Спортчини иродавий тайёрлашнинг психологик асослари - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Спортчини иродавий тайёрлашнинг психологик асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121 KB

Ko'chirib olish

Спортчини иродавий тайёрлашнинг психологик асослари Режа: 1.Ирода ва иродавий сифатлар ҳақида тушунча. Иродавий зўр бериш сифатларнинг классификацияси ва унинг ҳар хил спорт турларида намоён бўлиши. 2. Объектив ва субъектив қийинчиликлар ва уларни бартараф этиш 3. Тренировка жараёнида иродавий зўр беришни тарбиялаш. 1

Ирода..... ақлнинг фаолияти томони ва манъавий хисидир. (И.М.Сеченов). Иродавий тайёрлаш - спортчини психологик тайёрлаш мазмунига киради ва спорт тренировкасининг ажралмас қисми бўлиб ҳисобланади. Ирода - кишининг шундай ҳаракатидирки, бу ҳаракат олдиндан бирор мақсад қўйиб ва шу мақсадга эришиш воситаларини олдиндан белгилаб, онгли равишда зўр бериш демакдир. Ирода мақсадга эришишдан қийинчиликларни, турли тўсиқларни инсондан кўпми -озми талаб этувчи жисмоний ва рухий кучиш ҳаракатларини енгишида намоён бўлади. ҳозирги пайтда спортчиларнинг ғалаба учун курашишларида ирода омиллари катта ахамиятга эга, чунки юқори малакали спортчиларда жисмоний техник, тактик, тайёргарликлар юқори даражали бўлади. Ироданинг тартибга солувчи функциясидир. Иродавий тайёргарлик мазмунига спортчи шахси иродасининг айрим томони сифатида: мақсадга интилиш, интизомлилик, ишонч, ташаббускорлик, мардлик мустақиллик, қатъиятлилик, матонат, дадиллик, ўзини тута билиш, чидамлилик киради. Юқорида айтилган иродавий сифатлар бир-бири билан чамбарчас боғлиқдир. Сифатларнинг бирини ривожлантирсак иккинчиси сифатнинг такомиллашувига ёрдам беради. Лекин шундай бўлса ҳам спорт турларида у ёки иродавий сифат юксак туради. Филипп Генов иродавий сифатларни классификацияга ажратган. Генов классификацияси бўйича мақсадга интилиш, интизомлик ва ишонч ҳамма спорт турларида бир хил даражада шаклланган бўлади, қолган иродавий сифатлар уч категорияга бўлинади: айни спорт тури учун бошқарувчи иродавий сифат, уларга яқин ва кейинги иродавий сифатлар. Спорт фаолиятида иродавий зўр бериш қуйидагилар билан боғлиқ бўлган ҳолда намоён бўлади. Мушакларнинг таранг ҳолатидаги иродавий зўр бериш жисмоний машқларга бо ғ лиқ. Машқларда ҳар вақт иродавий зўр бериш намоён бўлади. Диққат кучайтирилган пайтидаги иродавий зўр бериш одатда ихтиёрий диққат иродавий зўр беришни талаб қилиб, маълум вақт давомида зарур объектга қаратилади. Толиқишни чарчаш билан боғлиқ бўлган иродавий зўр бериш, кун тартибига (режим) бўйсиниш билан боғлиқ бўлган 2

иродавий зўр бериш. қўрқиш ҳиссини енгиш билан боғлиқ бўлган иродавий зўр бериш. Иродавий ҳаракат спортчиларда тайёргарлик жараёнида мақсадга эришишларига қаратилган ҳар хил тўсиқ ва қийинчиликларни бартараф қилишни талаб қиладиган ҳаракатдир, техник, тактик, жисмоний назария. Спорт фаолиятидаги бир-биридан фарқ қилувчи 2-та асосий қийинчиликлар мавжуд: объектив қийинчиликлар ва субъектив. Объектив қийинчиликлар: маълум спорт тури учун специфик тўсиқларни енгишни шарт қилиб қўяди ва бу спортчи айни спорт турини эгаллай олмайди. Бу тўсиқлар ҳамма спортчилар учун бир хилдир. Субъектив қийинчиликларга асосан спортчидаги маълум спорт турининг хусусиятига тренировка шартига, спорт мусобақасига бўладиган спортчининг шахсий муносабатлари киради. қийинчиликларни батараф қилиш методикаси, иродавий сифатларни тарбиялашдан иборат бўлади: ишонтириш, ибрат кўрсатиш методи орқали, ҳар хил шароитда тренеровка ва мусобақалар ўтказиш, мусобоқа курашларида тажрибалар тўплаш, ўз ўзига буйруқ бериш. 3

Иродавий сифатлар ривожланишининг психологик тахлили Ишнинг мақсади: Иродавий сифатларнинг ривожланишини уларнинг спорт фаолиятида намоён бўладиган белгилари бўйича баҳолаш. Материаллар: 1. Иродавий сифатлар белгиларнинг намоён бўлишини ёзиш. 2. Уларни баҳолаш протоколи (балл бўйича). I. Мақсадга интилишнинг перспективалилиги ва орали ғ идаги мақсаднинг аниқлиги, хусусий вазифаларнинг аниқлиги мақсадга эришиш учун ҳаракатнинг режали ҳаракат қилишлик билан характерланади. 1. Перспективали ва оралиқдаги мақсадларнинг аниқлиги: а) перспективали мақсад белгиланган (.... разряд нормативини бажариш, терма команда таркибига кириш ва бошқалар, унга эришиш муддати белгиланган 2-4 йилдан сўнг); б) оралиқдаги мақсад белгиланган (.... натижа кўрсатиш); унга эришиш муддати белгиланган (бир йилдан сўнг, мавсум охирида ва бошқалар); в) перспектив ва оралиқдаги мақсадларга эришишга ишонади. Хусуссий вазифаларнинг аниқлиги: а) тренировкали машғулот вазифалари тизимли равишда яқин муддатларга белгиланади (бир ой олдин); б) навбатдаги тренировкали маш ғ улот вазифалари тизимли равишда белгиланади; в) навбатдаги мусобақа вазифалари тизимли равишда белгиланади; Мақсадга эришиш учун ҳаракатнинг режали бўлиши. а) перспективали мақсадга эришишнинг умумий режаси мавжуд у шубҳасиз амалга ошади; б) оралиқдаги мақсадга эришишнинг конкрет режаси мавжуд, у шубҳасиз амалга ошади; в) айрим вазифаларни бажариш режалари жуда ҳам аниқлик билан ишланади, булар шубҳасиз амалга ошади; II . Саботлилик ва матонатлик мақсадга эришишда қатъийлиги, тўсиқларини батараф қилишда серҳаракат ва фаоллик, самаралик билан характерланади. 4

Мақсадга интилишдаги қатъийлик. а) тренировкали машғулотларга мунтазам равишда қатнашиши ва ҳамма режалаштирилган мусбақаларда қатнашиши; б) тренировкали машғулот жараёнида белгиланган ҳамма машқларни (вазифаларни) тизимли бажариши, қўшимча машғулотларда иштирок этиши, вазифаларини бажариши; в) машқларни бардошли ва қўп марталаб такрорлаши, айниқса бир ҳил, зерикарли, қизиқарсиз лекин керакли машқлар. Тўсиқларни бартараф қилишда энергия ва фаоллиги: а) тренировка ва мусобақа пайтидаги муваффақиятсизлик ва хатолар энергия ва фаоллигини бўшаштирмайди; б) ички ёмон ҳолатда ҳам (толиқиш, ўлик нўқта, оғриқ сезгиси, енгил жароҳат ва бошқалар) энергия ва фаоллик пасаймайди; в) камчиликларни бартараф қилишга фаол интилиши (жисмоний, техник ва бошқа тайёргарлик турларида). Тўсиқларни бартараф қилишнинг самаралилиги: а) айрим машқлар, усуллар(приёмлар) техникаси ва тактик ҳаракатларни ўзлаштиришни такомиллаштириш; б) айрим тренировкали маш ғ улотлар, спорт тренировкасининг этап ва даврлари ҳамда бутун йилни цикл режаларини тизимини бажариш; в) юқори натижа учун мусобақада охиргача фаол курашиши; III. Мустаққилик ва ташаббускорлик бошқа одамларнинг таъсирига чидам бериши, фикрда ва ҳаракатида новаторлиги, ижодкорлиги фаросатлилиги билан характерланади. 5

Бошқа одамларнинг таъсири ва уларнинг ҳатти-ҳаракатларига чидам бериши: а) спорт такомили жараёнида бошқа спортчиларнинг маслахатларига, ҳукмларига, қарорларига ва ҳатти-ҳаракатларига танқидий муносабатда бўлиши; обрўларни тақлид қилишдай иштиёқи йўқлиги; б) навбатдаги маш ғ улот ва мусобақаларга мустақил тайёрланиши (дарслик қўлланмаларини ўқиш, бошқа спортчиларнинг ҳаракатларини узатиш, улар билан, мураббийлар ҳамда мутахассислар билан суҳбатлар, махсус машқларни бажариш ва бошқалар; в) спорт техника ва тактикасини ўзлаштириш якунларига мустақил тахлил. Амалиётда ўтадиган дарс машғулотлар, мусобақаларга алоҳида эътибор бериш, камчиликлар ва келажакни алоҳида ўйлаган ҳолда якун ясаш. Фикр ва амалда шахсий ташаббус ва ижодкорлик. а) эски машқларни такомиллаштириш ва янги оригинал машқларни кашф қилишга майиллиги приёмларни қўшиш ва комбинацияларштириши, ҳужум ва ҳимоя ҳаракатлари ва бошқалар; б) тактик ҳаракатлар комбинациялари. Мусобақада чиқиш режаларни мустақил ижодий ишлаш майиллиги; в) спорт материаллигини ошириш жараёнида машқнинг янги илғор методлари ва воситаларидан фойдаланишга интилиши (тез ахборот методлари, тренажёрлар (тренировкага муносиб аппарат), ҳар хил аппаратлар, юқори жисмоний юкланишлар, аутоген (ўз-ўзини ишонтириш) тренировкаси ёмон психик ҳолатларнинг ўз-ўзидан тўғриланиш приёмлари ва бошқалар). Топқирлик ва зийраклик (зеҳни ўткирлик). а) машқлар, приёмлар, тактик комбинацияларни бажариш пайтида хато ва тўсиқларга зарур тузатишлар киритиш; б) ўз ҳулқи ва ҳатти-ҳаракатини тўсатдан ўзгарган фаолият шароитга (айниқса мусобақада) муносиб ҳолда зарур ўзгаришлар киритиши (об-ҳаво, кучлар нисбати, ўзининг шахсий кайф аҳволи ва бошқалар). 6

в) мусобақа жараёнида шерик ва рақибларининг ҳаракатлари ақлига мувофиқ ёки мувофиқ эмаслигини бегоналарнинг ёрдамисиз бахолаш ва бунга боғлиқ ҳолда мустақил ҳаракатлар танлаш. I V. қатъийлилик ва дадиллик - ўз вақтида қарор қабул қилиш ва қабул қилинган қарорнинг пухта ўйланганлиги, унинг ўз вақтида ижро этилиши билан характерланади . ўз вақтида қабул қилинган ижро: а) хавф-хатар шароитда, вазиятни секинлаштиришга ёрдам берилганда машқни бажариш, приёмларни амалга ошириш, тактик комбинацияларини жорий қилиш ва бошқаларни ўз вақтида (кечиктирмасдан қабул қилинган қарор); б) ҳавфли ёки ҳатар шароитда, вазият шошилишни талаб қилмаганда машқларни бажариш, приёмларни ўтказиш, тактик комбинацияларни жорий қилиш ва бошқалар ҳақида ўз вақтида (унча шошилмасдан) қабул қилинган қарор; в) жамоат ёки жамоа олдида маънавий жавобгарлик шароитида кўрсатилган ҳаракатларни бажариш ҳақида қабул қилинган қарор. қабул қилинган қарорларнинг пухта ўйланганлини; а) қачон, қандай ва негиз қилиш кераклигини тушунган, пухта ўйланган қарор; б) қарор қабул қилиш жараёнида аҳлоқий ёки жисмоний ҳавф -ҳатарлар билан боғлиқ салбий мотивларни тия билиш (гумон, ишончсизлик, ваҳима қўрқиш ва бошқалар); в) қатъий ва муҳим қабул қилинган қарор, ўз кучига ишонч, ижро қилишга тезроқ ўтиш ҳоҳиш. қабул қилинган қарорнинг ўз вақтида ижро этилиши: а) қабул қилинган қарорнинг амалга оширилиши, айниқса ҳавф-ҳатар қилинган қарор амалга оширилиши, айниқса ҳавф-ҳатар билан қарама-қарши мотив билан курашмаслик, шошилинч ёки секинлик билан боғлиқ пайтда; 7

б) хавф ёки ҳатар билан боғлиқ бўлган қарорларни ижро этиш пайтида бажарилаётган иш-ҳаракат ва эмоционал кўтаринкиликни англаш; в) қабул қилинган қарорни бажаришда қунтлилик ва бажарилишнинг тўлалиги. V. Бардошли ва ўзини тута билиши - фикрнинг аниқлигини сақлай билиш, ўз туйғуларини бошқара олиш ва ўз ҳаракатларини бошқара билиши билан характерланади. Фикрлар аниқлигининг сақланиши. а) мусобақадаги муваффақиятсизлик ҳато ва тўсиқларнинг таъсиридан пайдо бўлган, кўнгилсиз тасаввур ва фикрларни муваффақиятли бартараф қилиш; б) рақибнинг юқори натижаларига боғлиқ ҳолда пайдо бўлган қўнгилсиз тасаввур ва фикрларни муваффақиятли бартараф қилиш (айниқса бу Кутилмаган бўлса). в) мусобақани уюштириш ва ҳакамликдаги каму - кўстлар таъсирида пайдо бўладиган кўнгилсиз тасаввур ва фикрларни муваффақиятли бартараф қилиниши. Туйғуларини бошқариш. а) астеник (пассив) эмоцияларни бартараф қила билиш (азоб чекиш ўзини йўқотиш қўрқинч ва бошқалар); б) рақибнинг юқори натижалари, мусобақани уюштириш ва ҳакамликдаги каму-кўстлари туфайли пайдо бўлган ортиқча хаяжонланишни бартараф қилиш; в) тренировка ва мусобақадаги ютуқларга боғлиқ ҳолдаги салбий кечинмаларни бартараф қилиш (устунлик зарарли тусдаги ўзига ишонч; Бепарволик. Тоқатсизлик ва бошқалар). Ҳаракатларни бошқариш: а) мусобақада вужудга келган муваффакиятсизлик, хато ва тўсиқлар, рақибнинг юқори натижалари, мусобақани уюштириш ва хакамликдаги каму- кўстлардан қатъий назар юқори натижа учун охиригача курашиш қобилияти; 8

б) чарчашни ҳис этиш, оғриқ сезгиси ва бошқа нохуш ички ҳолатлар пайдо бўлганда мақсадга мувофиқ ҳаракат қилиш, ҳаракат техникасини сақлаш қобилияти; в) кераксиз ҳато зарарли ҳатти-ҳаракатлардан ўзини тия билиш (тренировка ёки мусобақанинг тўхтатилиши, қўполлик, айтишиб қолиш ва бошқалар). Ишни бажариш методикаси Намоён бўлган иродавий сифатлар белгиларининг ёзилишидан фойдаланиб, иш иккита режа асосида бажаралиши мумкин: 1. Шахсий ирода сифатларини ривожланишига баҳо ёки 2, балл қўяди, талаба ирода сифатларининг ривожланишини баҳолаш, иккинчи ҳолда иккита талаба бир-бирини баҳолаш шаклида олиб борилади. Иродавий сифатлар белгисини тасвирланган пунктлар кетма-кет ўқилар экан (белгилар 1,2,3 15 рақамлар билан ифодаланган)(намоён бўлган ҳар белгини бахолаш) белгилар, « а » , « б » , « в » ҳарфлар билан ифодаланган ва протоколга тегишли балл ёзилади. қуйидаги баҳолаш шкаласи тавсия қилинади: ёрқин намоёнлашган 2 балл ёрқинсиз 1 балл намоён бўлмаган 0 балл Бахони қаттароқ дифференциялаш учун шкала ҳам тавсия қилинади, масалан: аъло 5 балл яхши 4 балл қаноатланарли 3 балл ёмон 2 балл жуда ёмон 1 балл ҳеч нарса йўқ 0 балл Ишни яқунлаш. Намоён бўлган иродавий сифатлар белгисининг ҳар учтаси қўшиб протоколга умумий (жами) баҳо ёзиш керак (ҳаммаси 15 баҳо). Спортда онгли, иродавий ҳаракат катта ўрин эгаллаб, кўпинча реакция шаклида намоён бўлади. Реакция онгли жавоб ҳаракат бўлиб, спортчи 9

бўлажак кўзғовчини олдиндан билади ва унга тегишли маълум жавобни олдиндан тайёрлайди. Реакция жараёнига стартни олиш мумкин. Спортчи стартга тайёрланар экан, у фақат олдиндан қўйган ўзининг мақсадини тасаввур қилиб қолмай, балки унга эришиш воситаларини ҳам тасаввур қилади. Реакция жараёнининг ўзига ҳос хусусияти шундан иборатки, у қисқа муддатда ўтади. Сигма билан ўлчанади. Сигма сония мингдан бир қисми. Реакциянинг структураси (тузилиши). Реакция жараёни олдин маълум бўлган шартли қўз ғ овчини идрок қилиш, бу қўз ғ овчини англаш ва унга мувофиқ жавоб ҳаракат қилишдан иборатдир. Реакциянинг 3-та даври мавжуддир: Дастлабки даври - бунга стартни мисолга олсак, дастлабки сигналдан то стартгача бўлган вақтни ўз ичига олади. Дастлабки давр сигнални кутиш жавоб ҳаракатга тайёргарлик қилиш билан чегараланади. Марказий ёки яширин (латент) даври - бу сигналнинг берилишидан то жавоб ҳаракатгача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу давр жуда ҳам қисқа вақтда ўтсада, лекин реакция жараёнида катта роль ўйнайди. Бу даврда спортчи ҳаракатсиз қолади, лекин мия ярим шарлар пўстида жавоб ҳаракатни тайёрлашдан иборат кучли асаб жараёнида ривожланади. Якунловчи давр - бу жавоб ҳаракатидан то тугаллашгача бўлган даврини ўз ичига олади. Реакциялар сенсор, мотор ва нейтрал типларга ажратилади. Сенсор типда спортчиларда дастлабки даврда сигнални идрок қилишда асосан эшитиш анализаторлари кўзғалган ҳолда бўлади ва диққатни сигналнинг берилишига қаратилади. Мотор (мускул) ҳаракат анализаторлар бир мунча тормозланган ҳолда бўлади. Реакция вақти 160-175 сигма. Мотор (мушак-ҳаракат) типдаги реакцияда дастлабки даврда спортчининг мушак-ҳаракат анализаторлари фаол қўзгалган ҳолда бўлиб, диққатни жавоб ҳаракатга тайёргарлик қилиш билан характерланади. Эшитиш анализаторлари эса бир мунча суст ёки бутунлай тормозланган бўлади. Реакция вақти 100-125 сигма. 10

Нейтрал типда спортчиларда дасталбки даврда эшитиш ва мушак- ҳаракат анализаторларида қўзғалиш мувозанат ҳолатда бўлади. Реакция вақти 140-150 сигма. Реакция оддий ва мураккаб деб 2 та реакцияга ажратилади: Оддий реакцияда, олдиндан маълум бўлган кўзғовчига олдиндан ўрганиб олинган жавоб ҳаракат билан мазкур сигналга жавоб қайтарилади. Мураккаб реакцияда, олдиндан маълум бўлмаган кўз ғ овчига маълум бўлмаган жавоб билан ҳаракатланиш мураккаб реакция дейилади (мисол футболда дарвозобоннинг ҳаракатланиши). : Спорт мусобақасига психологик характеристика ҳар қандай спорт фаолияти спорт мусобақаси билан узвий боғлиқдир: хеч қандай спорт фаолиятини спорт мусобақасиз тасаввур этиб бўлмайди. Спорт тренировкасида ўқитиш ва тарбиялаш ишларни олиб борилиши конкрет мусобақада муваффақиятли қатнашишга тайёрлашдан иборатдир: - мусобақа - олиб борилган тренировкани якунлаш даври деса ҳам бўлади; Мусобақа - педагогика фанининг таърифича киши фаолиятини белгиловчи, кузатувчи омилдир, яъни қўзғатувчи рағбатлантирувчи омилдир. Спорт мусобақасининг тарбияловчи аҳамияти каттадир. Улар қуйидаги хусусиятлар билан характерланади. 1. Спорт муваффақияти учун кураш-спорт мусобақасининг характерли томонларидан биридир. Кескин кураш биргина индивидуал мақсадлар билан чекланмайди, балки жамоаивий ҳамда ижтимоий мотивларни ҳам пайдо қилинади. 2. Спорт мусобақаси жисмоний куч ва психик фаолиятни зўр бериб ишга солиш билан характерланади. Зўр бериш спорт мусобақасининг специфик хусусиятидир. Бу хусусият спортчида ахлоҳий, ирода ва характер, психик сифатларни тарбиялаш воситаларидан биридир. 3. Спорт мусобақасидаги шиддатли кураш юрак, қон айланиш фаолиятини кучайтиради, модда олмашувни тезлаштиради. Буларни барчаси юрак-асаб фаолиятини мустаҳкамлайди. Организмнинг иш қобилиятини оширади. 11

4. Спорт мусобақаси юксак эмоционал ҳолатнинг манбаидир. Чунки мусобақада спортчи доимо муваффақиятга эришади ёки мағлубиятга учраб туради. Бу ҳол табиий равишда, гоҳ хурсандлик, гоҳ нохушликни пайдо қилиб туради. Натижада спортчида ёки ишчанлик ошади ёки камаяди. 5. Cпорт мусобақасида спортчининг барча психик жараёнлари кескинлашади. Демак, юқорида кўрсатиб ўтилган мусобақанинг ўзига хос хусусиятларидан маълумки, спорт мусобақаси спортчининг ўз фаолиятини юксак даражада намоён қилиш ва юксак инсоний сифатларни тарбиялаш воситасидир. Спортчиларни тайергарлик ҳолатига қараб, мусобақа шароитлари уларга ҳар хил таъсир кўрсатади. Старт олди ҳолати спортчининг бўладиган мусобақага қатнашиши билан боғлиқ бўлган ҳолда вужудга келадиган юксак эмоционал ҳолатдир. Старт олдида пайдо бўладиган эмоционал ҳолат бўладиган мусобақага мослашиш имконини туғдиради ҳамда эришадиган якунлар даражасига кучли таъсир ўтказади. Старт олди ҳолатини профессорлар П.А.Рудик ва А.Ц. Пуни илмий эксперементал ишларига асосланиб 4 (ҳолатга) бўладилар. 1. Старт олди лихорадкаси (старт ҳаяжони). 2. Старт олди агатияси (старт ланжи). 3. Жанговор ҳолат. 4. Хотиржам ҳолат. Старт олди хаяжони қуйидагилар билан ифодаланади:1) эмоционал ҳолатнинг беқарорлиги; 2) битта эмоционал ҳолат иккинчиси билан тезда алмашиниб туриши; 3) ҳатто кўз ёшигача бориб етиши ва яна аксинча қайтиши. Диққатнинг тартибсизланиши, паришонлик ҳолатининг вужудга келиши; фикрни тўплайолмаслик. Хотиранинг пасайиши, мусобақага оид муҳим моментларни ҳотирадан чиқиб кетиши. Бу ҳолатни ташқаридан кузатганда оёқ - қўлларнинг қалтираши, юзнинг оқариши, оёқ - қўл учларининг совиб кетиши, юзда, қўл кафтида оёқ учларида тернинг пайдо бўлиши билан ифодаланади. Старт агатияси (рухсизланиш, хафасизлик, 12

ланж, хеч нарсага қизиқмаслик). Бу ҳолат старт ликорадкасининг аксидир. Старт агатияси қуйидаги белгилар билан ифодаланади: 1. Уйқу босиш ҳолатини пайдо бўлиши; 2) мусобақага қатнашишкиси келмаслиги; 3) салбий кайфият - (астеник) нинг намоён бўлиши 4) идрок ва диққатнинг пасайиб кетиши ва бошқалар. Старт агатиясининг физиологик асоси бош мия пўстлоғида тормозланишнинг кучайиши, қўзғолиш жараёнининг эса пасайиб кетиши (билан ифодаланади). Старт лихорадкаси ва агатияси мусобақада юксак натижаларга эришиш учун тўсиқ бўлса, жанговор ҳолат эса аксинча спортчига йўл очади, катта имконият яратади. Бу ҳолат қуйидаги белгилар билан ифодаланади: диққатнинг тўппланишининг доирасини кенгайиши (ифодаланади) тафаккур ва идрокнинг яхшиланиши. Стеник (ижобий) кайфиятнинг пайдо бўлиши кабилар. Жанговор ҳолатнинг физиологик асоси бош мияда оптимал асаб қўз ғ алишининг содир бўлиши. Бошқача айтганда қўз ғ алиш ва тормозланиш жараёнлар ўтрасида мувозанатнинг вужудга келиши. Бундай ҳолат, яъни жанговор ҳолат мусобақада ижобий натижага олиб келади! Спортчини тактик жиҳатдан тайёрлашнинг психологик асослари Спорт тактикаси деб, спорт мусобақасида энг юксак спорт натижа ва ғалабаларга эришиш учун ишлатиладиган приёмлар йиғиндисига айтилади. Мусобақа ғалабага эришиш учун маълум спорт турида жисмоний жихатдан чиниқиш ва ҳатто мазкур спорт техникасини тўла эгалашнинг ўзи кифоя қилмайди. Шу билан бирга ўзининг жисмоний кучи ва техник кўникмаларидан тўғри фойдалана билишни ҳам талаб қилади. Тактикада команда ёки якка спортчининг ҳаракат йўли намоён бўлади. ҳар бир спорт турида тактик режа тузилади. Лекин спорт тактикаси спорт тури ва унинг спецификасига қараб ҳар хил бўлади. Тактик жиҳатдан тайёрлашнинг умумий муаммо билан психологик муаммо боғланган, ва қуйидагилардан тахминий (шартли) тактик режа тузиш муаммоси туради. Ушбу тахминий тузилган тактик режани мусобақа пайтида руёбга чиқариш муоммоси туради. 13

Яхши тактик бўлиш учун спортчи яхши кузатувчанлик хусусиятига эга бўлиши лозим. Бундан ташқари ташаббускорлик, мақсадга интилишда иродавий сифатларга эга бўилиши ҳам муҳимдир. Тахминий тактик режа тузиш ва уни мусобақа пайтида рўёбга чиқариш учун умумий ва конкрет шарт-шароитлар туғдирилган бўлиши керак. Умумий характерга эга бўлган шартлар кўйидагилардир: Жамоа ёки спортчи мусобақадаги курашнинг спорт турига доир техник приёмларини эгалаши; жисмоний жиҳатдан умумий ва махсус тайёргарлик; спортчида психологик тайёргарликнинг юксаклиги. Конкрет (специфик) шартларга: махсус билим, малака ва кўникмаларни ўзлаштириш киради. Энг муҳим билимлар куйидагилар: спортчида спортнинг ҳар бир тури бўйича тарихий тараққиёти жараёнида юзага келадиган тактика асослари ҳақидаги назарий билимлар. Спортчи мусобақа ўтказиладиган жойидаги шарт-шароитларни билиши керак. Спортчилар бошқа шаҳарга мусобақага борганларида кўпинча бу шароитлар билан танишмайдилар. Бу албатта нотуғри. Ушбу шарт-шароитларга: мусобақа ўтказиладиган жойнинг муҳити, мусобақанинг профили, характери, табиий ва сунъий тўсиқлари. Йўлларнинг сифати, залларнинг ёруғлиги, спорт қуролларнинг сифати. ҳакамлар рўйхати ва ҳоказолар киради. Шартли тузилган режа мусобақа пайтида ишлата билиш кўникмалари ҳам турлича бўлади, булар қуйидагича: 1) мусобақа ва тренировка пайтларида мустақил фикр-юрита билиш; 2) иштирок этган мусобақаларни тахлил қилиш ва 3) умумлаштира билиш; 4) техник приёмларни мусобақадаги кураш пайтида мақсадга мувофиқ равишда танлаб, улардан фойдалана билиш ва 5) приёмларга ижодий ўзгартиришлар кирита билиш. Мусобақанинг бориш ҳолатини кузатишда ўз ҳолатини, ҳатти- ҳаракатини кузата билиш. Рақиб ёки шерикларнинг ўйлаган тактик режани пайқай олиш ва назарда тутиш кўникмаси энг муҳимдир. Спортчи юксак эмоционал қўзғалган ҳолатда, ҳамда рухий тушкинлик ҳолатида ўзини тута билиш. Спортчи яхши тактик бўлиши учун қуйидаги 14

хусусиятларга эга бўлиши керак: кузатувчанлик, ташаббускорлик, олдиндан кўра билиш, яхши англаш қобилтиятига эга бўлиш. Спортчининг мусобақага қатнашишдан мақсади, рекорд қўйиш ҳамда шахсий спорт натижасини яхшилашдан иборатдир. Бу режа мақсадга эришиш учун мусобақа олдидан спортчи томонидан тузилган шартли (тахминий) тактик режа жавоб бера олади. Бу режа мақсадга эришиш воситалари ва усуллари, йўлларини англаш, ҳамда дуч келиши мумкин бўлган қаршилик, қийинчилик ва кутилмаган ҳодисаларни олдиндан сезиш, тасаввур қилиш кабиларни ўз ичига олади. Кўпинча бундай режа тузиш кўрсатмали бўлмай фикран бўлади. Шу сабабли ҳам тахминий тактик режа тузиш ижодий жараёндир. Бу жараёнда тафаккур ва ижодий хаёл қилиш муҳим жойни эгаллайди. Тактик режа муваффақиятли тузилса, спортчида ишонч ва мамнунлик ҳосил бўлади. Аксинча эса унда шубҳа, ҳавотираланиши, ранжишни, баъзида эса ўзини йўқотишини пайдо қилади. Тактик режани ечиш асосан спортчини тафаккурига боғликдир. Чунки илмий текширишлардан ҳамда ҳар бир спортчининг тажрибасидан маълумки спортчи ўйлаб ҳаракат қилади, ҳаракат қилиб ўйлайди. Спортда тафаккур жараёни қисқа вақтда ўзгариб туриш хусусиятига ҳосдир. Айтиш мумкинки, режани аниқ ва мақсадга мувофиқ бажаришнинг манбаи аниқ тафаккур қилишнинг оқибатидир. Лекин, тафаккур қилиш учун мусобақанинг вазияти рақибнинг ҳаракати асосий материалдир. Бу материал олдинги тафаккур бўлмайди, фикрланган режа тасаввур асосида ижодийлашади. Спортчининг мусобақа олдидан ишлаб чиқилган тактик режани мусобақа жараёнида реал шароитда тафаккур, тасаввур ва диққатини фаол иштирокида қайта курилиб туриши, ҳамда шароитни тез тахлил ва синтез қилиб тадбирлаш натижасида ҳал қилинади. 15

O'xshashlar

Баскетболчиларни маънавий – иродавий ва психологик тайёргарлиги

Спортчини тайёрлаш тизими

ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ЎҚИТУВЧИСИ ФАОЛИЯТИНИНГ ПСИХОЛОГИК ХАРАКТЕРИСТИКАСИ

Кўп йиллик спорт жараёнини такомиллаштириш тизимида спортчиларни тайёрлашнинг асослари

Баскетболчилар спорт тренировкасининг асослари