyasi – Ie kimyoviy elementning asosiy xususiyatlaridan biri bo’lib, atom orbitalida elektronning qanday ushlab turganligini ko’rsatib elementning kimyoviy xossasini tavsiflaydi. А tomda elektronlar yadroga faqatgina tortilmasdan ular o’zaro bir-biri bilan bir hil ishorali zaryadlar itarishish kuchiga ham ega. Shuning uchun birinchi elektronni uzib olishga kam energiya talab qilinadi, keyingilariga esa ko’proq energiya sarflashga to’g’ri keladi. Ionlanish energiyasi eng kam bo’lgan elementlar ishqoriy metallardir, chunki ular atom yadrosi atrofida tashqi qavatda joylashgan bitta elektroni eng kam energiya qiymatiga ega bo’lib, osongina boshqa element atomiga beradi, ionlanish energiyasi eng yuqori bo’lgan qator VIII – guruh elementlari (inert gazl а r) qatoridir. Bog’lanish energiyasi – E. Atom yadrolarini o’zaro qo’shilib neytral modda hosil bo’lishida ajralib chiqadigan yoki yutiladigan energiyaga bog’lanish energiyasi deyiladi. E – kkal/mol, kal/mol, kdj/mol o’lchov birliklarida ifodalanadi. Bog’lanish energiyasining son qiymati ayni moddaning naqadar barqaror yoki beqarorligini bildiradi. Bog’lanish uzunligi – l – o’zaro bog’langan atom yadrolari orasidagi masofaga bog’lanish uzunligi deyiladi. l =A angstremlarda ifodalanadi. 1A-10 -8 sm ga teng. Bog’lanish burchagi – l o’zaro bog’langan atom yadrolari orasidagi burchakka bog’lanish burchagi deyiladi. Bog’lanish burchagi l – gradus va minutlarda o’lchanadi. Bog’lanish uzunligi va bog’lanish burchagi kabi kattaliklar moddaning geometrik shakli (tuzilishi)ni ko’rsatadi. Masalan: Suv molekulasidagi H va O atomlari orasidagi bog’lanish uzunligi 0,96 A, bog’lanish burchagi esa 104,5º ga teng. Demak, suv molekulasining tuzilishi uch burchak shakliga ega ekanligini ko’rsatadi. Ionlanish potentsiali – I. Elementning reaktsiyaga kirishish qobiliyatini ionlanish potentsiali – I orqali va elektronga moyillik – Ye degan kattaliklar yordamida tushutirish mumkin, ya’ni: a) normal atomdan bitta elektronni uzib olish uchun sarf bo’ladigan energiyaga ayni elementning ionlanish potentsiali deyiladi. Uning o’lchami I = kdj/atom yoki Ev\atom E + I = E + Ie I1<I2<I3. . . . . . . . . In, birinchi, ikkinchi, uchinchi va n-chi elektronlari uzib olish uchun sarf bo’lgan energiya. Ionlanish potentsialining son qiymati ayni elementning metallik yoki metallmaslik faolligini bildiradi. Ionlanish potentsiali eng kichik bo’lgan elementlar ishqoriy va ishqoriy – yer metallaridir. Elementlar davriy tizimda davrlarda chapdan o’ngga qarab o’tgan sari elementlarning ionlanish potentsiallari ortib boradi. Guruhlarda esa yuqoridan pastga qarab tushgan sari elementlarning ionlanish potentsiallari kamayib boradi. Agar elementning ionlanish potentsialining tartib raqamiga bog’liqligini o’rgansak unda davriylik – ekstremum bilan tavsiflanadi. Maksimum inert gazlarga minumim esa ishqoriy metallarga to’gri keladi. Inert gazlarda potentsiallarning maksimum bo’lishiga sabab s 2 p 6 elektron konfiguratsiyalarning barqarorligidandir. Kam bo’lishining sababi tashqi s orbitaldagi elektronlarning yadro zaryadini effektiv ekranlanishidir. Ekranlanish effekti deb mazkur elektronning yadroning musbat zaryadiga ta’sirini ularning o’rtasiga boshqa elektron tushib kuchsizlantirishiga aytiladi. Kovalent bog’- shunday bog’ki ikki atom orasida elektronlar jufti umumlashgan bo’ladi. Atomlarning elektromanfiyligiga bog’liq holda bog’lar qutbli yoki qutbsiz bo’ladi. Elektromanfiyliklari bir hil bo’lgan atomlar jufti qutbsiz kovalent bog’ hosil qiladi. Qutbli kovalent bog’da atomlar turli hil elektromanfiylikka ega bo’ladi. Kovalent bog’lanish nazariyasi asosini «sirtqi qavati sakkiz (yoki ikki) elektrondan iborat atom barqaror» degan tushuncha tashkil etadi. Bu bog’lanishda barqaror konfiguratsiya ikki atom orasida bir yoki bir nechta umumiy elektron juftlar hosil bo’lishidan kelib chiqadi. Elektron juftlar hosil bo’lishida ikkala atom ham ishtirok etadi. Shuning uchun har bir atom umumiy juft uchun o’zidan albatta elektron beradi. Kovalent bog’lanish hosil bo’lishini bir necha moddalarda kuzatish mumkin. Har birida bittadan elektron bo’lgan ikki vodorod atomi o’zaro yaqinlashganda vodorod molekulasini (H 2 ) hosil qiladi. Bu jarayon quyidagicha ifoda qilinadi: H · + · H→ H:H Har qaysi atomning umumiy juft uchun beradigan elektroni ko’rinishda nuqta bilan tasvirlangan. Vodorod molekulasida bir juft elektron ikki yadro orasida joylashishi natijasida barqaror konfiguratsiya hosil bo’lishga olib keladi. Ftor atomida oktet, ya’ni sakkiz elektronli qavat hosil bo’lishi uchun bir elektron etishmaydi. Ftorning bir atomi uning ikkinchi atomi bilan birikkanida kovalent bog’lanish hosil bo’lishini quyidagicha tasvirlash mumkin: Azot atomida oktet hosil bo’lishi uchun uch elektron etishmaydi. Ikki atom azotdan azot molekulasining hosil bo’lishini quyidagicha yozish mumkin: :N + N:→ :N N: Lengmyur birikuvchi atomlar orasida hosil bo’ladigan elektron juftlarning soni shu element valentligiga teng, deb qabul qildi. Masalan, ammiak molekulasida azot uch valentli, vodorod bir valentli, ya’ni NH 3 ning hosil bo’lishida azotning uchta elektroni ishtirok etadi, lekin bir jufti ishtirok etmaydi. Ana shunday bog’lanishda ishtirok etmay qoladigan elektronlar jufti – yadrolar oralig’ida taqsimlanmagan juft elektronlar deb ataladi. Bunday elektron juftlar ko’pincha erkin elektron jufti deb ham ataladi. Lyuis va Lengmyurning kovalent bog’lanish haqidagi elektron nazariyasi murakkab bo’lmagan moddalardagi kimyoviy bog’lanishni izohlab berdi; lekin murakkab moddalardagi (ayniqsa kompleks birikmalardagi) kimyoviy bog’lanish tabiatini tushuntira olmadi. Nima sababdan elektron okteti yoki dubletigina barqaror? Nima uchun kovalent bog’lanish elektron juftlar hisobiga hosil bo’ladi, degan savollarga to’liq javob bera olmadi; bundan tashqari, Lyuis-Lengmyur nazariyasi statik nazariya bo’lib, u elektron va yadrolarning harakatdagi holatini hisobga olmagan edi. Faqat kvant mexanika asosida kimyoviy bog’lanishning izchil nazariyalari yaratildi. Hozirgi vaqtda kvant mexanikada kimyoviy bog’lanishni tushuntirish uchun ikki uslubdan foydalaniladi. Ulardan biri valent bog’lanish (VB) uslubi ikkinchisi – molekulyar orbitallar (MO) uslubidir. Kovalent bog’lanish energiyasi . O’zaro birikuvchi atomlarning elektron buluti bir-birini qanchalik ko’p qoplasa kimyoviy bog’lanish shunchalik mustahkam bo’lib, bunday bog’lanishni uzish uchun shunchalik ko’p energiya talab qilinadi, boshqacha qilib aytganda «bog’lanish energiyasi» shunchalik katta bo’ladi. Molekuladagi ayni bog’lanishni batamom uzib, hosil bo’lgan tarkibiy qismlarni bir-biriga hech ta’sir etmaydigan holatga keltirish uchun zarur bo’lgan energiya miqdori bog’lanish energiyasi deyiladi. Kimyoviy bog’lanish energiyasining miqdori eV yoki kJ∙mol –1 bilan ifodalanadi. Bog’lanish energiyasining son qiymati o’zaro birikuvchi atomlarning elektron buluti shakliga, molekuladagi yadrolararo masofaga va boshqa faktorlarga bog’liq. Masalan, N 2 molekulasidagi bog’lanish energiyasi 434,8 kJ∙mol – 1, O 2 molekulasida 498 kJ∙mol –1 . Metanning bir mol miqdorini parchalash uchun 1661,6 kJ kerak. Demak, metandagi har qaysi C−H bog’lanishning o’rtacha energiyasi 1661,6/4=415,4 kJ∙mol –1 ga teng. Kovalent bog’lanishning xossalari. Kovalent bog’lanish to’yinuvchanlik, yo’naluvchanlik, karralilik, qutblanuvchanlik kabi xossalarga ega. Vodorod molekulasi H 2 ga yana bitta vodorod atomi H ning kelib qo’shilishi va H 3 molekulasining hosil bo’lishi mumkin emas. Kvant-mexanik hisoblashlar ham bu xulosani tasdiqlaydi. Shuningdek, CH 4 ga yana bitta H kelib qo’shilib, CH 5 ni hosil qila olmaydi. Bu hodisa kovalent bog’lanishning to’yinuvchanligini namoyon qiladi. Atomlar orasida kovalent bog’lanish hosil bo’lganida bir atomdagi elektron bulut ikkinchi atomdagi elektron bulutni qoplaydi. Bir atomning elektroni ikkinchi atomning s-elektroni bilan bog’ hosil qilganda hech qanday yo’naluvchan valentlik namoyon bo’lmaydi, chunki, masalan, bir vodorod atomi ikkinchi vodorod atomiga qaysi tomondan yaqinlashmasin, baribir, ular orasida kimyoviy bog’lanish hosil bo’laveradi. p -elektronlar uchun hamma yo’nalishlar bir hil qiymatga ega emas: kimyoviy bog’lanish p-elektron bulutining ma’lum yo’nalish tomonida hosil bo’ladi. Ikkita р -elektron «g а ntellari» o’rtasidagi burchak 90° bo’lishi kerak. Demak, nazariy jihatdan qaraganda N 2 O, N 2 , H 2 O, NH 3 , va hokazo birikmalarda valentliklar orasidagi burchak 90º li bo’lishi kerak edi. Haqiqatda esa bu burchaklar 90° dan ortiq. Buning sababi shundaki, masalan, suv molekulasidagi kislorod atomida sp 3 - gibridlanish hosil bo’ladi. 1. Lyuis fikriga ko’ra kovalent bog’lanish ikki atom orasida elektron juftlar borligi uchun hosil bo’ladi. Lekin, keyinroq ma’lum bo’ldiki, ikkala atom yadrosi ana shu elektron juftga elektrostatik tortilishi tufayligina birbiriga yaqin holatda turadi, natijada kimyoviy bog’lanish kelib chiqadi. 2. Atomning yadrosi va elektronlar bilan to’lgan ichki elektron qobiqlari atomning sferik o’zagi bo’lib, ular kimyoviy bog’ hosil bo’lishida ishtirok etmaydi deb qaraladi. 3. Atomning valent qobig’ida yarmi (yoki yarimdan ko’p) elektronlar bilan to’lgan orbitallar mavjud bo’lsa, bu atom valent qobig’i to’lguncha shu qobiqqa qo’shimcha elektronlar biriktirib olishi mumkin. Masalan, kislorod atomi O da (1s 2 2s 2 2 р 4 ) р -qobiqcha to’lmaganligi uchun bu atom o’ziga ikkita elektronni biriktirib olib O 2– ga burilishi mumkin. Oktet qoidasi faqat azot, uglerod, kislorod va ftor uchun istisnosiz qo’llaniladi. Masalan, fosfor va oltingugurt kabi elementlar, ya’ni o’zining tashqi qobig’ida ko’pi bilan 18 ta elektron tuta oladigan atomlar odatda 10 ta va 12 ta elektronli qobiq hosil qila oladi. Qutbsiz va qutbli kovalent bog’lanish. Agar ikki atomli molekula bir element atomlaridan tuzilgan bo’lsa (m-n molekulalari), umumiy elektron juftlari tomonidan hosil qilinuvchi va kovalent bog’lanishni vujudga keltiruvchi har bir elektron buluti fazoda ikkala atom yadrolariga nisbatan simmetrik taqsimlanadi. Bunday hollarda kovalent bog’lanish qutbsiz yoki gomepolyar bog’lanish deb ataladi. Agar ikki atomli molekula har hil element atomlaridan tashkil bo’lgan bo’lsa, umumiy elektron buluti atomlaridan biri tomon siljigan bo’lib, zaryadning taqsimlanishida assimetriya vujudga keladi. Bunday hollardagi kovalent bog’lanish qutbli yoki geteropolyar bog’lanish deb ataladi. Ayni element atomining umumiy elektron juftini o’ziga tortish xususiyati to’g’risida baho berish uchun nisbiy elektromanfiylik qiymatidan foydalaniladi. Atomning elektromanfiyligi qanchalik katta bo’lsa umumiy elektron juftini o’ziga shunchalik kuchliroq tortadi. Boshqacha aytganda, ikki har hil element atomlari orasida kovalent bog’lanish hosil bo’lishida umumiy elektron buluti nisbatan elektromanfiylik yuqori atom tomon siljiydi va bu siljish o’zaro ta’sir etuvchi atomlarining elektromanfiylik bir – biridan qancha katta farq qilsa, shuncha darajada ko’p bo’ladi. Qutbli kovalent bog’lanishda umumiy elektron bulutining siljishi shunga olib keladi, elektromanfiyligi kattaroq bo’lgan atom yaqinida manfiy elektron zaryadining o’rtacha zichligi oshiqroq bo’lib, elektromanfiyligi kichik bo’lgan atom yaqinida kamroq bo’lib qoladi. Natijada birinchi atom ortiq manfiy zaryadga, ikkinchi atom esa ortiqcha musbat (atom) zaryadga ega bo’lib qoladi. Bu zaryadlarning atomning molekuladagi effektiv zaryadi deb ham atash qabul qilingan. Chunonchi vodorod xlorid molekulasida umumiy elektron jufti elektromanfiyroq bo’lgan xlor atomi tomon siljigan bo’lib, bu xlor atomida effektiv manfiy zaryad vujudga kelishiga olib keladi, vodorod atomida esa absolyut qiymati jihatdan teng bo’lgan effektiv musbat zaryadi paydo bo’ladi. Demak, HCl molekulasi qutbli molekula hisoblanadi. Bu molekulani bir-birini ma’lum masofada joylashgan ikki absolyut qiymati jihatdan teng, lekin qarama- qarshi ishorali zaryadlardan iborattizim deb qarash mumkin. Bunday tizimlar elektrik dipollar deb ataladi. Dipolning zaryadlar yig’indisi «0» ga teng bo’lsa ham, uni o’rab turgan fazoda elektr maydoni hosil bo’ladi. Donor – akseptor bog’lanish . Ayrim molekulalar tarkibiga kiruvchi atomlarda kimyoviy bog’lanishda ishtirok etmagan, xususiy taqsimlangan elektron juftlari bo’ladi. Ayrim atom va ionlarda yoki molekulalarni tashkil etuvchi atomlarda bo’sh orbitallar bo’ladi. Atomlarning kimyoviy bog’lanishida ishtirok etmagan xususiy elektron juftlari bilan bo’sh orbitalga ega bo’lgan atomlar orasida kimyoviy bog’lanish paydo bo’ladi. Bu bog’lanish kovalent bog’lanish kabi umumiy elektron juftalari hisobiga hosil bo’ladi. Ammo, umumiy elektron juft f а qat bitta atomga ta’luqli, bu atom “donor” (beruvchi) ikkinchi atom esa “akseptor” (qabul qilivchi) hisoblanadi. NH 3 + H + NH Bir atomning kimyoviy bog’lanishida ishtirok etmagan, ya’ni taqsimlanmagan ektron jufti va ikkinchi atomning bo’sh orbitali o’rtasida hosil bo’lgan bog’lanish donor – akseptor yoki koordinatsion bog’lanish deyiladi. Donor - akseptor bog’lanish quyidagi moddalarda kuzatiladi: CO, N 2 O, NO 2 , N 2 O 5 , NO 3 - , NH + 4 , va barcha koordinatsion birikmalarda. Ion bog’lanish. Ion bog’lanish elektrostatik nazariya asosida tushuntiriladi. Bu nazariyaga muvofiq atomning elektron berishi yoki elektron biriktirib olishi natijasida hosil bo’ladigan qarama-qarshi zaryadli ionlar elektrostatik kuchlar vositasida o’zaro tortishib ularning tashqi qavatida 8 ta (oktet) yoki 2 ta (dublet) elektroni bo’lgan barqaror tizim hosil bo’ladi. Ion bog’lanishli moddalar kristall holatda uchraydi, shuningdek, suvli eritmalarda ion bog’lanishli molekulalar o’rniga ularni tashkil etuvchi ionlar bo’ladi. Ion bog’lanish ionlararo o’zaro ta’sir natijasida hosil bo’ladi. Har qaysi ionni zaryadlangan shar deb qarash mumkin: shuning uchun ionning kuch maydoni fazoda hamma yo’nalishlar bo’yicha tekis tarqaladi, yaqin ion o’ziga qarama- qarshi zaryadli boshqa ionni har qanday yo’nalishda bir tekisda torta oladi. Demak, ion bog’lanish yo’naluvchanlik xossasini namoyon qilmaydi. Bundan tashqari, manfiy va musbat ion o’zaro birikkan bo’lsa ham, manfiy ion boshqa musbat ionlarni tortish hossasini yo’qotmaydi. Masalan, +1 zaryadli musbat ion ham yonida bitta manfiy ion bo’lishiga qaramay, yana boshqa manfiy ionlarni o’ziga tortaveradi. Demak, ion bog’lanish to’yinuvchanlik xususiyatiga ega emas. Ion bog’lanish yo’naluvchanlik va to’yinuvchanlik xossalariga ega bo’lmaganidan, har qaysi ion atrofida maksimal miqdorda unga teskari zaryadli ionlar bo’ladi. Ionlarning maksimal miqdori kation va anionlar radiusining bir- biriga nisbatan katta-kichikligiga bog’liq. Masalan, Na + atrofida eng ko’pi bilan 6 ta xlor, Ag + atrofida esa 8 ta Cl ioni joylasha oladi. Ion bog’lanish yo’naluvchanlik va to’yinuvchanlik xossalarini namoyon qilmasligi tufayli, bitta musbat va bitta manfiy iondan iborat ion bog’lanishli molekulalar odatdagi sharoitda yakka-yakka mavjud bo’la olmaydi, ular birlashib juda ko’p ionlardan tarkib topgan gigant molekula – kristallni hosil qiladi. Vodorod bog’lanish Yuqorida ko’rib o’tilgan ion, kovalent, metall, donor-akseptor kabi bog’lanishlar kimyoviy bog’lanishning asosiy turi hisoblanadi. Atom va molekulalar orasida bu hil bog’lanishlardan tashqari yana ikkinchi darajali bog’lanish hili — vodorod bog’lanish hamda molekulalararo tortilish kuchlari (Vander–Vals kuchlari) ham mavjud. Orientatsion, dispersion va induksion kuchlar ham shular jumlasiga kiradi. D. I. Mendeleev davriy tizimidagi V, VI va VII guruh metallmaslarning vodorodli birikma (gidrid)larining qaynash haroratini o’rganish natijasida nazariya bilan tajriba orasida nomuvofiqlik topildi. Chunonchi HF, H 2 O va NH 3 ning qaynash harorati kutilgandan yuqoriroq bo’lib chiqdi. H 2 O ning qaynash harorati H 2 S ning qaynash haroratidan pastroq bo’lishi kerak edi, chunki moddalarning qaynash harorati ularning molekulyar massasiga proporsionalligi juda ko’p hollarda kuzatiladi. Shuningdek, NH 3 niki esa PH 3 nikidan past bo’lishi lozim edi. Lekin tajriba buning teskarisini ko’rsatdi. Buning sababini vodorod bog’lanish nazariyasi bilan izohlash mumkin. Chunki vodorod bog’lanish borligi tufayli HF, H 2 O, NH 3 moddalarining molekulalari o’zaro tortishib yiriklashgan, ya’ni (HF) n , (H 2 O) n , (NH 3 ) n holatida bo’ladi. Shunga ko’ra vodorod ftorid, suv va ammiakning qaynash harorati yuqoridir. Vodorod bog’lanishning asosiy mohiyati shundan iboratki, biror modda molekulasida ftor, kislorod, azot kabi elektrmanfiy elementlarning atomlari bilan birikkan bir valentli vodorod atomi yana boshqa ftor, kislorod va azot atomlari bilan kuchsiz bog’lanish xususiyatiga ega. Buni quyidagi misollardan oson tushunish mumkin. Masalan, HF da H atomi elektroni ftor atomi tomon siljigani tufayli u shartli ravishda musbat zaryadga ega bo’lib qoladi, ya’ni vodorod ioni hosil bo’ladi deyish mumkin. Boshqa ftor yoki kislorod atomining juft elektronlari vodorod ionini o’ziga tortadi, natijada vodorod atomi ikki tomondan bog’lanib qoladi: H–F...H–F, umuman (HF) p ; bu erda p=2, 3, 4, 5, 6 bo’lishi mumkin. Demak, elektrmanfiyligi katta bo’lgan element atomi bilan boshqa molekuladagi vodorod atomi orasida vujudga keladigan ikkinchi darajali kimyoviy bog’lanish vodorod bog’lanish deb yuritiladi. Lekin bu bog’lanishning energiyasi unchalik katta emas. U 8–42 kJ∙mol –1 ni tashkil qiladi. Molekulalararo tortilish kuchlarining mustahkamliligi esa 0,1—8,4 – 1 atrofida bo’ladi. kJ∙mol Vodorod bog’lanish tirik organizmlarda va tabiatda yuz beradigan jarayonlarda muhim vazifani bajaradi. Vodorod bog’lanish biologik muhim moddalar – oqsillar va nuklein kislotalarining xossalarida etarli darajada ahamiyatga ega. Yuqorida aytganimizdek molekulalar orasida molekulalararo tortilish kuchlari ham bor. Molekulyar tuzilishiga ega bo’lgan moddalarda molekulalararo tortilish kuchlari vujudga keladi. Molekulalararo tortilish kuchlarini (shuningdek ularni Van-der-Vals) kuchlari deb ham yuritiladi. Kovalent bog’lanishdan kuchsizroq bo’lsa ham, ancha kattaroq masofalarda yuz beradi. Bu kuchlar asosida dipollarning o’zaro elektrostatik ta’siri yotadi. Dipollarning hosil bo’lish mexanizmi har hil moddalarda turlichadir. Agar modda qutbli molekulalardan tashkil topgan bo’lsa (m-n yoki molekulalari), qutbli molekulalari bir-biriga nisbatan qarama-qarshi zaryadlangan qutblari bilan joylashgan bo’ladi, natijada ularning bunday turi orientatsion o’zaro ta’sir deb ataladi. Moddalar qutbsiz molekulalardan tuzilgan bo’lsa va bu molekulalar qutblanish xossalariga ega bo’lsa ( CO 2 ) induksiyalangan dipollar hosil bo’lishi kuzatiladi. Buni hosil bo’lishiga, odatda sabab shuki, har atom o’z atrofida molekulalardagi boshqa atomga qutblovchi ta’sir ko’rsatuvchi elektr maydoni hosil qiladi. Molekula qutblanadi va hosil bo’lgan induksiyalangan dipol o’z navbatida qo’shni molekulalarni qutblaydi. Natijada molekulalarning bir-biriga tortilishi vujudga keladi. Molekulalararo bunday tortilish kuchlari induksion o’zaro ta’sir deb yuritiladi. Elektronga moyillik – Em . Normal atomga bitta elektron kelib birikkanda ajralib chiqadigan energiyaga ayni elementning elektronga moyilligi deyiladi. Davr va guruhlarda elementlarning ionlanish potentsiallari qiymatlarining o’zgarishi. Elementning elektronga moyilligi qanchalik katta bo’lsa, ayni elementning metallmaslik xossasi shuncha kuchli namoyon bo’ladi. Shunga ko’ra elementlar davriy tizimida davrlarda chapdan o’ngga o’tgan sari elementlarning elektronga moyilligi ortib, guruhlarda esa elektronga moyillik yuqoridan pastga tushgan sari kamayib boradi. Elektronga bo’lgan moyillik ham davriy o’zgaruvchan xossa bo’lib u davriy tizimning VII guruh yonaki guruhchasida, eng kami esa inert gazlar va ishqoriy yer metallarida bo’ladi. Nisbiy elektromanfiylik – NEM. Kimyoviy bog’lanish hosil bo’lishida elektronni berish yoki biriktirib olish xususiyatini ko’rsatuvchi kattalikdir. Melliken elektromanfiylikni ionlanish potentsiali + elektronga moyillik yig’indisiga teng deb tushintirdi. I+E=Elektromanfiylik. Bunda Melliken va Poling shkalalari mavjud. Poling shkalasida litiy atomining nisbiy elektromanfiyligini 1 ga teng deb qabul qilgan. Elementlar davriy tizimdagi elementlarning metallik va metallmaslik xossalarini tushuntirish uchun 1927 yilda Poling tomonidan nisbiy elektromanfiylik (NEM) qiymatlari tushunchasi kiritildi. Elementlarning NEM lari jadvalda shkala tarzida berilgan, bu shkala Poling shkalasi deyiladi. Bundan asosan kimyoviy bog’lanishlarni o’rganishda keng foydalaniladi. Elementlarning NEM lari davrlarda chapdan o’ngga o’tgan sari ortib (asosiy guruh elementlari uchun), guruhlarda esa yuqoridan pastga tushgan sari NEM lar qiymati kamayib boradi. Uni grafik ko’rinishda quyidagicha ko’rsatish mumkin: Li →Be →B →C →N →O →F. 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,6 4,1 Na 0, 97 K 0,85 Rb 0, 86 Cs 0, 86 Atom radiusi: Davriy tizimda atom radiusi davrlarda chapdan o’nga kamayadi, guruhlarda esa yuqoridan pastga qarab ortadi. Davriylik davriy tizimdagi elementlarning fizikaviy va kimyoviy xossalaining tizimdagi o’rnini o’rganish bilan kuzatiladi. Davrlarda chapdan o’nga o’tgan sari: oksidlovchilik xossasi ortadi; elektronga moyillik ortadi; metallmaslik xossa ortadi; nisbiy elektromanfiylik ortadi; oksid va gidroksidlarning kislota kuchi ortadi, asos xossasi kamayadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI 1. Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik) 2. Anatol Malijevsk ґ y.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik) 3. A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik) 4. A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent - 2013. (darslik)

O'xshashlar

Moddani tuzilishi. Atom tuzilishi va elemenlar davriy qonuni va davriy sistemasi
Kimyoviy bog’lanish nazariyasi
O’rta maktabda D.I.Mendeleevning kimyoviy elementlar davriy qonuni va davriy sistemasi, davriy tizimi hamda atom tuzilishini o’rganish
Kimyoviy bog’lanish, molekulalarni o’zaro ta’sirlanish turlari
Atom, molekula tuzilishi va yadro kimyosi