Тест назариясининг асослари - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Тест назариясининг асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

132.5 KB

Ko'chirib olish

Тест назариясининг асослари Режа: 1. Асосий тушунчалар ва тестларга талаблар 2. Тестларнинг ишонарлилиги ва уларни аниқлаш йўллари

Асосий тушунчалар ва тестларга талаблар Спортчининг ҳолатини ёки қобилиятини аниқлаш учун ўтказиладиган ўлчаш ёки синов ўтказиш – тест деб аталади . Бундай ўлчашлар жуда кўп ўтказилиши мумкин, лекин тест сифатида, фақатгина қуйидаги метрологик талабларни қондирадиганлари ишлатилиши мумкин: 1) ҳар қандай тестни қўллашнинг мақсади аниқланиши керак; 2) тестларда натижаларни стандартлаштирилган ўлчаш усулларини ва тест ўтказиш муолажасини ишлаб чиқиш лозим; 3) уларнинг ишонарлилигини ва ахборийлигини аниқлаш лозим; 4) тестларда натижаларни баҳолаш тизими ишлаб чиқилиши лозим; 5) назорат турини ( тезкор , жорий ёки босқичли) кўрсатиш лозим. Тестни бажариш муолажаси тестлаш деб аталади; тестлаш натижаси – ўлчаш пайтида олинган сон қиймати ҳисобланади. Мақсадга боғлиқ равишда барча тестлар бир нечта гуруҳларга бўлинади. Уларнинг биринчиларига – тинчлик ҳолатида ўлчанадиган кўрсаткичлар киради. Бундай тестлар таркибига жисмоний ривожланиш кўрсаткичлари (гавданинг узунлиги ва массаси, ёғ қатламларининг қалинлиги, мушак ва ёғ тўқималарининг ҳажми ва ҳ.к.) ҳамда организмнинг асосий тизимлари функцияларини (юрак қисқариши частотасини, қонннинг, сийдикнинг таркибини ва ҳ.к.) тавсифлайдиган кўрсаткичлар киритилади. Руҳий тестлар ҳам шу гуруҳ таркибига киради. Ушбу тестлар ёрдамида олинадиган ахборот, биринчидан, спортчининг жисмоний ҳолатини баҳолаш учун, иккинчидан, юкламани бажариш пайтида олинган қийматларни таққослаш учун асосий ҳисобланади. Бунда, тинчлик даражаси базал деб қабул қилинади ва ҳисоблашлар унга нисбатан олиб борилади. Иккинчи гуруҳ – бу, стандарт тестлар бўлиб, унда барча спортчиларга бир хилдаги топшириқларни бажариш таклиф қилинади (Масалан: 5 дақиқа давомида 5 м/с тезлик билан тредбанда югуриш ёки 1 дақиқа давомида турникда 10 марта тортилиш ва ҳ.к.). Ушбу тестларнинг ўзига хослиги

чегаравий юкламани бажаришдан иборат ва шундан келиб чиққан ҳолда, максимал имкониятдаги натижага эришиш учун мотивация бўлмайди. Бундай тестнинг натижаси юклама вазифасининг усулига боғлиқ: агар, юкламанинг механик катталиги берилса, унда тиббий–биологик кўрсаткичлар ўлчанади. Агар, тестнинг юкламаси тиббий–биологик кўрсаткичлар катталигининг силжиши бўйича берилса, унда юкламанинг жисмоний катталиклари ўлчанади (вақт, масофа ва ҳ.к.). Учинчи гуруҳ – бу, бажарилиши пайтида максимал имкониятдаги ҳаракат натижасини кўрсатиш лозим бўлган тестлар, турли функционал тизимларнинг қийматлари ўлчанади (ЮҚЧ, МКИ ва ҳ.к.). Бундай тестларнинг ўзига хослиги – спортчини, чегаравий натижаларга эришишга бўлган юқори руҳий сафарбарлиги (мотивацияси). Шундан келиб чиққан ҳолда, уларни бажариш пайтида рўйхатга олинадиган кўрсаткичларнинг барчаси, минимум иккита омилга боғлиқ бўлади: 1) ўлчанаётган сифатнинг ривожланиш даражасига (Масалан: чидамлиликни ёки техникани ва ҳ.к.); 2) мотивацияга. Шундай ҳам бўлиши мумкинки, юқори чидамлиликка эга бўлган спортчи ушбу қобилиятини тестларда намоён қила олмайди: у, ўзининг иродавий сифатларини намоён қилмасдан туриб, ўзининг заҳира имкониятларини тўлиқ сарф қилгунига қадар тестда охиригача ишлашни тўхтатади. Натижалари иккита ёки кўпроқ омилларга боғлиқ бўлган тестлар гетероген деб номланади. Бундай тестлар, гомоген тестлардан фарқли равишда жуда кўп бўлиб, уларнинг натижалари кўпроқ битта омилга боғлиқ. Спортчиларнинг тайёргарлигини битта тест билан баҳолаш жуда кам ҳолларда қўлланилади. Қоидага биноан, бир нечта тестлар қўлланилади. Бундай ҳолатда, уларни мажмуавий ёки тестлар батареяси деб аташ қабул қилинган. Тестларнинг ишонарлилиги ва уларни аниқлаш йўллари

Тестларнинг ишонарлилиги деб, бир хил шароитларда ўша одамларнинг ўзларини (ёки бошқа объектларни) қайта тестлаш пайтидаги натижаларнинг мос келишига айтилади. Стабиллик – бир хил шароитда маълум вақт ўтиши билан, тестни амалий жиҳатдан бир хилдаги натижани кўрсатиш қобилиятидир: бирламчи тест – бу тестнинг ўзи, қайтарилувчиси – бу, ретест. Келишилганлик – тестни, ҳар хил шахслар тестлашни амалга оширган пайтда амалий жиҳатдан бир хилдаги натижани кўрсатиш қобилиятидир. Эквивалентлик – тестни, бир нечта тест вазифалари қўлланиши пайтида амалий жиҳатдан бир хилдаги натижани кўрсатиш қобилиятидир. Тестнинг ахборийлиги қуйидагича тасдиқланади: маълум бир сон кўрсаткичи аниқланади ёки ахборийликка (ахборийлик мезони) текширилган бошқа тест танланади; ахборийлик мезони билан кўзда тутлган тест ўртасида корреляция коэффициенти ҳисобланади; агар, ушбу коэффициент юқори бўлса(қоидага биноан, 0,8 дан паст бўлмаган), унда текширилаётган тестни ахборий деб ҳисоблаш керак. Ўз ичига стабилликни, келишилганликни ва эквивалентликни олган тестнинг ишонарлилиги аналогик усул билан текширилади. Стабиллик, тест билан ретест ўртасидаги корреляция коэффициентини баҳолаш учун текширилади. Корреляция коэффициенти 0,8 дан паст бўлмаслиги керак. Бу ҳолатда, тест билан ретест ўртасида яқин алоқа кузатилади ва тест стабил ҳисобланади. Дастлабки тестнинг келишилганлигини исботлаш учун, бир нечта татқиқотчиларни таклиф қилиш зарур. Улар, синовдан ўт аётганларнинг дастлабки кўрсаткичларини, дастлабки тестга мос равишда ўлчайдилар. Ушбу маълумотлар ҳам, корреляция коэффициентининг катталикларига нисбатан текширилади: агар, у, юқори бўлса (0,8 дан паст эмас), унда барча жуфтликдаги татқиқотчиларнинг маълумотлари ўртасида яқин алоқа кузатилади, шунинг учун тестни келишилган деб белгилаш мумкин.

Дастлабки тестнинг эквивалентлиги аналогик усул билан исботланади. Бу ҳолда, дастлабки тест бир нечта тест вазифаларига эга бўлиши керак. Т ест топшир аётган лар ушбу вазифаларни бажаришлари лозим, татқиқотчи эса, вазифаларнинг барча жуфтликлари ўртасидаги корреляция коэффициентини ҳисоблайди. Корреляция коэффициенти юқори бўлган жуфтликларни (0,8 дан паст бўлмаган ) эквивалент тест топшириқлар, дастлабки тестнинг ўзини эса – эквивалентли, яъни бир хил типдаги ёнма–ён жойлашган тест вазифаларига эга, деб ҳисоблаш мумкин. Ушбу ишда, маълум бир дастлабки тест аниқланади – бу, гипотетик тест вазифаси бўлиб, уни татқиқотчи аутентликка текширади: агар, аутентлик исботланса, ушбу вазифани тест деб айтиш мумкин. Бунда, дастлабки тест, ҳар қандай илмий мақсадлар учун ишлатилиши мумкин: жисмоний тайёргарлик даражасини назорат қилиш, спортчининг имкониятларини истиқболини белгилаш, у ёки бу спорт фаолияти учун танлаш пайтида та д қиқот қилинаётган спортчининг хусусиятларини аниқлаш ва ҳ.к. Қайта тестлаш пайтида натижаларни вариация қилишни индивидуал ёки гуруҳ ичидаги, ёки синф ичидаги деб номлашади. Ушбу вариацияни тўртта асосий саба б лар чақиради: 1. Та д қиқот қилинаётганлар ҳолатининг ўзгариши (толиқиш, ишга киришиш, ўрганиш, мотивациянинг ўзгариши, диққатни концентрация қилиш ва ҳ.к.). 2. Ташқи шароитлар ва аппаратурани назорат қилиб бўлмайдиган ўзгаришлари (ҳарорат, шамол, намлик, электр тармоғидаги кучланиш, бегона шахсларнинг иштироки ва ҳ.к.), яъни “ўлчашнинг тасодифий хатоликлари” атамасига бирлаштирилган барча нарсалар. 3.Тестни ўтказаётган ёки баҳолаётган одамнинг ҳолатини ўзгариши (ва албатта, бир татқиқотчини ёки ҳакамни бошқаси билан алмаштириш). 4.Тестнинг мукаммал эмаслиги (олдиндан ишонарли бўлмаган тестлар ҳам мавжуд. Масалан: агар баскетболчини жарима тўпини саватга тушириши

ўрганилаётган бўлса, юқори кўрсаткичга эга баскетболчи ҳам, тўпни биринчи ташлаётганида тасодифий хатога йўл қўйиши мумкин). Тестларнинг ишонарлилик назариясини хатоликлар назариясидан асосий фарқи шундан иборатки, хатоликлар назариясида ўлчанаётган катталик ўзгармас ҳисобланади, тестларнинг ишонарлилик назариясида эса, у, бир ўл ч ашдан бошқа ўлчашгача ўзгаради деб тахмин қилинади. Масалан: югуриб келиб узунликка сакрашда бажарилган уриниш натижасини ўлчаш зарур бўлса, у, аниқ ва вақт ўтиши билан кўп ўзгармаслиги мумкин. Албатта, тасодифий сабаблар туфайли ( м асалан: рулеткани бир хилда торта олмаслик) ушбу натижани идеал аниқликда (айтайлик, то 0,0001 мм гача) ўлчаб бўлмайди. Лекин, анча аниқ ўлчов асбобидан фойдаланган ҳолда ( м асалан: лазерли ўлчагич), уларнинг аниқлигини зарурий даражагача кўтариш мумкин. Шу билан бирга, агар, сакровчининг тайёргарлигини машқ қилишнинг йиллик циклининг ало ҳ ида босқичларида аниқлаш вазифаси турган бўлса, у эришган натижаларни энг аниқ ўлчашнинг фойдаси кам, чунки улар бир уринишдан бошқасига қараб ўзгариб боради. Тестларнинг ишонарлилиги тўғрисида фикр юритиш учун қўлланиладиган усулларнинг ғоясини тушуниш мақсадида содда мисолни кўриб чиқамиз. Фараз қилайлик, икки спортчи жойидан туриб узунликка сакрашининг иккита бажарилган уринишлари бўйича натижаларини таққослаш керак. Айтайлик, ҳар бир спортчининг натижалари, ўртача катталиклардан  10 см чегарасида вариация қилади ва мос равишда, 230  10 см га (яъни, 220 ва 240 см ) ва 280  10 см га (яъни, 270 ва 290 см ) тенг. Бундай ҳолатда, хулоса, албатта бир хил қийматга эга бўлади: иккинчи спортчи биринчисидан устун бўлади (ўртачалар орасидаги 50 см ли фарқ,  10 см ли тасодифий тебранишлардан аниқ юқори бўлади ). Агар, худди ўша, гуруҳ ичидаги вариацияда (  10 см ) тадқиқот қилинаётган спортчиларнинг ўртача қийматлари орасидаги фарқлар (гуруҳлараро вариация) кичик бўлса, унда хулоса чиқариш анча қийин. Айтайлик, ўртача қийматлар тахминан 220 см (битта уринишда – 210, икинчисида – 230 см ) ва

222 см (212 ва 232 см ) га тенг бўлсин. Бунда, биринчи спортчи, биринчи уринишида 230 см га, иккинчиси – фақат 212 см га сакрайди. Биринчи спортчи иккинчисига нисбатан кучли деган хулоса келиб чиқади. Ушбу мисолдан кўриниб турибдики, синфлар ичра ўзагувчанлик ўзича асосий моҳиятга эга бўлмайди, балки уни синфлараро ўзгаришларининг нисбати аҳамият касб этади. Битта синфлараро ўзгаришларининг ўзи, синфлар ўртасида тенг фарқлар пайтида ҳар хил ишонарлиликни беради (хусусий ҳолатда тадқиқот қилинаётганлар орасида) (расм 3). Расм 3. Юқори (тепадаги) ва паст (тагидаги) даражадаги ишонарлилик пайтида синфлараро ва синфлар ўртасидаги вариациянинг нисбати: қисқа вертикал штрихлар – алоҳида уринишлар маълумотлари; — уч нафар спортчининг ўртача натижалари Тестларнинг ишонарлилик назарияси, одамларда ўтказиладиган ҳар қандай ўлчашларнинг натижалари , иккита қийматларнинг суммаси эканлигидан келиб чиқади:e t x x x    (11) бунда, х - фиксация қилинадиган ҳақиқий натижа деб ҳисобланади; ех - татқиқот қилинаётган спортчининг ҳолатидаги назорат қилинмайдиган ўзгаришлар ва ўлчашнинг тасодифий хатоликлари сабабли вужудга келадиган хатолар.

Ҳақиқий натижа деганда, бир хил шароитларда чексиз катта кузатишлар пайтида х нинг ўртача қийматлари тушунилади (шунинг учун х нинг олдига  белги қўйилади). Агар, хатоликлар тасодифий (уларнинг йиғиндиси нолга тенг ва тенг уринишларда улар бир-бирига боғлиқ эмас) бўлса, унда математик статистикадан қуйидаги келиб чиқади:2 2 2 e t       (12) яъни, тажрибада рўйхатга олинган дисперсиянинг натижалари , ҳақиқий натижалар дисперсиялари ( 2 ) ва хатоликларнинг ( 2e ). йиғиндисига тенг. Ишонарлилик коэффициенти ttr деб, ҳақиқий дисперсияни тажрибада рўйхатга олинган дисперсияга нисбатига айтилади: Формулада – касрнинг суратида: ҳақиқий дисперсия касрнинг махражида эса – рўйхатга олинган дисперсия 2 2 2 2 2 2 2 1 t e t e t t ttr              (13) Ишонарлилик коэффициентидан ташқари, яна ишонарлилик индекси ишлатилади: tt t r r   (14) унга, тестнинг рўйхатга олинган қийматларини ҳақиқийлари билан назарий қийматлари орасидаги корреляция коэффициенти сифатида қаралади. Тестнинг ҳақиқий натижаси тўғрисидаги тушунча, абстракция ҳисобланади ( ни тажрибада ўлчаб бўлмайди ). Шунинг учун, билвосита усуллардан фойдаланишга тўғри келади. Ишонарлиликни баҳолаш учун энг тўғри келадигани, кейинчалик синфлар ичидаги корреляция коэффициентларни дисперсион таҳлил қилишдир. Дисперсион таҳлил, тажрибада рўйхатга олинган тест натижаларининг вариациясини, алоҳида омилларнинг таъсири билан белгиланган таркибий қисмларга бўлиб чиқиш имконини беради. Масалан: агар, тажриба ўтказувчиларни даврий равишда

алмаштириб, спортчиларнинг бирон-бир тестдаги натижаларини, ушбу тестни ҳар хил кунларда қайтариб, бир нечта уринишларни амалга оширган ҳолда рўйхатга олинса, унда, қуйидаги вариациялар мавжудлиги кўринади: а) тадқиқ қилинаётгандан тадқиқ қилинадиганга; б) кундан кунга; в) тажриба ўтказувчидан тажриба ўтказувчига; г) уринишдан уринишга. Дисперсион таҳлил, ушбу вариацияларни ажратиш ва баҳолаш имконини беради. Шундай қилиб, тестнинг ишонарлилигини амалда баҳолаш учун, биринчидан, дисперсион таҳлилни амалга ошириш зарур, иккинчидан, синф ичидаги корреляция коэффициентини ҳисоблаш зарур. Иккита уриниш пайтида, синф ичидаги корреляция коэффициентининг катталиги, биринчи ва иккинчи уринишларнинг натижалари ўртасидаги оддий корреляция коэффициентининг қийматлари билан мос келади. Шунинг учун, бундай ҳолатларда, ишонарлиликни баҳолаш учун, оддий корреляция коэффициентини қўллаш мумкин (бунда, у, иккита уринишни эмас, балки битта уринишнинг ишонарлилигини баҳолайди). Тестларнинг ишонарлилиги тўғрисида гапирганда, уларнинг стабиллигини, яъни барқарорлигини (қайта тиклаш мумкинлигини), келишилганлигини, эквивалентлилигини фарқлаш зарур. Тестнинг стабиллиги деганда, натижаларни, бир хил шароитларда маълум вақтдан кейин қайтариш пайтида қайта тикланиши тушунилади. Қайта тестлашни, одатда, ретест деб аташади. Тестнинг келишилганлилиги, тест ўтказиш натижаларини, тестни ўтказувчи ёки баҳоловчи шахснинг шахсий сифатларига боғлиқ бўлмаганлиги билан тавсифланади. Параллел шакллар усулида маълум бир миқдордаги бир хил типдаги тестлардан кераклисини танлаш пайтида (мисол учун, 30, 60 ва 100 метрга спринтер югуриш), натижаларнинг тўғри келиш даражаси баҳоланади.

Натижалар ўртасида ҳисобланган корреляция коэффициентини эквивалентлик коэффициенти деб аташади. Агар, бирон-бир тестлар мажмуасига кирган барча тестлар юқори эквивалентли бўлса, у, гомоген деб аталади. Ушбу мажмуанинг барчаси, одам моторикасининг битта қандайдир хусусиятини ўлчайди (Масалан: жойидан туриб узунликка, баландликка ва уч ҳатлаб сакрашлардан иборат мажмуа; тезлик-куч сифатларининг ривожланганлик даражаси баҳоланади). Агар, мажмуада эквивалент тестлар бўлмаса, яъни унда, унинг таркибига кирадиган ҳар хил хусусиятларни ўлчайдиган тестлар мавжуд бўлса, у – гетероген тест деб аталади (Масалан: станли динамометриядан, Абалаков бўйича баландликка сакрашдан, 100 метрга югуришдан иборат мажмуа). Тестларнинг ишонарлилиги, қуйидаги йўллар билан, маълум бир даражагача кўтарилиши мумкин: а) тестлашнинг анча қатъий стандартлаштирилиши; б) уринишлар сонини кўпайтириш; в) баҳоловчилар (ҳакамлар, экспериментаторлар) сонини кўпайтириш ва уларнинг фикрларининг ўзаро мослиги даражасини ошириш; г) эквивалент тестларнинг сонини кўпайтириш; д) тадқиқотда қатнашаётганларнинг яхши мотивацияси. Мисол 2. Енгил атлетика Танланмаларнинг маълумотлари қуйидагича бўлган пайтда, спринтер спортчиларнинг тезлик-куч имкониятларини баҳолашда, жойидан туриб уч ҳатлаб сакраш натижаларининг ишонарлилигини аниқлаш: Тестix см 903 891 930 924 898 928 932 943 890 927 Қайта тест iy см 905 887 932 921 907 911 935 940 900 932 1-қадам. Х ва Y ўлчаш натижаларини тартиблаш (ўсиб ёки камайиб бориши бўйича тартибга солиш). Тартибланган катордаги ҳар бир ўлчаш натижаларига мос келган ранглари аниқланиб 3 - устунга ёзилади. № ix iy xd yd y x d d  2) ( y x d d  1. 903 905 4 3 1 1

2. 891 887 2 1 1 1 3. 930 932 8 7,5 0,5 0,25 4. 924 921 5 6 -1 1 5. 898 907 3 4 -1 1 6. 928 911 7 5 2 4 7. 932 935 9 9 0 0 8. 943 940 10 10 0 0 9. 890 900 1 2 -1 1 10. 927 932 6 7,5 -0,5 0,25 Й иғинди 9,5 2-қадам. Ранглар орасидаги фарқ ҳисобланади. y x d d d   3-қадам. Фарқлар квадратга кўтарилади 2 2 ) ( y x d d d   4-қадам.Фарқларнинг квадратлар йиғиндиси ҳисобланади 5,9 2  d 5-қадам. Олинган натижаларни, рангга оид корреляция коэффициенти формуласи бўича ҳисобланади. )1 ( ) ( 6 1 2 2        n n d d y x  , 94,0 06,0 1 990 57 1 )1 10( 10 5,9 6 1 2            Эркинлик миқдорининг даражасини қуйидаги формула бўйича аниқлаймиз: k = n. Агар 10k ва % 99  бўлса, у ҳолда 79,0  жадвалr Демак, олинган ўлчаш натижалар учун ҳисоб-китоб қиймати 94,0   > 79,0  æàäâàër . Шундан келиб чиққан ҳолда, жойидан туриб уч ҳатлаб сакраш тести, 99% га ишонарлилиги тўғрисида гапириш мумкин.

O'xshashlar

Жисмоний тарбия назариясининг умумий принциплари

Ўкитиш усулияти асослари

Чидамлиликнинг физиологик асослари

Сузиш техникаси умумий асослари

Баскетболчилар спорт тренировкасининг асослари