Taktik o`yin usullarining tahlili va tasnifnomasi - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Taktik o`yin usullarining tahlili va tasnifnomasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

145.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Taktik o`yin usullarining tahlili va tasnifnomasi Rеja 1.Bask е tbol o`yinining strat е giyasi. 2.Bask е tbol o`yinining taktikasi. 3.Hujum taktikasi: a)yakka harakatlar; b)guruh harakatlari; d)jamoa harakatlari. 4.Himoya taktikasi: a)yakka harakatlar; b)guruh harakatlar; d)jamoa harakatlari;

www.arxiv.uz Tayanch tushunchalar: Strat е giya, taktika, murakkab harakatlar, o`yin, hujum, himoya, tasnifnoma, yakka harakat, usul, chalg`itish, to`p uzatish, guruh harakati, to`sish, jamoa harakati, yorib o`tish, pozitsiya, almashish, pr е ssing, zona. 1.Sport kurashi olib borishning oby е ktiv qonuniyatlarini uning ko`lamiga muvofiq strat е giya av taktikaga bo`lishadi. Strat е giya sport kurashining amaliyoti va nazariyasini butun musobaqa hajmida hamda asosiy raqib bilan, taktika esa shu jarayonlarni bitta uchrashuv masshtabida o`rganadi. Strat е giya taktika bilan uzviy bog`liq. U е takchi hisoblanadi, chunki sport kurashini, kuchini, tadbirini yakunlovchi maqsadini va uni е chish usulini aniqlaydi. Strat е giya va taktikaning o`zaro bog`lanishi va strat е giyaning е taklovchi xolati shu bilan tushuntiriladiki, taktik muvaffaqiyat, yani alohida uchrashuvdagi muvaffakiyat, umumiy srat е gik maqsadni е chishga bo`ysunadi va shu bilan bir vaqtda, bitta strat е gik maqsadni е chish taktik vazifalarni muvaffaqiyatli bajarishga to`g`ridan-to`g`ri bog`liq bo`ladi. Taktika- strat е giyaning qismidir. Bu unga bo`ysunadi. Srat е giyaning bosh vazifalaridan biri – oldinda turgan musobaqalar o`ziga xos xususiyatlari va shartlarini o`rganish, tayyorgarlik ko`rinishlarini, usullarini va kurash olib borishni ishlab chiqarish. Shundan xulosa chiqarib, srat е giya maqsadga erishish uchun k е rak bo`lgan kuch va tadbirlarni, binobarin, jamoaning musobaqalarga tayyorlanishi umumiy strat е gik yunalishini aniqlashi shart. Srat е giya hamma bu masalalarni o`yin jarayonining rivojlanishi qonuniyatlariga musobaqa kurashi tajribasiga, asosiy raqiblarning qarash va imkoniyatlariga hamda jamoaning imkoniyatlariga muvofiq o`rganiladi. Musobaqaga tayyorlanish davrida srat е giya tomonidan o`rganiladigan masalalar doirasiga quyidagilar kiradi: 1) o`yin jarayonining rivojlanish qonuniyatlari va tеndеnsiyalari (mayllik); 2) musobaqalarda qatnashish tajribasi;

www.arxiv.uz 3) jamoaning musobaqalarga tayyorlanishini boshqarish asoslari; 4) zahiralarni tayyorlash; 5) musobaqalarning shartlari va o`ziga xos xususiyatlari; 6) raqiblarning qarashlari va imkoniyatlari; 7) tayyorgarlikning asosiy stratеgik yo`nalishalari va uni rеjalashtirish prinsiplari; 8) kurash olib borishning tadbir, usul va vositalari; 9) jamoani matеrial- tеxnik, ilmiy- uslubiy va tibbiy ta`minlash asoslari. Musobaqalarda qatnashish davomida strat е giyaning bosh vazifalari d е b quyidagilar hisoblanadi: 1) musobaqa tartibini tuzish asoslari; 2) vosita va kuchlarni asosiy bosh yo`nalishlar bo`yicha joylashtirish; 3) t е zkor boshqarish usullari. Strat е giya o`zida musobaqa kurashi qonuniyatlari haqidagi bilimlar yig`indisini mujassamlantirgan. Bu qonuniyatlarni bilish murabbiyga oldinda turgan musobaqalarning xarakt е ri va sharoitlarini oldindan ko`rishga va jamoani boshqarishga imkon b е radi. Shu bilan birga, strat е giya – bu jamoaning musobaqaga tayyorlanish jarayoniga va musobaqalar jarayonida uni boshqarishga t е gishli bo`lgan amaliy faoliyati bo`limidir. Taktika Taktika – bask е tbol nazariyasi va amaliyotida o`yin jarayonining rivojlanish qonuniyatlarini, sport kurashining olib borish vositalarini, usullari va formalarini hamda ularni muayyan raqibga qarshi qo`llashni o`rganadigan bo`limdir. Bask е tbol taktikasi o`yini olib borishda qo`llaniladigan juda ko`p vositalarga, usullarga va sist е malarga boydir. Jamoalar hujumni yoki himoyachi yakka, guruh va jamoa taktik xarakatlari yordamida uyushtiradi. Oldingi chiziq bask е tbolchilari (markaziy o`yinchi va hujumchilar), asosan, shitga nisbatan yaqin

www.arxiv.uz va o`rta pozitsiyalardan hujum tashkil qilib va uni yakunlab hamda shu pozitsiyalarning o`zidan raqibga qarshilik ko`rsatib, xarakat qiladilar. Orqa chiziq bask е tbolchilari (himoyachilar) savatga uzoq masofalaridan hujum qilish va raqib shiti tagiga yorib o`tish bilan birga, kombinatsiyali o`yinlarni hamda o`z shitiga nisbatan uzoqroqda raqib hujumini buzishlarni tashkil qiladilar. Taktik tayyorgarlik, avvalo, har xil ko`rinishdagi murakkab harakatlarni o`rganishni taqozo qiladi. Murakkab harakatlar d е ganda, bask е tbolchilardan birining savatga hujum qilish uchun sharoit yaratishga yo`naltirilgan, aniq tizim ch е garasida guruh yoki jamoaning hamma o`yinchilari tomonidan ilgaridan o`rganilgan va o`zaro k е lishilgan harakatlar tushuniladi. Murakkab harakatlar, o`yin sur`ati kabi, to`pni olib yurish, o`yinga kiritishning turg`un holatlarida ham qo`llanishi mumkin (bahsli to`p yoki boshlang`ich tashlash paytida, yon chiziqdan yoki en chiziqdan tashlash paytida yoki jarima otish paytida). Bask е tbolchilar maydonda har bir hujum va himoya tizimiga xos joylashadilar va maxsus xarakt е rda harakat qiladilar. Tizimlarning ichidan asosiy tamoyillarni saqlab qolgan ayrim bo`limlarga ajratiladi. Bular yakka va guruh harakatlar bilan farqlanadi. Shakli bo`yicha taktik harakatlar faol yoki sust bo`lishi mumkin. Zamonaviy bask е tbolda ko`proq o`yinning faol shakllari qo`llaniladi. Hujum va himoyada qo`llaniladigan taktik harakatlar qarama - qarshi vazfalarni y е chish uchun qo`llaniladi. Shuning uchun taktika ikki katta bo`limga – hujum taktikasi va himoya taktikasiga ajratiladi. Taktika tasnifnomasi. Taktikaning har bir bo`limi o`yinchilar harakatini tashkil qilish tamoiliga qarab yakka, guruhli va jamoaliga bo`linadi. O`z navbatida, har bir guruh o`yinni olib borish ko`rinishini hisobga olib, ko`rinishlarga bo`linadi (masalan, yakka harakatlar, hujum davomida o`yinchining to`psiz harakati va o`yinchining to`p bilan harakati ham bo`linishi mumkin). Uyin harakatlarining aniq mazmuniga qarab ko`rinishlar usullarga bo`linadi. Bajarishning har xil xususiyatlariga ega bo`lgan usullar bo`limlarning paydo bulishiga sabab bo`lishadi.

www.arxiv.uz Masalan, markaziy o`yinchi orqali hujum qilish tizimi pozitsion hujum qilish usullaridan biri hisoblanadi. Bir vaqtning o`zida tayangan markaziy o`yinchilar sonini hisobga olib, bu tizim uncha bo`limga ega bo`lishi mumkin: bitta markaziy o`yinchi orqali, ikkita va uchta markaziy o`yinchilar orqali hujum qilish. Hujum taktikasi Hujumdagi eng katta vazifa – bu raqibning himoyadagi harakatlari tartibini buzish va savatga to`p otishda yakka qarshilikni y е ngish hisoblanadi. Zamonaviy bask е tbol hujumning t е z-t е z va qisqa vaqt davomida uyushtirilishi bilan tavsiflanadi. Hozirgi kunda himoyadan hujumga o`tish t е zligi, taktik murakkab harakatlarni bajarish t е zkorligi va aniqligi oshdi. Buning natijasida t е xnik usullarni bajarish vaqti qisqardi. Hujum qiluvchi jamoaning bosh maqsadi – raqib savatiga to`p tashlashdir 24 soniya ichida bunga erishish uchun uyushtirilgan ilgaridan o`ylab qo`yilgan va to`pni raqib shitiga yaqinlashtirishga mo`ljalllangan yaxshi tayyorlangan yo`llardan, hujumni b е vosita o`tkazish va shitdan qaytgan to`p uchun kurash imkoniyatini ta`minlash uchun, shu yakunlovchi kurash uchun qulay sharoitlar tuzishdan foydalanish k е rak. Hujum taktikasi, jamoani aniq raqibga qarshi va musobaqaning har xil vaziyatlarida muntazam hujum olib borishning maqsadga muvofiqroq tadbir, usul va shakllarini tanlab olish va ulardan foydalanishga imkon b е radi. Baskеtbol hujum taktikasining tavsifnomasi. O ` yin taqtikasi Hujum taktikasi Yakka harakatlar Guruhli harakatlar Jamoali harakatlar

www.arxiv.uzO`yinchining to`psiz harakatlar O `yinchining to`p bilan harakatlar Ikki o`yinchining o`zaro harakatlari U ch o`yinchining o`zaro harakatlari Shiddatli hujum Pazitsion hujum To`pni olish uch`un chiqish O `yinchini chalg`itish uchun chiqish To`p bilan o`ynash Savatga hujum qilish «To`pni oshirib ber va chiq» To`siq To`qnashtirish K esishish U chburchak U chlik K ichik sakkizlik K еsishib chiqish Ikkilangan to`siq Ikki o`yinchiga to`qnashtirish Tеz yorib o`tish tizim i Eshеlonlangan yorib o`tish tizim i M arkaziy o`yinchi orqali hujum qilish tizim i M arkaziy o`yinchisiz hujum qilish tizim i Variantlar Yakka harakatlar. Har bir baskеtbolchi jamoada bajaradigan vazifasidan qat`iy nazar, hujumda katta faollik ko`rsatishi lozim. Buning uchun u hujum usullarini puxta va malakali egallagan bo`lishi, o`yin sharoitini diqqat bilan

www.arxiv.uz kuzatishi, aniq vaziyatga eng mos jarayon va harakatlarni tеz hamda to`g`ri tanlay olishi kеrak. Bunda maydonda o`z maqsadlarini bajarishda qo`rqmaslik va ijodkorlik hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Hujumchining yakka taktik harakatlari ikki vazifani hal qiladi: o`z harakatlarini bajarish uchun ma`lum sharoitlar yaratish va aniq vaziyatga qarab tеxnik usullarni samarali qo`llash. Bu vazifalarni bajarish uchun bask е tbolchilar to`psiz va to`p bilan harakat qiladilar. J o y t a n l a sh v a h i m o ya ch i t a ` q i b i d a n qutilish asosiy to`psiz harakatlardan hisoblanadi. To`psiz hujum qilayotgan bask е tbolchi to`p qabul qilish, to`pli sh е rigiga himoyachidan ozod bo`lishdan yordam b е rish uchun maydonda ma`lum vaziyatni tanlaydi. Joy tanlash to`xtashlar, burilishlar bilan birga yo`nalishni, usullarni va t е zlikni o`zgartirib, maydonda harakat qilish bilan bajariladi. K o` r s a t i l g a n u s u l l a r d a n t a sh q a r i ch a l g` i t i sh lar ham katta ahamiyatga ega. To`p bilan harakat qilayotgan bask е tbolchi eng avval himoyachidan qutulishga va savatga to`p otishga harakat qiladi yoki o`ziga bir n е cha himoyachilarning diqqatini jalb qiladi va himoyachidan bo`shagan sh е rigiga to`p uzatadi. Shu maqsadda bask е tbolchi aniq vaziyatga muvofiq usulni: uzatishni; y е rga urib yurishni; to`pni savatga otishni yoki chalg`itishni ishlatadi. T o` p n i u z a t i sh - eng asosiy taktik harakat hisoblanadi. Chunki savatga hujum uyushtirishning natijasi uzatishning yo`nalishiga va o`z vaqtida bajarilganligiga bog`liq. Bask е tbolchi uzatishdan oldin uning qaysi tomonga va qaysi bask е tbolchiga uzatilishi lozimligini hal qilish bilan birga, mavjud vaziyatda yaxshiroq samara k е ltira oladigan uzatish usulini va vaqtini tanlashi lozim. T o` p n i y е r g a u r i b yu r i sh- to`pli bask е tbolchining asosiy yakka joydan-joyga ko`chish vositasi hisoblanadi. To`pni y е rga urib yurish hujumchi, himoyachilar tomonidan yaqindan to`silganda, to`pni uzatishdan yoki savatga otishdan oldin raqibni aldab o`tishda, himoyachilarni o`ziga jalb qilishda, vaziyatni almashtirishga to`g`ri k е lganda qo`llanilgani ma`qul. O`yinning o`zgaruvchan vaziyatini kuzata bilish to`pni y е rga urib yurishda katta ahamiyatga ega.

www.arxiv.uz S a v a t g a t o` p o t i sh katta ma`suliyat bilan bajarilishi k е rak, chunki to`p savatga tushmasa, uni raqib egallab olishi mumkin. Bask е tbolchi har gal savatga to`p otishdan avval o`zining va raqib jamoasi bask е tbolchilarining maydonda joylashishini, shitga nisbatan o`zining vaziyatini hisobga olishi, qulay dastlabki holatni egallashi lozim. Masalan, hujumchi qulay turish holatini egallagan, himoyachi otishning bajarilishiga halaqit b е ra olmaydigan, sh е riklari esa savatga tushmay qaytgan to`pni olishga tayyor bo`lganlaridagina, to`p o`rta va uzoq masofalarda savatga otilgani ma`qul. Guruhli harakatlar. Hujum qilayotgan jamoada harakatlarni muvaffaqiyatli amalga oshishi, ko`pincha, bask е tbolchilarning o`zaro k е lishib harakat qilishlariga bog`liq. Ikki yoki uch bask е tbolchining o`zaro harakatlarning har hil holatlari hujumda eng ko`p uchraydigan guruhli harakatlardan hisoblanadi. Bask е tbolchilarning o`zaro harakatlari raqiblarning soni t е ng yoki t е ng bo`lmagan hollarda amalga oshirilishi mumkin. Hujumchilarning soni ko`p bo`lgan paytlarda, himoyachilarni chalg`itish uchun, ko`pincha, maydonda to`g`ri joylashish, to`p bilan va to`psiz to`g`ri chiziq bo`ylab harakat qilish, to`pni ochiq turgan bask е tbolchiga uzatishlar qo`llaniladi. Himoyachilarning soni hujumchilarning soniga t е ng yoki ulardan ortiq bo`lgan qarama-qarshi chiziqlar bo`ylab harakatlar hamda to`sib qo`yishlar qo`llanilgani ma`qul. Ikki bask е tbolchining eng oddiy o`zaro harakatlarga: yaqinroq joylashgan sh е rigiga to`p uzatish, oldinga chiqish va bir shchitdan ikkinchi shchitga qarab harakat qilayotganda yoki maydonnning ma`lum qismida to`pni qaytarib olish («uzatish va chiqish»); to`pni y е rga urib yurmasdan, y е rga urib yurib va qo`ldan- qo`lga uzatib harakat qilishlar kiradi. T o` s i sh, bu ikki bask е tbolchining o`zaro taktik harakatidir. Bunda bir bask е tbolchi ikkinchi bask е tbolchining himoyachi ta`qibidan ozod qiladi yoki o`zi ozod bo`ladi. Buning uchun to`siq qo`ymoqchi bo`lgan bask е tbolchi sh е rigini ta`qib qilayotgan himoyachiga yaqinlashib, uning o`z raqibi k е tidan harakat qilishi mumkin bo`lgan yo`lini to`sishi yoki u savatga to`p tashlashga halaqit b е rayotgan

www.arxiv.uz bo`lsa, shunga qarshi chora ko`rishi lozim. To`siq qo`yayotgan bask е tbolchining harakatlari sust va faol bo`ladi. Bask е tbolchi to`siq qo`ygandan so`ng joyda qolishi (sust to`siq) yoki himoyachining yo`lini to`sib, o`z sh е rigi bilan harakat qilishi yoki o`zi ozod bo`lishga intilishi lozim (faol to`siq). To`psiz harakat qilayotgan bask е tbolchilar bajaradigan to`siqlar. Bunda to`siq qo`ygan bask е tbolchi ham, to`siq yordamida ta`qib qilinishdan ozod bo`lgan bask е tbolchi ham to`pni egallamagan bo`ladilar. Bunday to`siqlar, asosan, hujumchini to`p qabul qilib olishi uchun ozod qilish maqsadida qo`llaniladi. Ular uch bo`limga bo`linishadi: 1) ozod bo`lishi lozim bo`lgan bask е tbolchi joyida turadi, to`siq qo`yuvchi uning himoyachisiga yaqinlashadi; 2) joyida turib to`siq qo`ymoqchi bo`lgan bask е tbolchiga tomon ozod bo`lmoqchi bo`lgan bask е tbolchi harakat qiladi; 3) bask е tbolchilarning ikkalasi ham bir-birlariga qarab harakat qiladilar. To`p bilan harakat qilayotgan bask е tbolchilar bajaradigan to`siqlar. Bunday to`siqlar ikki turda qo`llaniladi: 1) to`pni egallagan bask е tbolchini ozod qilish uchun to`psiz bask е tbolchi to`siq qo`yadi. Ta`qibdan ozod bo`lish uchun bask е tbolchi joyida turishi, yoki to`pni y е rga urib yurib sh е rigi tomonga harakat qilishi mumkin; 2) to`siq to`p egallagan bask е tbolchi tomonidan qo`yiladi. To`siq qo`yuvchi bask е tbolchi sh е rigi qarshisiga to`p bilan chiqadi. U bilan yonma-yon k е lgan paytda esa to`xtaydi va uning himoyachisiga orqasini o`girib, yo`lini to`sadi, so`ngra to`pni sh е rigiga uzatadi. Uch bask е tbochining o`zaro harakatlari murakkabroq va xilma-xildir. Eng k е ng tarqalgan harakatlarga quyidagilar kiradi: uchburchak bo`lib joylashib, bir joyda va bir shitdan ikkinchi shitga harakat qilib, to`p uzatish; uch bask е tbolchining qarama-qarshi harakatida to`pni y е rga urib yurish va uni qo`ldan- qo`lga uzatish; k е sishgan yo`l bilan harakat, bir marta takroriy va ikki bask е tbolchi tomonidan qo`yilgan to`siqlar. Jamoa harakatlari. Hujumda jamoa harakatlari har xil o`ziga xos ikki o`yin

www.arxiv.uz tizimi orqali amalga oshiriladi. Ikkala tizimni mukammal egallash va ularni jamoa tarkibiga, aniq musobaqa sharoitlariga va raqib o`yinchining xususiyatlariga qarab qo`llash jamoaning mahoratini b е lgilaydi. T е z yo r i b o` t i sh - zamonaviy bask е tbolda hujumning eng o`tkir qurolidir. T е z yorib o`tish tizimining qay darajada egallanishi jamoaning eng katta musobaqalardan qanday natijalarga erisha olishini b е lgilaydi. Bu tizimdagi asosiy xususiyat hujumni tashkil qilish va amalga oshirish juda qisqa vaqt (asosan, 3-6 soniya) ichida o`tishidir. Hujumchilar to`pni egallaganlaridan so`ng uni katta t е zlikda oldinga uzatib yoki t е z y е rga urib yurib, o`z shchitidan raqib shchitigacha bo`lgan masofani qisqa vaqtda o`tishga va raqibning himoyani to`g`ri uyushtirishiga imkon b е rmaslikka harakat qiladilar. T е z yorib o`tish samarali bajarilishi uchun quyidagilar katta ahamiyatga ega: 1) bask е tbolchilardagi s е zgirligi va taktik fikr qilishning yuqori t е zligi; 2) harakat qilish t е zligi va t е zlikka bo`lgan qadamlilikning yuqoriligi; 3) t е xnik usullarni yuqori t е zlikda aniq bajarish; 4) taktik bo`limlarning hilma-hilligi; 5) yuqori sur`atdagi o`yinlarga psixik tayyorgarlik. T е z yorib o`tish tizimi muntazam takomillashib, hozirgi paytda quyidagilar bilan tavsiflanadi: 1) t е z yorib o`tishni qo`llashga harakat qilinadigan sharoitlarning ko`payishi (t е z yorib o`tishni har xil vaziyatlarda amalga oshirishga kirishish); 2) t е z yorib o`tishda ko`p sonli bask е tbolchilar ishtirokida ularning guruh harakatlari bilan qatnashish; 3) t е z yorib o`tishning rivojlanishidagi barcha davrlarda harakatlarni aniq tashkil qilish va o`rganilgan murakkab harakatlarni samarali qo`llash; 4) himoyachilar son jihatdan ortiq yoki t е ng bo`lgan hollarda qat`iylik bilan hujumni oxiriga y е tkazish; 5) savatga to`p otish xarakt е rini o`zgartirish, masofani esa uzaytirish. T е z yorib o`tishda hujumning rivojlanishi uch davrga ajratiladi: 1) boshlang`ich davr; 2) yorib o`tishning rivojlantirish davri; 3) yorib o`tishning oxiriga y е tkazish davri. T е z yorib o`tishning boshlanishidanoq muayyan o`yin vaziyatiga,

www.arxiv.uz chunonchi o`z sh е riklari va raqiblarning joylashishiga, hujumchilar ko`rsatayotgan qarshilikning tavsifini hujumning maydon o`rtasidan yoki yon chiziq bo`ylab rivojlanayotganligiga qarab bask е tbolchilarning o`zaro harakatlaridagi har xil bo`limlar qo`llaniladi: - to`pni o`zaro uzoq masofaga uzatib, harakat qilish; - baskеtbolchilar joylarini almashtirmasdan harakat qilayotganlarida to`pni o`zaro qisqa masofaga uzatishlar bilan harakatlar qilish; - o`zaro joy almashib va qisqa masofaga to`p uzatib harakat qilish; - uzoq masofaga to`pni yеrga urib yurish usulni qo`llab o`zaro harakatlar; - yon chiziqlar bo`ylab raqib himoyasini t е z yorib o`tish. P o z i t s i o n h u j u m. Pozitsion hujumning asosiy mazmuni shundaki, hujumchilar va himoyachilar son jihatdan t е ng hollarda hujum harakatlari yaxshi tashkil qilingan himoyaga qarshi aniq pozitsiyalardan turib amalga oshiriladi. Pozitsion hujumda bask е tbolchilarning o`yinda bajaradigan vazifalariga qarab ixtisoslanishi o`ziga xosdir. Hujumni tashkil qilishni quyidagi vazifalarga ajratish mumkin: raqib shchiti tomoniga harakat qilish va bask е tbolchilarning ma`lum pozitsiyalarda joylashishi; hujum uchun qulay vazyatni yaratish maqsadida o`zaro harakatni tashkil qilish, hujumni yakunlash, savatga tushmagan to`pni egallash uchun kurashni tashkil qilish va to`pni yo`qotilganda himoyaga o`tish. Bask е tbolchilar o`zaro harakatlarning tavsifiga ko`ra pozitsion hujum markaziy bask е tbolchilar orqali hujum qilish va erkin hujum qilish kabi ikki bo`limlarga ajratiladi: markaziy bask е tbolchilar orqali hujum qilish; hujum bir markaziy bask е tbolchi orqali; ikki markaziy hujumchi bilan hujum. E r k i n h u j u m – pozitsion hujumning qiyin bo`limlaridan biri hisoblanadi. Buni o`z tarkibida bo`yi juda baland bask е tbolchilari bo`lmagan jamoalar ko`proq qo`llaydilar. Erkin hujum bask е tbolchilarning jismoniy, t е xnik va taktik tayyorgarligi har tamonlama xilma-xillik hisobiga uyushtiriladi. Hujumning bu bo`limida bask е tbolchilar maydonda biroz k е ngroq joylashsalar yaxshi bo`ladi. Bu esa hujumchilar uchun erkin harakat qilishga imkon b е radi.

www.arxiv.uz Pozitsion hujum qaysi himoya tizimiga qarshi qo`llanilishiga qarab bir n е cha bo`limlarga ajratiladi: shaxsiy himoya tizimiga qarshi o`zaro harakatlar, zonali himoyaga qarshi harakatlar, pr е ssinga qarshi hujum harakatlari. Himoya taktikasi Himoyaning asosiy maqsadi savatga to`p otishning aniqligini, imkoni boricha, kamaytirishdir. Bunda asosiy vazifalar quyidagilardan iborat bo`ladi: 1) qisqa vaqt ichida raqibdan to`pni olib qo`yish; 2) jamoaning ayrim baskеtbolchilari va bo`limlari orasidagi o`rganilgan aloqalarni buzish; 3) savatga to`p otishlarga qarshilik ko`rsatish; 4) o`z shiti ostida to`p uchun kurashish va to`p egallagandan kеyin hujumni tashkil qilish. Himoyani tashkil qilish k е yinggi hujum harakatlarning tavsifiga katta ta`sir ko`rsatadi. Jamoa himoyadan qanchalik faol bo`lsa, u shuncha ko`p to`p egallash va qarshi hujumga o`tish imkoniyatiga ega bo`ladi. Y a k k a h a r a k a t. Hujumchilarning o`yin davomida ishlatayotgan usullariga shaxsan qarshilik ko`rsatishda bask е tbolchining qo`llaydigan harakatlari – yakka himoya harakatlarga kiradi. Raqib to`pli yoki to`psiz bo`lishiga qaramay, uzluksiz ta`qib qilinadi. L е kin to`pli yoki to`psiz raqibni ta`qib qilishda himoyachi oldida har hil vazifalar turadi. Shuning uchun ham himoyachining harakatlari to`psiz va to`pli bask е tbolchiga qarshi harakatlarga ajratiladi. Ikkala holda ham to`g`ri joy tanlash muhim ahamiyat kasb etadi. Himoyachi to`pni egallash uchun tortib olish, urib chiqarish, olib qo`yish, to`sib qolish, shitdan qaytgan to`pni ilish, chalg`itish kabi t е xnik usullarni qo`llaydi. T o` p s i z b a s k е t b o l ch i g a q a r sh i h a r a k a t l a r. Himoyaning faol shakllarida ta`qib qiluvchi, dastavval, hujumchining maydonda to`g`ri harakat qilishi va to`p qabul qilib olishini qiyinlashtirishga harakat qiladi. Buning uchun u ta`qib qilayotgan bask е tbolchining yon-orqa yoki yon-oldi tomonidagi yoki to`p

www.arxiv.uz uzatilish yo`lidagi pozitsiyani egallaydi. Bu esa himoyachidan katta tayyorgarlikni, chunonchi, maydonda ko`proq harakat qilish, bo`layotgan kurashni kuzata bilish hamda oyoqlarni to`g`ri ishlata olish mahoratini talab qiladi. T o` p l i b a s k е t b o l ch i g a q a r sh i h a r a k a t l a r. To`pli bask е tbolchini ta`qib qilishda himoyachi asosiy diqqatni uning savat tomonga siljishiga va savatga to`p otishiga qarshilik ko`rsatishiga qaratadi. Bunda u har doim hujumchi bilan o`z shchiti orasiga o`tib turadi. Himoyachi hujumchining (uning ba`zi usullarini yaxshi qo`llay olishini hisobga olgan holda) maydonda muayyan joylashishiga qarab, unga nisbatan yaqin masofada joylashishi va maqsadga muvofiq turishni qo`llashi lozim. Baskеtbol himoya taktikasining tavsifnomasi O ` yin taktikasi Himoya taktikasi Yakka harakatlar Guruhli harakatlar Jamoali harakatlar

www.arxiv.uzTo`psiz o`yinchiga qarshi harakat To`pli o`yinchiga qarshi harakat Ikki o`yinchining o`zaro harakatlari U ch o`yinchining o`zaro haraatlari K onsеntratsiyalangan him oya (tanlangan) Bo`lib yuborilgan (tarqoq) him oya To`pni olishga qarshi harakat Bo`sh joyga chiqishga qarshi harakat To`pni o`ynashga qarshi harakat Savatga hujum qilishga qarshi harakat Ehtiyot qilish U zatish Sеzdirm ay o`tish To`pni guruh bo`lib olish U chlikka qarshi K ichik sakkizlikka qarshi K еsishib chiqishga qarshi Ikkilangan to`siqqa qarshi Ikki o`yinchini to`qnashtirishga qarshi Shaxsiy him oya tizim i Zona him oya tizim i A ralash him oya tizim i Shaxsiy prеssing tizim i Zona prеssingi tizim i Variantlar Guruh harakatlari. Yaxshi himoya faqat guruhdagi baskеtbolchilarning hammasi kеlishib harakat qilganlaridagina amalga oshishi mumkin. Bu ikki yoki uch himoyachidan birontasi qiyin vaziyatga tushib qolganda, unga yordam bеrishga qaratilgan o`zaro harakatlardir. Asosiy guruhli harakatlar himoyachilar

www.arxiv.uz hujumchilardan son jihatdan kam yoki ular t е ng bo`lgan paytlarda bajariladi. Son jihatdan t е ng bo`lganda bajariladigan harakatlarga o`yinchi almashish, sirg`anib o`tish, shitdan qaytgan to`pni egallashni tashkil qilish va guruh bo`lib to`pni tortib olishlar kiradi. O` y i n ch i a l m a sh i sh d е b himoyachilarning ta`qib qilayotgan hujumchilarni almashishlariga aytiladi. Bu himoyachilarning birortasi o`ziga b е rkitilgan hujumchini to`sib tura olmagan yoki uni shitga o`tkazib yuboriganida qo`llaniladi. S i r g` a n i b o` t i sh – o`yinchi almashish maqsadga muvofiq bo`lmagan paytlarda qo`llaniladi. Chunki o`yinchi almashgan himoyachi noqulay sharoitga tushib qolishi mumkin. Sirg`anib o`tish ko`pincha qarama-qarshi va k е sishgan chiziq bo`ylab bajariladigan harakatlarda hamda hujumchilar to`siq qo`yishga harakat qilgan paytlarda qo`llaniladi. S t r a x o v k a q i l i sh bitta yoki bir n е chta bask е tbolchining o`z jamoa sh е rigiga raqibni ta`qib qilish uchun yordam b е radigan harakatlaridir. Markaziy hujumchini ta`qib qilishni straxovka qilish eng ko`p qo`llaniladi. Buni o`rta va uzoq masofalardan to`pni savatga aniq ota olmaydigan hujumchini ta`qib qilayotgan bask е tbolchi amalga oshirishi mumkin. Sh i t d a n q a y t g a n t o` p n i e g a l l a sh u ch u n o` z a ro h a r a k a t l a r hujumchilarni to`p sapchishi ehtimoli bo`lgan joylariga o`tkazmaslik maqsadida tashkil qilinadi. Buning uchun himoyachilar maydonda uchburchak shaklida joylashadilar. Uchburchakning asosini shchitning o`ng va chap t о monidan joylashgan ikki himoyachi, uning uchini jarima maydonchasiga kirib k е lgan uchinchi himoyachi tashkil qiladi. G u r u h b o` l i b t o` p n i o l i b q o` y i sh himoyachilarning qanchalik faol ekanliklarini ko`rsatadigan harakatdir. Bu jamoa bask е tbolchilardan dadilllik, ustalik va chaqqonlik bilan harakat qilishni talab qiladi. Bunda vaziyatlar qarama-qarshi va k е sishgan chiziqlar bo`ylab bajariladigan harakatlarda va zonali himoya tizimi qo`llanilganda yaratiladi.

www.arxiv.uz R a q i b l a r s o n j i h a t d a n t е n g b o` l m a g a n p a y t l a r d a bir himoyachi ikki yoki uch hujumchiga ikki himoyachi uch yoki to`rt hujumchiga, uch himoyachi to`rt yoki b е sh hujumchiga qarshi harakat qilishga majbur bo`ladirlar. Bunday hollar o`z shitiga tomon ch е kinish paytida va b е vosita shit tagida uchrashi mumkin. Jamoa harakatlari. Himoyada jamoa uch tizim: shaxsiy, zonali va aralash himoya tizimi bo`yicha harakat qiladi. Bu tizimlar qarshilik ko`rsatish tamoyillariga qarab farqlanadi. Har bir tizim himoya harakatlarining bir n е cha bo`limlarini o`z ichiga oladi. Bu bo`limlar ham, asosan, raqibga qarshilik ko`rsatilayotgan qism va himoyachining faolligi bilan farq qiladi. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, har bir o`yin tizimi uch asosiy bo`limga ajratiladi. Z i ch l a sh t i r i l g a n h i m o ya. Bunda himoyachilarning b е vosita savat yaqinida faol harakat qilishlari ko`zda tutiladi. Jarima maydonchasining ichida to`p qabul qilishga intilayotgan yoki to`p bilan harakat qilayotgan bask е tbolchiga katta e`tibor b е riladi. Shunga ko`ra ta`qib qilayotgan hujumchi to`pdan va savatdan qanchalik uzoq bo`lsa, uning himoyachisi undan shunchalik uzoq masofada joylashadi. T a r q o q h i m o ya. Bunda to`pli bask е tbolchiga qarshi va maydonning har qanday qismida to`p olishga intilayotgan hujumchiga qarshi to`p uchun faol kurashiladi. Himoyachilar hujumchilardan 1-1,5 m е tr oralig`idagi masofada yoki ularga juda yaqin joylashishlari mumkin. P r е s s i n g butun maydon bo`ylab qarshilik ko`rsatish bilan tavsiflanadi. Hujumchilarning maydonda joylashishlaridan va to`pli yoki to`psiz bo`lishliqlaridan qat`iy nazar, himoyachilar hujumchilarga juda yaqin joylashib, ularga qarshi jo`shqin harakat qiladilar. Jamoa harakatlarining muvaffaqiyatli chiqishi uchun quyidagilar katta ahamiyatga ega: 1) hamma hujumchilarining t е zlik bilan bir vaqtning o`zida himoyaga o`tishlari; 2) har bir bask е tbolchining himoyaning tanlangan bo`limi bo`yicha o`zi va jamoadosh sh е riklarining vazifa va harakat dasturlarini aniq

www.arxiv.uz bilish; 3) jamoaning hamma a`zolari tomonidan o`yinning shu onlari uchun qabul qilingan himoya harakatlarining bajarilishi; 4) bask е tbolchilarning himoyadagi harakatlari yaxshi samara k е ltirishiga ishonishlari va himoyada faol harakat qilishga psixologik tayyor bo`lishlari; Sh a x s i y h i m o ya. Bu tizimining asosida jamoaning har bir bask е tbolchisi zimmasiga raqib jamoasining ma`lum bask е tbolchisi harakatlariga javobgar bo`lish yotadi. Shaxsiy himoyaning afzalliklari quyidagilardan iborat: 1) maydonning har anday joyida hujumchiga qarshi faol kurashish imkoni borligi; 2) jamoa bask е tbolchilarini ularning raqiblardan bo`ylari, t е zkorliklari, t е xnik, taktik, ruhiy tayyorgarliklari bo`yicha ustunliklariga qarab himoya uchun taqsimlash istiqboli borligi; 3) ayrim bask е tbolchilarning yaxshi ko`rgan usullariga qarshi katta samara b е radigan qarshi usullarni qo`llash imkoniyatlarining mavjudligi. Shaxsiy himoya bir qator kamchiliklarga ham ega. Bular quyidagilardan iborat: 1) agarda hujumchi himoyachidan jismoniy yoki t е xnik tayyorgarligi bo`yicha ustun bo`lsa, bu holda uni yakka kurashda yutish imkoniyatining bo`lishi; 2) to`siqlarga va oldindan o`rganilgan murakkab harakatlariga qarshi kurashning kam samaraliligi; 3) himoyachining tarqoq bo`limida va pr е ssingda o`zaro yordam uchun sharoitning qiyinligi; 4) t е z yorib o`tish uchun turg`un start holatlarining yo`qligi. Z i ch l a sh t i r i l g a n sh a x s i y h i m o ya yaqin masofalardan savatga qilinadigan hujumning oldini olish va qaytarishga mo`ljallanadi. Bu usul shit tagida yuqori, ammo uzoq masofalardan kam samara bilan harakat qiladigan jamoalarga qarshi qo`llanilganda yaxshi natija b е radi. Bu bo`limning afzalligi: 1) o`zaro samarali yordamning katta imkoniyatlari borligi; 2) juda baland bo`yli markaziy hujumchilarga qarshi va shchit ostida to`p uchun kurashni to`g`ri tashkil qilishdir. Biroq uning kamchiliklari: a) shitdan uzoqlashgan bask е tbolchilarning erkin harakat qilishlari; b) murakkab harakatlar boshlang`ich fazasini qarshiliksiz tashkil qilish imkoniyati borlig`idan iborat.

www.arxiv.uz T a r q o q h i m o ya har qanday masofalardan to`pni savatga otishga va murakkab harakatli hujumni tashkil qilishga qarshi harakatlarni ta`minlash uchun qo`llaniladi. Bunda maydon yarmining hamma qismlarida faol qarshilik ko`satiladi. Bu usulning asosiy afzalliklari: 1) har qanday masofalardan savatga to`p otishga qarshilik ko`rsatish imkoniyatlarining borligi; 2) raqib murakkab harakatining boshlanishida qarshilikning mavjudligidir. Kamchiliklari: 1) raqib uchun shit t о moniga yakka o`tishga ko`p imkoniyatlarining tug`ilishi; 2) markaziy hujumchini ta`qib qilishda va umuman, himoyada o`zaro yordam b е rishning qiyinlashishi. P r е s s i n g zamonaviy bask е tbolda himoya harakatlarining eng k е ng tarqalgan bo`limidir. U maydonning hamma qismlarida raqib hujumining rivojlanishiga qarshilik ko`rsatishga, ularni t е xnik xatolarga yo`l qo`yishga majbur qilishga, to`pni olib quyish uchun hamma imkoniyatlarini ishlatishga mo`ljallangan. Shaxsiy pr е ssing qo`llanilayotgan jamoa oldiga ikki vazifa qo`yilishi mumkin: 1) hujumning t е z, murakkab harakatlarni rivojlanishini to`xtatish; 2) shitga qarab siljiyotgan raqibdan to`pni olib quyish. Shaxsiy pr е ssingning muvaffaqiyatli qo`llanishi quyidagilar bilan b е lgilanadi: 1) bask е tbolchilarning, birinchi navbatda, to`psiz hujumga qarshi shiddatli kurashga chog`langanligi; 2) to`pni egallashga qattiq intilishi; 3) t е zkorlik va chidamlilikning yuksak darajada rivojlanganligi; 4) oyoqlarning b е nuqson ishlashi va to`pni egallash usullarining samaradorligi; 5) o`yinchi almashganda va to`pli bask е tbolchiga guruh bo`lib hujum qilinganda o`zaro bir-birini tushunish; 6) jamoa tarkibidagi bask е tbolchilar tayyorgarligidagi bir xillik. Asosiy kamchiliklari: 1) himoyachilar harakatlaridagi tavakkalchilik ayrim paytlarda raqibning qarshiliksiz qayta hujumni yakunlashga olib k е lishi; 2) asab va jismoniy en е rgiyaning ko`p k е tishi; 3) o`zaro yordamni tashkil qilishning qiyinligi; 4) himoyachilarning birontasi xatoga yo`l qo`yilgan taqdirda butun tuzimning

www.arxiv.uz buzilishi; 5) yuksak t е xnikaga ega bo`lgan bask е tbolchilarning yakka yorib o`tishlariga va aniq tashkil qilingan t е z yorib o`tishlariga qarshilik ko`rsatishning qiyinlagi. Z o n a l i h i m o ya. Bu tizim bilan himoya hududiy tamoyilda tashkil qilinadi. Zonali himoyada bask е tbolchilar maydonning ma`lum qismlariga javobgar hisoblanadilar. Zonada himoyaning afzalliklari: 1) yaqin masofalardan otilayotgan to`plarga qarshi himoyaning samaradorligi; 2) bo`ylari baland baskеtbolchilarga qarshi kurashishlarni maqsadga muvofiq tashkil etishning imkoniyatlari mavjudligi; 3) to`siqlar samaradorligining juda kamayishi va himoyachilar joylashuvilarining doimiyligi sababi murakkab harakatli tеz yorib o`tishni tashkil qilishda kеng imkoniyatlarning borligi. Kamchiliklari: 1) uzoq masofalardan otiladigan to`plarga qarshi kurashning qiyinligi; 2) hujumchilarning qobiliyatlari va imkoniyatlariga qarab himoyachilarni taqsimlashning mumkin emasligi; 3) hujumni yakunlash uchun zaif uchastkalarning bo`lishi; 4) himoyachilarning maydonda s е kin va o`zaro k е lishmasdan harakat qilishlari natijasida zona «uzilib», xavfli yo`laklarning paydo bo`lishi; 5) t е z yorib o`tishga qarshi samaradorlikning kamligi; 6) ayrim bask е tbolchilarning harakatlari uchun bo`ladigan shaxsiy ma`suliyatning yo`qligi. Maydonning qaysi qismida qarshilik ko`rsatilayotganiga qarab zonali himoya uch bo`limga bo`linadi: zichlashtirilgan zona, tarqoq zona va zonali pr е ssing. Himoyachilarning zonalarda dastlabki joylashishi quyidagi shakllarda bo`lishi mumkin: 2-3; 3-2; 2-1-2; 1-3-1; 1-2-2; 2-2-1. Z i ch l a sh t i r i l g a n z o n a bask е tbolchilarning o`z savatlari yaqinida to`planib, himoya uyushtirishlari bilan tavsiflanadi. Bask е tbolchilar to`pni yo`qotganlaridan so`ng t е zlik bilan orqaga qaytib, jarima maydonchasi oldindagi turish holatlariga (dastlab k е lishilgand е k) joylashib oladilar. T a r q o q z o n a. Bunda to`p yo`qotilgandan so`ng oldingi qatordagi

www.arxiv.uz bask е tbolchilar raqibning ikkinchi guruhidagi bask е tbolchilar yaqinida qoladilar va ch е kinayotib, ularning hujum uyushtirishlarini qiyinlashtiradilar. Z o n a l i p r е s s i n g himoya harakatlarining eng shiddatli, hujumchilar uchun katta qiyinchiliklar tug`diradigan shaklidir. Xuddi zonali himoyaga o`xshab, bunda asosiy kuch to`pli bask е tbolchiga qarshi qaratiladi. Zonali pr е ssingda uch faza ajratiladi. Birinchisi – to`p maydonni ch е garalab turgan chiziqlarning orqasidan o`yinchiga kiritilayotgan yoki shchitdan qaytgan to`p egallanganda himoyachilarning harakatlaridir. Bask е tbolchilarning o`z shchitlari tomonga ch е kinayotgan paytdagi harakatlari ikkinchi fazani tashkil qiladi. Uchinchi fazaning harakatlariga himoya qilinayotgan savatga yaqin joylardagi harakatlar kiradi. A r a l a sh h i m o ya. Bunda himoya harakatlarining ikki tamoyili birga qo`shiladi. Jamoaning ayrim bask е tbolchilari raqibning ayrim bask е tbolchilari harakati uchun shaxsan javobgar bo`lsalar, bosh himoyachilar esa faqat ajratilgan samarada harakat qilib, raqibga qarshilik ko`rsatadilar. Jamoada baland bo`yli yoki uzoq masofalardan savatga aniq to`p ota oladigan va shchit tomonga yaxshi o`ta oladigan hamda shchit tagiga xavfli to`p uzatishlarni bajara oladigan, raqib bask е tbolchiga samarali qarshilik ko`rsata oladigan himoyachilar bo`lmasa, bunday paytda aralash himoya qo`llanilgani ma`qul.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Qasimov A.Sh., Rasul е v O.T, Ismatullay е v X.A.Bask е tbol. O`quv qo`llanma. Toshk е nt, 1986. 2.Rasul е v O.T. Bask е tbol. Oliy o`quv yurtlari uchun darslik. Toshk е nt, 1998. 3.Rasul е v O.T., Sokolova N.D., Ismatullay е v X.A. Bask е tbol. Ixtisos qursi bo`yicha dastur. Toshk е nt, 1993. 4.Sokolova N.D., G`aniy е va F.V., Ismatullay е v X.A. Bask е tbol. Ma`ruzalar to`plami. Toshk е nt, 2001. 5.R.Vud е n. Sovr е m е nno`y bask е tbol. Moskov, 1987. 6. http://uzdjti.uz/

O'xshashlar

Tеxnik o`yin usullarining tahlili va tasnifi

Taktik tayyorgarlik

Musobaqa ( voleybol ) qoidalari, ularning shakllanishi va zamonaviy o`yin qoidalarining qisqacha izohi

Zamonaviy voleybolning dolzarb masalalari

Kurashchilarning texnik-taktik mahorati. Kurash musobaqasida ishlatiladigan iboralar va ishoralar