Ab initio – noempirik kvant – kimyoviy hisoblash uslublari - Kimyo

Ab initio – noempirik kvant – kimyoviy hisoblash uslublari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66 KB

Ko'chirib olish

Ab initio – noempirik kvant – kimyoviy hisoblash uslublari Reja: 1. Kvan – kimyoviy masalalarni hisoblash . 2. Ab initio - noempirik kvant – kimyoviy hisoblash uslublari eng kichik qiymatini topish .

Hozirgacha Ab initio - noempirik funksiyasi bitta argumentga bog’liq bo’lgan bir o’lchovli optimallash masalalarini muxokama qildik. Ammo optimallashning amaliy ahamiyatga ega bo’lgan ko’pchilik masalalari ko’p o’lchovlidir : ularda Ab initio - noempirik kvant – kimyoviy hisoblash uslublari bir necha argumentga bog’liq bo’ladi, ba‘zida argumentlar soni anchagina katta bo’lishi mumkin. Masalan, kimyoviy ishlab chiqarish haqidagi masalani ko’radigan bo’lsak. Bizqayd qildikki, unda kimyoviy ishlab chiqarish temperaturaga bog’liq va uni ma‘lum yo’l bilan tanlansa unumdorlik (bizni qiziqtirgan maxsulot mikdori ) maksimal bo’ladi. Ammo unumdorlik temperatura bilan birga bosimga, ishlatiladigan xom ashyolar, katalizatorlarning to’yinganliklari orasidagi munosabatga va qator boshqa faktorlarga bog’liq. Shunday qilib, kimyoviy ishlab chiqarishning eng yaxshi shartlarini tanlash masalasi – bu optimallashning tipik ko’p o’lchovli masalasidir. Bunday masalalarining matematik qo’yilishi ularning bir o’lchovli holda qo’yqilishiga o’xshash : argumentining mumkin bo’lgan qiymatlari bo’yicha biror berilgan Ye to’plamda maqsad funksiyasining eng kichik (eng katta ) qiymati topilsin. Maqsad funksiyasi uzluksiz, Yer to’plam yopiq chegaralangan soxa bo’lganda Veyershtrass teoremasi o’rinli. Bu bilan yechimning mavjudligi avvaldan ma‘lum bo’lgan optimallash masalalari sinfi ajratiladi. Keyingi muloxazalarda barcha qaraladigan masalalar, aloxida aytib o’tirmasdan, shu sinfga tegishli deb faraz etamiz. Bir o’lchovli holdagi kabi masalaning harakteri va mos ravishda mumkin bo’lgan yechish metodlari maqsad funksiyasi haqida uni tekshirish jarayonida bizga ma‘lum bo’lgan informatsiyaga bog’liq bo’ladi. Bir xil hollarda maqsad funksiyasi analitik formula bilan beriladi va differentsiallanuvchi bo’ladi. Bunda uning xususiy xosilalarini xisoblash, har bir nuqtada funksiyaning o’sish va kamayish yo’nalishlarini aniqlaydigan gradient uchun oshkor ifoda topish va bu informatsiyadan masalani yechishda foydalanish mumkin. Boshqa hollarda kvant -

kimyo funksiyasi uchun hech qanday formula yo’q , faqat uning qiymatini qaralayotgan soxaning istalgan nuqtasida aniqlash (xisoblar yordamida, tajriba natijasida va x. k. ) mumkin. Bunday masalalarni yechish jarayonida biz aslida maqsad funksiyasining chekli nuqtalardagi qiymatlarini topa olamiz va shu informatsiya bo’yicha butun soxa uchun uning eng kichik qiymatini taqribiy topish talab etiladi. Ko’p o’lchovli masalalar, shubxasiz, bir o’lchovli masalalarga qaraganda murakkabroq va sermashaqqatdir, ularni yechishda odatda o’lchamning ortishi bilan kiyinchiliklar xam ortib boradi. Buni siz yaxshiroq xis qilishingiz uchun funksiyaning eng kichik qiymatini izlashning bir o’lchovli masalalar uchun oldingi mavzuda muxokama qilingan, g’oyasi bo’yicha eng sodda takribiy metodini olamiz. Qaralayotgan soxani h qadamli tur bilan to’playmiz va uning tugunlarida funksiya qiymatlarini aniqlaymiz. Topilgan sonlarni o’zaro taqqoslab, ular ichida eng kichigini olamiz va uni butun soxada funksiyaning takribiy eng kichik qiymati deb qabul qilamiz. Biz yuqorida gapirganimizdek, bu metoddan bir o’lchovli masalarlarni yechishda foydalaniqladi. Ba‘zida undan ikki o’lchovli, gox-gox uch o’lchovli masalalarni yechishda xam foydalaniqladi. Ammo u katta o’lchovli masallarni yechishda xisoblashlarga juda ko’p vaqt sarflangani sababli amalda yaramaydi. Haqiqatan, Ab initio – noempirik kvan – kimyosi funksiyasi beshta o’zgaruvchiga bog’liq, uning aniqlanish soxasi besh o’lchovli kubdan iborat bulsin. Turni ko’rishda shu kubning har bir tomonini 40 ta bo’lakka bo’lamiz. Unda tur tugunlariningumumiy soni 41 5  10 8 ga teng bo’ladi. Bitta nuqtada funksiya qiymatini xisoblash uchun 1000 ta arifmetik amal bajarqilishi (bu beshta o’zgaruvchili funksiya uchun ko’p emas)talab etilsin. Bunda amallarning umumiy soni 1011 ni tashqil etadi. Agar bizning ixtiyorimizda sekundiga 1 mln. arifmetik amal bajaradigan EHM bor bo’lsa, u holda masalani yuqoridagi metod bilan yechish uchun 10 5 sekund kerak bo’ladi. Bu esa, EHM uchun bir sutkadan

$ko’proq uzluksiz ishlash demakdir. Yana bitta erkli o’zgaruvchini kutish bu vaqtni 40 marta orttirib yuboradi. Olib borilgan baholash ko’rsatadiki, optimallashning katta masalalari uchun uzluksiz saralash metodi yaramaydi. Ba‘zi uzluksiz saralashni tasodifiy izlash bilan almashtiradilar. Bu holda turning nuqtalari ketma-ket ko’rilmaydi, ular tasodifiy tartibda ko’riladi. Natijada maqsad funksiyasining eng kichik qqiymatini izlash jiddiy tezlashadi, ammo o’zining ishonchliligini yo’q otadi. Endi funksiyaning eng kichik qiymatini topishga bag’ishlangan metodlarning muxokamasiga o’tamiz. 1. Koordinata o’qlari bo’yicha tushish metodi. Ushbu u=f(M)=f(x 1 , x 2 , …, x n ) maqsad funksiyasining eng kichik qiymatini topish lozim bo’lsin. Bunda М orqali n- o’lchovli fazoning x 1 , x 2 , …, x n koordinatalarga ega bo’lgan M=( x 1 , x 2 , …, x n ) nuqtasi belgilangan. Qandaydir boshlang’ich M 0 = ( x 10 , x 20 , …, x n0 ) nuqtani olamiz va f funksiyani birinchidan boshqa hamma o’zgaruvchilarning tayinlangan qiymatlarida ko’ramiz: f( x 1 , x 20 , …, x n0 ). U holda bu funksiya bitta x 1 o’zgaruvchining funksiyasiga aylanadi. Shu o’zgaruvchini o’zgartirib boshlangich x 1 =x 10 nuqtadan funksiyaning kamaish tomoniga uning x 1 =x 11 nuqtadagi minimumiga yetguncha harakat qilamiz, bundan keyin u usishga boshlaydi. (x 11 , x 20 , x 30 , …, x n0 ) koordinatalarga ega bo’lgan nuqtani М 1 deb belgilaymiz, bunda f(M 0 )  f(M 1 ). Endi x 1 =x 11 x 3 =x 30 , …, x n =x n0 o’zgaruvchilarni tayinlaymiz va bitta x 2 o’zgaruvchining f funksiyasini qaraymiz: f( x 11 , x 2 , x 30 , …, x n0 ). Yana x 2 ni o’zgartira borib boshlang’ich x 2 =x 20 qiymatdan funksiyaning kamayish tomoniga qarab x 2 =x 21 da minimumiga yetguncha harakat qilamiz. ( x 11 , x 21 , x 30 , …, x n0 ) koordinatalarga ega bo’lgan nuqtani М 2 deb belgilaymiz, bunda f(M 1 )  f(M 2 ). Maqsad funksiyasini xuddi shunday minimallashtirishni x \3 , x 4 , …, x n o’zgaruvchilar bo’yicha xam olib boramiz. x n o’zgaruvchiga yetib borgandan keyin yana x 1 ga qaytamiz va jarayonni davom ettiramiz. Bu protsedura metodning nomini to’liq oqlaydi. U yordamida M 0 , M 1 , M 2 , … nuqtalar ketma-$

ketligini ko’ramiz, o’nga funksiya qiymatlarining f(M 0 )  f(M 1 )  f(M 2 )  … monoton ketma-ketligi mos keladi. Shu ketma-ketlikni biror k qadamda uzib, funksiyaning f(M k ) qiymatini uning qaralayotgan soxadagi takribiy eng kichik qiymati deb olish mumkin. Qayd qilamizki, bu metod bir necha o’zgaruvchili funksiyaning eng kichik qiymatini topish masalasini bir o’lchovli optimallash masalasini ko’p martalab yechishga olib keladi. Agar f(x 1 , x 2 , …, x n ) maqsad funksiyasi oshkor formula bilan berilgan va differentsiallanuvchi bo’lsa, biz uning xususiy xosilalarini hisoblashimiz hamda ulardan funksiyaning har bir o’zgaruvchi bo’yicha kamayish yo’nalishini aniqlashda va tegishli bir o’lchovli minimumlarni topishda foydalanishimiz mumkin. Aks holda, maqsad funksiyasi uchun oshkor formula bo’lmaganda bir o’lchovli masalalarni oldingi mavzuda bayon etilgan metodlar yordamida yechish lozim. 2. Gradient yo’nalishi bo’yicha tushish metodi. f funksiyani aniqlik uchun uchta x, y, z o’zgaruvchiga bog’liq bo’lgan holda qaraymiz. Uning xususiy xosilalari:  f/  x,  f/  y,  f/  z ni xisoblaymiz va ular yordamida funksiyaning gradienti deb ataladigan        k дz z y x дf j дy z y x дf i дx z y x дf z y x gradf , , , , , , , ,    vektorni tuzamiz. Unda i, j, k - koordinata uklariga parallel bulgan birlik vektorlar. Xususiy hosilalar har bir erkli o’zgaruvchi bo’yicha aloxida-aloxida f funksiyaning o’zgarishini harakterlaydi. Ular yordamida tuzilgan gradient vektori funksiyaning (x, y, z) nuqta atrofida o’zini tutishi haqida umumiy tasavvur xosil qiladi. Shu vektorning yo’nalishi funksiyaning berilgan nuqtada eng tez o’sish yo’nalishidan iborat. O’nga qarama-qarshi yo’nalish ko’pincha antigradient yo’nalishi deyiladi va u funksiya quyidagicha bo’ladi. Gradient moduli         2 2 2 , , , , , , , ,                    дz z y x дf дy z y x дf дx z y x дf z y x gradf

gradient va antigradient yunalishida funksiyaning usish va kamayish tezligini aniqlaydi. Barcha boshqa yo’nalishlar bo’yicha (x, y, z) nuqtada funksiyaning o’zgarish tezligi gradient modulidan kam. Bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga o’tganda gredientning yo’nalishi ham, moduli ham, umuman aytganda, o’zgaradi. Gradient tushunchasi tabiiy ravishda istalgan sondagi o’zgaruvchili funksiyaga ham o’tkaziladi. Gradient yo’nalishi bo’yicha tushish metodining tavsifiga o’tamiz. Uning asosiy g’oyasi minimumga funksiyaning antigradient bilan aniqlanadigan eng tez kamayish yo’nalishi bo’yicha harakat qilishdan iborat. Bu g’oya qo’yidagicha amalga oshiriladi. Biror usul bilan boshlag’ich nuqtani tanlaymiz, unda qaralayotgan funksiyaning gradientini xisoblaymiz va teskari, antigradient yo’nalishi bo’yicha kichkina qadam qo’yamiz. Natijada shunday nuqtaga kelamizki, unda funksiyaning qiymati avvalgi qiymatidan kichik bo’ladi. Yangi nuqtada protsedurani qaytaramiz: yana funksiyaning gradientini hisoblaymiz va teskari yo’nalishda qadam qo’yamiz. Shu jarayonni davom ettirib, funksiyaning kamaishi tomonga harakat qilamiz. Har bir qadamda harakat yo’nalishini maxsus tanlash berilgan holda funksiyaning eng kichik qiymatiga koordinatalar bo’yicha tushish metodiga qaraganda tezroq yaqinlashishga ishonch hosil qilishga imkon beradi. Gradient yo’nalishi bo’yicha tushish metodi har qadamda maqsad funksiyasining gradientini xisoblashni talab etadi. Agar u analitik berilgan bo’lsa, bu, ko’pincha muammo emas: gradientni aniqlaydigan xususiy xosilalar uchun oshkor formulalar chiqarish mumkin. Aks holda kerakli nuqtalarda xususiy xosilalarni mos ravishda ushbu     i n i n i i i x x x x f x x x x f дx дf     ,..., ,..., ,..., ,..., 1 1

ayirmali nisbatlar bilan almashtirib takribiy xisoblashga to’g’ri keladi. qayd qilamizki, bunday xisoblarda (xi ni juda kichik qqilib olish yaramaydi, funksiya qiymatlarini esa yetarli darajada yuqori aniqlik bilan xisoblash kerak, aks holda    n i n i i x x x f x x x x f f ,..., ,..., ,..., ,..., 1 1       ayirmani xisoblashda katta xatoga yo ’ l qo ’ yiladi . 3. Eng tez tushish metodi . Har bir qadamda gradientni xisoblash va maqsad funksiyasining eng tez kamayish yunalishi bo ’ yicha harakat qqilish xisoblash jarayonini sekinlatishi mumkin . Gap Shundaki, gradientni xisoblash funksiyaning o’zini xisoblashga qaraganda odatda ancha murakkab amaldir. Shuning uchun ko’pincha gradient metodning eng tez tushish metodi deb nom olgan modifikatsiyasidan foydalanishadi. Shu metodga ko’ra boshlangich nuqtada funksiya gradientini xisoblagandan keyin antigradient yunalishi bo’yicha kichkina qadam qo’ymasdan, funksiya kamayib borganicha harakat davom etaveradi. Tanlangan yunalish bo’yicha minimum nuqtasiga yetib borgandan keyin yana funksiya gradientini xisoblashadi va bayon etilgan protsedurani qaytarishadi. Bunda gradient ancha kam, fakat yunalishlar o’zgargandagina xisoblanadi. 4. “ Жарликлар ” муаммоси . Funksiyaning eng kichik qqiymatini gradient yunalishi bo’yicha tushish metodi bilan topishga harakat qilamiz. Doim antigradient yunalishi bo’yicha harakat qqilib, biz “jarlik”ning tubiga tez tushamiz va harakat kichik, ammo chekli qadamlar bilan qilinayotgani uchun undan utib ketamiz. “jarlik”ning narigi tomoniga utib kolib, funksiya gradientini xisoblaymiz va deyarli 180 0 ga burqilishga xamda teskari yunalishda bitta yoki bir necha qadam qo’yishga majbur bulamiz. Bunda biz yana “jarlik” tubidan utib ketib, uning avvalgi tomonida bulib qolamiz. Shu jarayonni davom ettirib “jarlik” ning tubi buylab uning pasayishi yunalishida harakat qqilish urniga deyarli maqsadga yaqinlashmasdan “jarlik” ning u tomonidan bu tomoniga utib ilon izi harakat qilamiz. Shunday qqilib, “jarlik” holida (bu nomatematik termin

adabiyotda chuko’r urnashib qoldi ) yuqorida bayon etilgan tushish metodlari samarador emas. “jarlik”lar bilan ko’rashish uchun qator maxsus usullar tavsiya etilgan. Bulardan bittasi qo’yidagidan iborat. Ikkita yaqin nuqtadan “jarlik”tubiga gradient yunalish bo’yicha tushish amalga oshiriladi. Keyin topilgan nuqtalarni to’g’ri chiziq bilan tutashtiriladi va Shu chiziq buylab katta (chuko’rlikka oid) qadam qo’yiladi. Topilgan nuqtadan yana “jarlik” tubiga tushiladi va ikkinchi katta qadam qo’yiladi. Natijada “jarlik” buylab yetarli darajada tez harakat qqilib maqsad funksiyaning izlangan eng kichik qqiymatiga yaqinlashamiz. Bunday metod ikki o’zgaruvchili funksiyalar uchun yetarli samarador, ammo o’zgaruvchilar soni ko’prok bulganda kiyinchiliklar sodir bulishi mumkin. Yuqorida bayon etilgan barcha metodlar funksiyaning eng kichik qqiymati qaralayotgan soxaning ichida erqilishiladigan holga muljallangan, eng kichik qqiymat chegarada yoki o’nga yaqin nuqtada erishilsa tegishli metodlar kam samarador bulib qoladi. Bunday masalalarni yechish uchun maxsus metodlarni ishlab chiqishga to’g’ri keladi. Biz ularga to’xtalmaymiz. Sizga Shundok xam ravshan bulishi kerakki, ko’p sondagi maxsus metodlar – kuchlilik emas, kuchsizlik alomatidir. Axir biz amaliy masalani yechishga kirishar ekanmiz, ko’pincha uning barcha xususiyatlarini bilmaymiz va darhol eng samarador metodni tanlay olmaymiz. 5 . Kvant – kimyo uslublaridan ko’p ekstremallilik muammosi. Ko’p ekstremallilik bilan qanday kurashish kerak? Bu savolga universal javob yo’q . Eng sodda usul Shundan iboratki, izlashni bir necha marta turli nuqtalardan amalga oshiriladi. Agar bunda turli javoblar chiqsa ularda maqsad funksiyasining qqiymatlari takkoslanadi va eng kichigi tanlanadi. Agar bir necha yangi izlashlar avval olingan natijani o’zgartirmasa, Shundagina xisoblashlar tuxtatiladi. Izlashning boshlangich nuqtasini tanlash, xisoblarni tuxtatishni asoslash ma‘lum darajada masalani yechadigan mutaxassislarning tajribasi va intuitsiyasiga bog’liq.

Tasvirlangan manzara g’oyatda qorong’u bo’lib tuyulishi mumkin. Aslida ko’pgina hollarda masalaning harakteri haqida metodni, izlashning boshlang’ich nuqtasini va x. k. ni tanlashda jiddiy yordam beradigan turli yordamchi informatsiya mavjud bo’ladi. Bundan tashqari, biz hali maqsad funksiyasining maxsus xossalari haqida va qaralayotgan soxaning harakteri haqida hech qanday faraz qilganimiz yo’q . Bu analiz qilishni qiyinlashtiradi. Masalani konkretlashtirish, funksiyalarning va soxalarning ma‘lum sinflarini ajratish ancha chuqur tekshirish olib borishga va masalani uzil-kesil yechadigan maxsus metodlarni ishlab chiqishga imkon beradi. Chiziqli programmalash masalalari optimallash masalalarining shunday ««maxsuslashtirilgan»« muxim sinfidan iborat. Ular haqida jarayonlar tadqiqoti ko’rsida gap boradi.

Адабиётлар руйхати 1. Т.Кларк, Компьютерная химия, М., Мир, 1990. 2. В.И.Минкин, Б.Я.Симкин, Р.М.Миняев, Теория строения молекул, М., Вьюшая школа, 1979. 3. В.Ф.Травенъ, Электронная структура и свойства органических молекул, М., Химия, 1989. 4. С.И.Рахмонкулова, IВМ РС, шахсий компьютерида ишлаш, "Шарк" НМК- S.PRINT, Тошкент, 1998. 5. М.А. Турабекова, М.Г.Левкович, Математическое моделирование строения химических соединений и их реакционной способности, Т.,Университет, 2008, 136 с.

O'xshashlar

Fizik – kimyoviy tahlil uslublari

Kimyoviy masalalarning yarim-empirik uslublari yordamida echilishi

Kvant-kimyo uslublari yordamida molekulyar srukturalarni ifodalash, Z-matrisani aniqlash, molekulalar sistemalarni elektron

Kvant sonlari haqida tushuncha

Kvant kimyosining asosiy tushunchalari