logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Jismoniy tarbiya
  4. Jismoniy sifatlar (harakat) ni rivojlantirish

Jismoniy sifatlar (harakat) ni rivojlantirish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

184 KB
Ko'chirib olish
www.arxiv.uz Jismoniy sifatlar (harakat) ni rivojlantirish Reja: 1. Chaqqonlikni rivojlantirish 2. Chidamliliknn rivojlantirish 3. Tezkorlik sifati. 4. Egiluvchanlik va bo`g`inlar harakatchanligi 5. Kuch va uni rivojlantirish. www.arxiv.uz Tarixan mavjud bo`lgan jismoniy madaniyat tizimlariga insonning jismoniy (harakat) sifatlarini madaniyatlay olishiga qarab baxo berildi. Insonning organizmida turli darajada shakllangan kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik, tana buginlari harakatchanligi va muskullar egiluvchanligini jismoniy sifatlar deb atash kabul qilingan. Inson organizmining shu sifatlarini qanday pamosp qila olishiga qaray kuchli, chaqqon, tezkor va \.k. deb qaray boshlaganlar, bu sifatlar ulchoviga ega, uning ko`rsatkichlari jismoniy tayyorgarlik ko`rsatkichlari deb ataladi va ko`rsatkichlar orqali individning ijodiy mehnatga va vatan mudofaasiga tayyorligi aniqlandn. Masalan, individ 100 kg ogirlikdagi shtangani yelkaga olib faqat 3 marotaba utirib tura olsa, boshqasi shu vazn bilan 5 marotabadan ortik utirib tura olishi mumkin. Shu mashqni ikki marta ortik bajarganligi uchun ikkinchi urtokning kuch sifati rivojlangan deb qaraladi. Bu sifat organizmning suyak, muskul va boshqa organlarining tukimalari, xujayralari va xokazolarning rivojlanganliligigagina bog`liq bo`lmay, ma`naviy-ruxiy fazilatlariga ham bog`liq. Shuning uchun harakat sifatlarini madaniyatlash ma`naviy-ruxiy fazilatlarni madaniyatlash ishi bilan chambarchas bog`liq va madaniyatning shu yunali shiga vosita bo`lib xizmat qiladi. Harakat sifatlarini madaniyatlashga intilish insoniyatning azaliy orzusi. Mehnat qurollari, harbiy anjom va aslaxa bilan muomala qilish ning samaradorligi tabiat insonga in`om etgan va uni madaniyat jarayonida rivojlantirish mumkin bo`lgan jismoniy fazilatlarga bog`liq. Ibti doiy odamning jismoniy sifatlarining rivojlanganligi past bo`lsa, yashash uchun ko`rasha olmagan. Keyinchalik abstrakt tafakko`rning shakl lanib rivojlanishi shaxsni jismoniy va har tomonlama garmonik (ak liy, axloqiy, ruxiy, estetik, mehnat va madaniyatlarining boshqa element lari) madaniyat lash lozimligi masalasini kundalang kuydi. Jismonan barkamol, axloqan pok, estetik didli, e`tikodli, sadokat li, texnika ilmining zamonaviy asoslarini puxta egallagan, har taraf lama ma`naviy yetuk, jismonan garmonik rivojlangan kishini madaniyatlash hozirgi kungacha davrimizning asosiy vazifalaridan biri deb xisoblanib kelindi. Hozir ham bu dastur o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q. U mamlakatimizda amalga oshiralayotgan "sog`lom avlod uchun" dasturining o`zagini tashqil etadi. Xulosa qilganda, jismoniy madaniyatni, xususan, jismoniy sifat larni rivojlantirnshni moxiyatining yuqoriligi va salmoqliligi ko`zga yakkol tashlaiib turibdi. Shuni qayd etish kerakki, jismoniy sifatlar ni rivojlantirishda ularning (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik va xokazolarning) barchasini o`zaro o`zviy boglab olib borishni madaniyat ja rayoni takazo qiladi. Lekin sportning ma`lum bir turida muayyan fazilat kuchlirok shakllanadi, rivojlanadi va u yetakchi harakat sifati tarzida nomoyon bo`ladi. Boshqa sifatlar ham nisbatan ri vojlanadi, lekin ular yordamchi, kumakchi harakat sifati tarzida namoyon bo`lishi mumkin. Masalan, sport uyinlaridan basketbolda ayeosan chaqqonlik sifati rivojlanadi deb xisoblansa, tezlik yordamchi sifati tarikasida rivojlanadi. Lekin basketbol chidamlilikni ham madaniyatlashda asosiy vositadir. www.arxiv.uz Ogir atletikachilarda kuch jismoniy sifati yetakchi fa zilat sanaladi. "Siltab kutarish (rkvok)ni ko`p mashq qilish esa tezkorlikni rivojlantiradi. Amaliyotda bu mashqlar orqali chidamlilik va egiluvchanlik ham kumakchi jismoniy sifat tarzida rivojlanishini guvoximiz. Umuman, chaqqon lnkni rivojlantirish uchun ko`prok uyinlardan: voleybol, basketbol, futbol, tennis, stol tennisi, gandbol, xokkey, regbi va boshqalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Aslida bu uyinlar uchun tezlikning ahamiyati ham ikkinchn darajali emas. Chakkonlikni rivojlantirish esa tez o`zgaruvchan uyin sharoitiga moslasha bilishni, ko`zatuvchanlikni, muljalga to`g`ri olishni, qisqa fursat ichida turli murakkab vaziyatda aniq, to`g`ri tuxtamga kelish, uni xis qilish va o`z harakatlarini shu vaziyatga moslay olishdek hayotiy-zaruriy amaliy harakat malakalarni shakllantiradi. Velosiped, harakatli uyinlar ham chaqqonlikni rivojlantiradi. Kuchni rivojlantirish uchun biz, odatda akrobatika, gimnastika, ogir atletika, ko`rash, eshkak zshish, o`rta masofaga yugurish, regbi, kulturizm kabi sport turlaridan foydalanishimizga to`g`ri kelmoqda. Aslida shu sport turlarining ayrim mashqlaridan to`g`ri va samarali foyda lanish maqsadga muvofiqdir. Biz yosh sportchilarda egiluvchanlikni rivojlantirish uchun, odatda, badiiy va sport gimnastikasi mashqlaridan, akrobatikadan, suvga sak rashdan, kulturizmdan va boshqa mashqlardan foydalanimiz. Chidamlilikni rivojlantirish uchun o`rta va uzoq masofalarga yurish, sport yurishi, changida yurish, eshkak eshish, velosipedda yurish va shu bilan birga, ayrim mashqlarni qaytarishlar sonini oshirish bilan erishish mumkin. 300 m. ga 3 marta emas, balki 4 yoki 5 marta so`zish, 30 m. 60 m. 100 m. 200m. 400 m. ga yugurish; shu masofalarga so`zish, velosipedda qisqa masofa ga poyga(git), sport uyinlari, shtangada "siltab kutarish" mashqlarni bajarish tezkorlikni rivojlantirishning asosiy vositasi xisoblanadi. Tezlik, chaqqonlik, egiluvchanlik, chidamlilik, kuch, shu kabi jismoniy sifatlar xech qachon alohida ajratib rivojlantirilmaydi. Madaniyatning boshqa turlari - aqliy, axloqiy, ruxiy, mehnat, va boshqalarni tar biyalash jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish mashg`ulotlarida osonrok kuchadi va madaniyat jarayonining samaradorligini oshiradi. Har qanday harakat biror- bir konkrekt harakat vazifasi deb atala digan vazifani xal qilishga qaratiladi. Masalan, iloji boricha balandrok sakrash, tupni ilib olish, rakibni aldab utish, shtangani kutarish va xokazo. Harakat vazifasining murakkabligi, bir vaqtda va ketma-ket bajariladngan harakatlarning uygunligiga bo`lgan talablar, harakatlar koordinatsiyasi va boshqalar bilan belgilanadi. Harakatlarning koordinatsiyaviy murakkabligi chaqqonlikning birinchi ulchovidir. Agar harakatning fazo, vaqt, kuch xarakter» stikala ri harakat vazifasiga mos bo`lsa, harakat yetarli darajada aniq bo`ladi, hara kat vazifalari harakatning aniqligi tushunchasini keltirib chiqaradi. Harakatning aniqligi chaqqonlikning ikkinchi ulchovidir. www.arxiv.uz Hayotda va sportda duch kelishi mumkin bo`lgan barcha harakatlarni ikki guruxga ajratamiz. 1. Nisbatan stereotip harakatlar. 2. Nosteriotip harakatlar. Engil atletika yulkasida, tyokiz joyda yugurishlar, uloktirish va sakrashlar, gimnastika mashqlari, birinchi gurux harakatlarnga, sport uyinlari, yakkama-yakka olishuv, slalom, kross va shu kabilar ikkinchi gu ruxga kiritiladi. Stereotip harakatlardagi aniqlik, kishi bu harakat larni bajarishning qanchalik uzoq mashq qilganligiga, va uni tezxnikasini o`zlashtirganligiga bog`liq. Agar inson o`zi uchun yangi harakatlarni birdaniga bajara boshlasa, bu harakatni o`zlashtirib olishiga ko`ra vaqt ni turlicha sarflannshiga qarab chaqqonlikka ham baxo beriladi. Bu ta`rifimizdan ko`rinib turibdiki, chaqqonlik - bu baxo lash uchun yagona ulchovga (kriteriyga) ega bo`lmagan murakkab kompleksli fazilatdir. Har bir muayyan xolda, sharoitga qarab u yoki bu kriteriyni tanlab oladilar. Chakkonlik anchagina xususiy fazilatdir. Sport uyin larida chaqqon bo`lib, gimnastikada unchalik chaqqonlik ko`rsata olmaslik mumkin. Chakkonlikning hayotiy muhim harakat sifati tarzida namoyon bo`lishi gavdaning nisbatan kam harakatda bo`lgani xolda, qo`llar bilan moxirona harakat qilishda kul chaqqonligini namoyon bo`lishi (ajratuvchi, slesarlik, uymakorlik, duradgorlik, stanokda ishlash, kosiblik va bosh kalarda) ko`zga tashlanadi. Har qanday harakat qanchalar yangi bo`lib tuyulmasin, doimo koordinatsiyaviy boglanishlar asosida bajariladi. Sxematik tarzida har qanday individ yangidan-yangi harakatlarning barchasini oldindan o`zlashtirgan tajribalari zaxirasi asosida o`zlashti radi va mustaxkamlangan, goyat ko`p elementar koordinatsnyaviy bo`lakcha larning yiginini to`zadi. Kishida harakatlar koordinatsiyalarining zaxi rasi, harakat kunikmalari zamini qanchalik ko`p bo`lsa, u yapgi harakatlarni shuncha tez o`zlashtirib oladi. Unda chaqqonlik darajasi aytarli yuqori bo`ladi. Chakkonlikning namoyonlik darajasi analizatorlar faoliyatiga, jumladan, harakat analizatorlarining faoliyatiga bog`liqdir. Individning harakatlarni aniq taxlil etish qobiliyati qanchalik rivojlangan bo`lsa, yangi harakatlarni tez egallab, ularni qayta o`zlashtirish, yangilash imkoniyatlari shunchalik yuqori bo`ladi. Sport bilan endigina shug`ullana boshlagan kishilardi harakat tuygusi (kinesteziya) ko`rsatkich lari zaxirasiga tayanib urgatish (o`qitish) jarayoni yulga qo`yiladi. Bosh kacha qilib aytsak, shug`ullanayotganlarda o`z harakatlarini aniq sezish va idrok qilish qobiliyatlari qanchalik yaxshi bo`lsa, yangi harakatlarni ular shunchalik tez o`zlashtiradilar. Chakkonlik markaziy nerv sistemasi ning plastikligiga ham bog`liq va uning darajasi shu bilan aniqlanadi. Chakkonlik, psixologiya nuktai nazaridan, o`z harakatlarini va tevarak-atrofidagi harakatni ijro etish, sharoitni idrok etish qobiliyati qanchalik ekanligiga, shuningdek, www.arxiv.uz shug`ullanuvchining tashabbuskor ligiga bog`liq. Bu harakat sifati murakkab harakat reaksiya larining tezligi va aniqligini namoyon qilishda juda muhim rol uynaydi. 1. Chaqqonlikni rivojlantirish Chakkonlikni rivojlantirishi metodikasi bilan tanishib chiksak: birinchidan - chaqqonlikni rivojlantirish koordinatsiya jixatdan murak kad harakatlarni bajarishni; ikkinchidan - harakat faoliyatini tusat dan o`zgargan sharoit talablariga muvofchk ravishda qayta to`za olish qobiliyatini madaniyatlashdan iboratdir. Bunda chaqqonlik uchun zarur bul gan o`z harakatlarini fazo va vaqtda aniq idrok etish, lozim bo`lsa, sta bil harakatlar, muvozanat saqlay olish, galma- gal zur berish va muskul larni bushattirib olish yoki, aksincha, muskullarni taranglash tirish qobiliyati va shunga uxshash boshqa xususiyatlarni tanlab takomillashti rish muhim ahamiyatga ega. Demak "chaqqonlik" deganda, harakatlar koordinaiyalarning umumiy tuplamiyigindisi tushuniladi. Chakkonlikni rivojlantirish va madaniyatlashning asosiy yuli yangi xilma-xil harakat malakalarini va kunikmalarini shakllantirish demakdir. Bu esa harakat malakala rining zaxirasi ortib borishiga sabab bo`ladi va harakat analizatorlarining funksional imkoniyatlariga sama rali ta`sir ko`rsatadi. Yangi harakatlarni o`zlashtirish o`zluksiz bulga ni yaxshi. Agar uzoq vaqt oraligida yangi harakatlarni o`rganish rejalash tirilgan bo`lsa ham, o`quvchilarga vaqti-vaqti bilan o`zlariga ma`lum bo`lmagan mashqlarni bajarib turish tavsiya etiladi. Chunki yangi hara katlar (mashqlar) o`zlashtirib turilmasa shug`ullanuvchini harakatga urgatish qiyinlashadi. Bunday mashqlarni tula o`zlashtirib olish shart emas, chunki u shug`ullanuvchilarning qandaydir yangi harakatlarni xis qilib turishlari uchun zarur. Bu kabi mayda-chuyda harakatlarni, odatda, aktiv dam olish uchun ajratilgan kunlardagi trenirovka jarayoni tarki biga kiritiladi. Chakkonlini rivojlantirishda yangi harakatlarni o`zlash tirib olish qobiliyati sifatida har qanday ixtiyoriy harakatdan foydalanish mumkin, lekin ular faqat mashq tarkibidagi yangi element lari bo`lgani uchungina urganiladi. Malaka avtmatlashib borgan sari shu jismoniy mashqning chaqqonlikning rivojlantirish vositasi tarzidagi ahamiyati kamayib boradi. Harakat faoliyatini tez va maqsadga muvofiq qayta to`zish qobiliyati tusatdan o`zgargan sharoitdagi ta`sirlarga darxol javobning berilishi chaqqonlikni rivojlanayotganligidan dalolat bera di. Bunda yo`qlamning o`zgarishi sodir bo`ladi, chaqqonlikni rivojlantirishga yunaltirilib yo`qlamani oshirish shug`ullanuvchilarga koordinatsi yaviy qiyinchiliklarni oshirib amalga oshiriladi. Ular yengishi lozim bo`lgan koordinatsiyaviy qiyinchiliklarni uch guruxga bo`ladilar: 1. Harakatlarning aniqligiga erishishdagi qiyinchiliklar; 2. Ularning o`zaro moslasha oluvidagi qiyinchiliklar: 3.Birdaniga, qisqa, o`zgargan sharoitdaduch kelinadiganlari. www.arxiv.uz Amaliyotda qayd qilingan qiyinchiliklarni oson xal qilish uchun, vsosan, L.P.Matveyevning chaqqonlikni madaniyatlash uslubiyatidan ko`prok foydalaniladi: 1. Gayritabish, gayri oddiy dastlabki holatdan foydalanish(chyarur bo`lgan tomonga orqa bilan turib uzunlikka sakrashlar va x.k). 2. Mashqni oynaga qarab bajarish( diska»» chan kul bilan ulokti rish yoki bokschini chap tomonlama turib zarba berishi). 3. Harakatlar tezligi va surgatning o`zgartirish (m., tezlashtiril gai usulda yoki sekinlashtirib mashqlar bajarish). 4. Fazoda mashqlar bajarilayetgan chegaralarni o`zgartirish (m., ulok tirishda snaryadlarni kichiklashtirilgan aylanadan uloktirish yoki maydonining satxi kichiklashtirilgan sport uyinlaridan foydalani lanish, chunki keng maydon tor maydonga nisbatan chaqqonlikni namoyon qilish uchun qulaylik tugdirmaydi; balandlikka turli usul bilan: orqamachasiga, oldi, yonlama, aylanib yugurib sakrash va xokazolar). 5. Kushimcha harakatlar kiritib mashqlarni murakkablashtirish (masalan, yerga tushish oldidan qo`shimcha burilishlar qo`shib, tayanib sak rash va boshqalar). 6. Tanish mashqlarni oldindan rejalashtirmay, ma`lum bo`lmagan tarzda qo`shib bajarish(myasyalt, gimnastik kombinatsiyalarini kurgan va ukitgan zaxoti bajarish musobaqasi va shunga uxshashlar). 7. Juft va gruppa bo`lib bajariladigan mashqlarda shug`ullanuvchilar ning bir-biriga ko`rsatadigan qarshiliklarini o`zgartirish (masalan, uyin larda turli taktik kombinatsiyalarni qullash, mashqlarni bajarishda tez-tez sheriklarni o`zgartirish). Chakkonlikni nisbatan xususiy bo`lgan sifatlaridan biri muskullar ni ratsional bushashtira bilishni o`rganish va uni takomillashtirishdir. Har qanday harakat ma`lum ma`noda muskullarni ko`zgalishi va bushash tirilishining natijasidir. Ko`zgalishdek, bushashtirish(lozim bo`lgan mus kulni, lozim bo`lgan payitda)ni bilish har qanday harakatni samarali bajarishda muhim rol uynaydi. Harakatni koilmakom qilib bajarish uchun vaqtincha bushashib turishi kerak bo`lgan muskullar guruxining tarangligi harakatni bajarish uchun lozim bo`lgan bemalollik (bugiklik) ni, harakatni erkin bajarishni yo`qka chiqaradi. Harakatni bugik, erkin emin bajaraolmasak ruxiy va muskul tarangligi orqali sodir bo`ladi deb uni nkki guruxga ajratiladi. Ruxiy tarang lik vsosan xis xayajonga sabab bo`ladigan faktorlar (kuchli rakibni ko`rish, musobaqalashadigan muhit, tomoshabinlar va x. k.) orqali so dir bo`ladi va chaqqonlikgagina emas, organizmning boshqa funksional hamda jismoniy sifatlariga ham salbiy ta`sir ko`rsatadi. Bu dikkatni tuplay olmaslik, faoliyat tarkibidagi o`zgurtirish knlishda kechiqish, harakatlar ketma-ketligini bo`zilishi va boshqalar tarzida namoyon bo`ladi. Bu noqulayliklar bilan ko`rashish yulari haqida "Sport psixologiyasi" fanida lozim bo`lgan www.arxiv.uz ma`lumotlarni olish mumkin. Ruxiy taranglik albatta muskul tarangligini sodir bo`lishi bilan ko`zatiladi. Muskul tarangligi turli sabablar orqali vujudga kelib kuyidagi qayd qilingan uch shaklda namoyon bo`ladi; a) muskul tonusini ortishi (gipermoiotoniya) orqali muskul taranglashishi; b) uta tez bajarish okibatida muskulni taranglikdan tushishga, bushashishga ulgurmasligidan sodir bo`ladigan taranglik fiziologiyasi va jismoniy madaniyat nazariyasi fanlari orqali urganiladi. Chakkonlikni rivojlantiruvchi mashqlar tez charchatadi. Bunday mashqlarni bajarishda muskullar nixoyatda aniq va yuqori darajadagi sezgi talabiga muxtoj bo`lib, charchash sodir bo`lganda, mashqni bajarish kam samara beradi. Shunga ko`ra organizm sarflangan energiyani nisbatan tulik tiklanishi uchun yetarli bo`lganda dam olish oralik laridan (inter valdan) foydalaniladi. Yuqori dara jada energiya sarflash bilan baja rilgan mashqlardan so`ng chaqqonlikni madaniyatlaydigan mashqlarni baja rish biz kutmagan natijani beradi. 2. Chidamliliknn rivojlantirish Jismoniy mehnat (sport faoliyati)ni bajarayotgan kishi sskin asta o`z faoliyatni dyavom ettirilishini kiiynlashayotganligini sezadi. Ter qo`yilib oka boshlaydi, yuzida knzillik kuchayadi, rangi o`zgaradi, muskul larida xorginilik sezadi, harakat koordinatsiyasi, harakat texnikasi tar kibidagi elementlarning ketma-ketligi bo`ziladi, nafas olishning ravonligi o`zgaradi. Asosiy harakat tarkibida bajarilishi lozim bo`lmagan qo`shimcha keraqsiz harakatlar paydo bo`ladi. Bunga asosan, organizmdagi fi ziologik, bioximiyaviy va biomexanik o`zgarishlar sabab bo`ladi. Faoliyatni davom ettirish esa ruxiy, irodaviy va boshqa sifatlar evaziga bajariladi. Bunday holatni konpensatsiyali charchok fazasi deyiladi. Agarda iroda nammoyon qilish darajasini ortganligiga qaramay, ish intensivligi pasaya borsa, konpensatsshsiz charchok fazasi boshlanganli gini bilishimiz lozim. Charchok o`zi nima? Mehnat (mashq qilish) davomida ish qobiliyatiching vaqtinchalik susayishi charchok deyiladi. Bir xil ish faoliyati davomida charchok turli kishilarda bir xil vaqtda turlicha bo`lishini ko`rishimiz mumkin. Chunki, har bir individda chidamlilikni rivojlanganligi turlichadir. Muskul ishi faoliyatida jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish davomida charchokka qarshilik ko`rsatish darajasi chidamlilik sifati deb ataladi. Charchash mavzusi bobkalonimiz Abu Ali ibn Sinoning ilmiy mero sidan munosib urin olgan Bir minginchi yili yozishni boshlab 1024 yili mukammal tarixiy ilmiy asarga aylangan "Kitob ul Qonun fit Tib"da surunkali jismoniy mashq bajarish charchokni vujudga keltirishiga tuxta lib uni turt xilga ajratib izox bergan: 1. Yarali charchash; unda terini yuzida yoki tagida yara kabi bir parsa seziladi. www.arxiv.uz 2. Kotib charchash; unda kishi guyo gavdasini bosilgan va majaglangan gumon qilib tanasida issiklik va bushashishni sezadi. 3. Shishli charchash; bunda tana odatdagidan kiziganrok bo`lib, govlaganga uxshash xissiyot sezadi. 4. Ozib charchash; unga uchragan kishi gavdasini kurigan va kovjira ganrok sezadi. X asrgacha o`rta Osiyo xalklari jismoniy madaniyatsi tarixida tan madaniyatsining ilmiy- amaliy fikrlari birinchi bo`lib yuqorida qayd qilin gan asarda ifodalanganligi e`tiborga loikdir. Bu asar charchokning ichki mexanizmini mukammal bayon etib uni tiklash haqida tibbiy maslaxatlar bergan. Jismoniy madaniyat amaliyotida aqliy, jismoniy, emotsional, sensor charchoklarni farqlashimiz to`g`ri kelmoqda. Chidamlilik vositalar va vositalarsiz ulchanadi. Chidamlilikni vo sitali ulchash uchun, masalan, ma`lum tezlik bilan yugurish tavsiya kili nadi, hamda usha intensivlikni bushashtirmay ushlay olish vaqti (tezlikni susayishi boshlanganga kadar) xisoblanadi. Shuning uchun to`g`ridan-to`g`ri chidamlilikni ulchash juda noqulay. Ko`prok vositasiz ulchashdan foy dalaniladi. Sport amaliyotida, uzun masofaga(10.000m; 20.000 m) yugurish uchun sarflangan vaqtiga qarab chidamlilik baxo beriladi. Kishining harakat faoliyati turlichadir. Charchokning xarakteri va mexanizmiga qarab maxsus va umumiy chidamlilik farqlanadi, Tanlab olingan(ixtisoslik) sport turi yoki mehnat faoliyati uchun talab qilina digan chidamlilikni maxsus chidamlilik, boshqa hayotiy sharoitdagi fao liyat uchun lozim bo`lgan chidamlilikni umumiy chidamlilik deyiladi. Bokschining maxsus chidamliligi, futbolchiniig umumiy chidamliligi degan iboralardan amaliyotda foydalanilmoqda. Yugurish, so`zish, changida yurish, kayik xaydash kabi sport turlari da deyarli barcha muskullar harakat faoliyatida ishtirok etadi. Shuning uchun charchok ayrim muskullar guruxida hamda organizmning barcha muskul larida bo`lishi chidamlilikni maxsus va umumiyligini keltirib chiqara di va shakl jixatdan bir xil bo`lgan mashqlarni turli intensivlikda bajarish imkonini nrata di. Bunda chidamlilik ham turlicha namoyon bo`la di. Shuning uchun jismoniy mashqlarni bajarishda organizmning charchokka nisbatan talabi turlicha bo`ladi. Chidamlilik talab qilinadigan mashqlarni bajarishda insonning funksional imkoniyatlari, bir tomondan, lozim bo`lgan harakat malaka lari va texnikani egallanganligi darajasiga bog`liq bo`lsa, boshqa tomon dan, organizmning aerob va anaerob(kislorodli, kislorodsiz) imkoniyatla riga bog`liq. Nafas imkoniyatlari xususiyligi nisbatan yuqori emas, ular harakatni tashqi formasiga hami aytarli bog`liq bo`lmaydi. Shuning uchun yugurish mashqi yordamida o`zini aerob imkoniyatlariiing darajasini oshirgan shug`ullanuvchi boshqa harakatlarni, masalan, eshkak eshish, yurish, velosipedda yurish mashqlarni bajarishda ham o`zining chidam liligidan ijobny naf oladi. Misol, yurish va yugurishdagi harakatlar ning koordinatsiyaviy tuzilish va tezlik, kuch xarakteristikasi www.arxiv.uz ko`p xollarda turlicha. Trenirovka orqali yugurishda erishilgan tezlikni yaxshilanganligi yurushni maksimal tezligiga ijobiy yoki salbiy ta`sir ko`rsata olmaydi. Ya`ni "kuchish" yo`q. Yugurish tezligi yurish tezligini o`zgarishiga ta`sir ko`rsatmagan. Lekin uzoq masofadagi shug`ullanganlik bir vaqtni o`zida yurish bilan yugurishda biri biriga kuchishini mumkinligi ilmny-amaliy isbotlangan(V.M. Zatsiorskiy va boshqalar). Demak, koordinatsiyaviy biri-biriga yaqin bo`lgan harakatlarni baja rishda sportchi organizmining vegetativ sistemasini funksional imkoniyatini e`tiborga olsak umumlashtirilgan holat, shartli aytilganda, "vegetativ" shugulanganlik chidamliligining "kuchishi"(utish)ga qulay imkoniyat ochiladi. Lekin har bir holatda kuchish ruy bermasligi organizm ni energiya imkoniyatlariga, harakatlarning barcha sifat xususiyatlariga talab kuymay harakat malakalarining o`zaro faoliyatlari harkteriga ham bog`liq bo`ladi. Umumiy va maxsus chidamliliknnig aniq vazifalarini xal qilish ogir, kungilga tegadigan darajadagi bir xil va eng katta xajmdagi ogir ishni bajarishni takazo qiladi. Charchash tolikishga aylana boshlanganda ham mashqni tuxtatmaslik talab qilinadi. Bu esa ruxiy tayyorgarlik ning namoyon bo`lishi uchun yuqori darajada katta talabni kuyadi. Chidamlilikni rivojlantirish mehnatsevarlikni, katta nagruzka larga, shuningdek, nixoyatda xorginlik xissiga bardosh berishga tayyor turishni madaniyatlash bilan olib boriladi. Sportchilar mashg`ulotda ozmi-ko`pmi charchokni xis kisalargina, ularda chidamlilik ortib boradi. Bu esa tashqi tomondan chidamlilikning ortib borishida namoyon bo`ladi. Moslashuv o`zgarishlarning mikdori va kay maqsadga qaratilganligi trenirovka nagruzkalari natijasida organizmdagi javob reaksiyasi harak teri, darajasi bilan belgilanadi. Chidamlilikni madaniyatlashda yo`qlamini kriteriyasi va komponentlari muhim ahamiyat kasb etadi. Chidamlilik mashg`ulotlar davomida sportchini bir oz bo`lsada charchashni xis qilishi orqali rivojlanishiga e`tibor ber sak yo`qlamadan so`ng tiklanish juda oz vaqt ichida sodir bo`lsa chidamlilikni rivojlanmasligi ma`lum bo`ladi. Ish xajmi katta bo`lib charchok xis qilish bilan bajarilsa organizm yo`qlamaga moslasha boshlaydi va qator mashg`ulotlardan so`ng chidamlilikni ortib borayotganligi ko`zga tashlanadi. Moslashuv organizmdagi o`zgarishlar darajasi, yo`qlamaga javob reaksiyasi xarakteri, uni kulami yunalishi orqali sodir bo`ladi. Har xil tipdagi iagro`zkada charchok bir xil bo`lmaydi. Siklik mashqlarni bajarishda yo`qlamaning tula tavsifini kuyida gi byosh komponentda ko`rishimiz mumkin; 1) mashqni absolyut intensivligii(harakatlanish tezligi); 2) mashqni davomiyligi( uzunligi ); 3) dam olish intervalining katta kichikligi; 4) dam olishning xarakteri (aktiv yoki passiv); 5) mashqni takrorlashlar (qaytarishlar) soni; www.arxiv.uz Harakatlanishning tezligini pastligida energiya sarflash katta emas. Sportchi ni kislorodga talabining kulami uni aerob imkoniyatlaridan oz. Bunda kislorodga bo`lgan joriy talab, agarda, ishni boshlanishida nafas jarayo ni yetarli darajada yulga qo`yilib ulgurmagan payitdagi kislorodga muxtojlikni ko`p emasligini xisobga olmasak, sarflanayotganini va ish haqikiy turgun holatdagi sharoitda bajariladi. Bunday tezlik subkritik tezlik deb nomlanadi. Subkritik tezlik zonasida kis lorodga muxtojlik taxminan harakatlanish tezligiga to`g`ri proporsiyada bo`ladi. Agarda sportchi tezrok harakatlanayotgan bo`lsa u kritik tezlikka erishadi, bu yerda kislorodga muxtojlik uni aerob imkoniyatlariga teng. Bu xolda miting bajarilishi kislorod sarflanishining kulami maksi mal darajada deb xisoblanadi. Kritik tezligi qanchalar yo`qori bo`lsa sportchini nafas imkoniyati shuncha yuqori bo`ladi. Tezligi kritik tezlik dan yuqoriligi uchun yuqori kritik tezlik deb nomlanadi. Bu yerda sport chini kislorodga muxtojligi aerob imkoniyatlaridan baland bo`ladi va ish kislorodga muxtojlik kulankasida (soyasida-fonida) energiya bilan ta` minlab chilarni aerob reaksiyalari xisobidan bajariladi. Yuqori kritik tezlik zonasida energetika mexanizmi samaradorli gini ozligidan kislorodga muxtojlik tezlashadi, harakat tezligiga nisba tan ortadi. Taxminan kislorodga muxtojlik tezlikni kubiga nisbatan proporsional oshadi (Xill A.B.). Masalan, yugurish tezligini 6 dan 9 m.sek.ga oshirilsa (ya`ni 1.5 marta) kislorodga muxtojlik esa taxminan 3.3-3.4 martaga ortadi. Bu degani, tezlik bir ozgina oshirilsa kislorodga muxtojlik ahamiyati darajada ko`payadi. Bu o`z navbatida anaerob mexanizmlar rolini muvofiq ravnina kutaradi. 2. Mashqni davomiyligi masofani bo`laklarining uzunligi va masofa bo`ylab harakatlanish tezligi bilan aniqlanadi. Davomiy ligini o`zgartirish ikki xil ahamiyat kasb etadi. Birinchidan, fao liyatni bajarish uchun energiya qaysi manba xisobidan bo`lishligiga qarab ishning davomiyligi belgilanadi. Agarda ishning davomiyligi 3-5 min. ga yetmasa nafas jarayoni kerak bo`lgan darajada kuchayib ulgurmaydi, energiya bilan ta`minlashni anaerob reaksiya o`z bo`yniga oladi. Bu shunda yuz beradiki ish nisbatan organizmni holati tinch, ko`zgalish jarayoni ham kuchay magan xolda bo`lsa yoki ishgacha boshqa faoliyat bajarilgan bo`lib nafas jarayoni yetarli darajada yuqori holatga kutarilgan bo`lsa kislorodga muxtojlik sodir bo`lishi uchun vaqt cho`zilishi mumkin. Mashqni davom ettirilishi me`yori qancha qisqartirilsa nafas jarayonining roli shuncha pasayadi va avvaliga glikolitik undan keyin esa kreotichfosfo kinez reaksiyalarini ahamiyati ortib boradi. Shuning uchun glikolitik mexanizmlaripi takomillashtirish maqsadida asosan 20 sek.dan 2 min. gacha, fosfokreotin mexanizmlarigacha 3 dan 8 sek bo`lgan yo`qlamalardan foydalaniladi. Ikkinchidan, ishning davomiyligi yuqori kritik tezlikda kislorodga muxtojlikning kulamini aniqlasa, subkritik tezlik esa kislorodni yetkazib beruvchi, uni sarflovchi www.arxiv.uz faoliyat tizimlarini uzoqrok zuriqishdan ishlashini talab qiladi. Organizm uchun bu tizimlar ni uzoq vaqt davomida mukammal ishlashini ta`minlash ancha ogir kechadi. 3. Dam olish intervalining katta-kichikligi organizmni nagruzkaga javob reaksiyalari kulami va uni xarakterli xususiyatlarini aniqlashda muhim rol uynaydi. Takrorlashlarda organizmga bo`ladigan ta`sir reaksiyasi har bir nagruzkadan so`ng bir tomon dan oldin bajarilgan ishga va boshqa tomondan urinishlar orasidagi dam olishning davomiyliligiga - katta kichikliligiga bog`liq.. Katta dam olish intervali subkritik va kritik tezliklarda mashq larni bajarishda fiziologik funksiyani nisbatan normal lashishi uchun yetarli bo`lib har bir urnnish yoki navbatdagisi birinchi urinishdagi holatga yaqin bo`lgan fonda boshlanadi. Bu boshlanishida energiya almashinuvining fosfokreotin mexanizmi qatorida tursa, so`ng bir-ikki minut utib glikoliz maksimalga kutariladi va uch - tutr minutdan keyin nafas jarayonlari keng faoliyatini boshlaydi. Uzoq davom etmaydigan ish baja rnlsa ular lozim bo`lgan darajadagi holatga kelishga ulgurmay ish asosan ana erob sharoitda bajariladi. Agarda dam olish intervali ozaytirilsa nafas jarayoni qisqa vaqt ichida bir ozga pasayadi xolos, ishni davomi birdaniga kislorod yetkazish aktiv tizimi( kon aylanish, tashqi nafas va boshqalar) xisobiga bajariladi. Bundan xulosa shuki: subkritik, kritik tezlikda intervalli mashq bajarishda dam olishning intervalini ozay tirish nagruzkani nisbatan aerob qiladi. Teskarisi, yuqori kritik tezlik larda harakatlanish va dam olish intervali kislorodga muxtoj likni yo`qotishga yetarli bo`lmasa kislorod yetishmovchiligi takrorlash dan - takrorlashga qo`shila boshlaydi. Shuning uchun bu sharoitda dam olish intervalini qisqartirish anaerob jarayonlar xissasini ortiradi-nagruzkani nisbatan anaerobrok qiladi. 4. Dam olish xarakter i(aktiv va passiv) xususan pao`zalarni boshqa, qo`shimcha faoliyat turlari (engil-trussoy yugurish-asosiy masofa oraligidir va x.k.) bilan tuldirish organizmga asosiy ish turi va qo`shimcha qilinganini intensivligiga qarab organizmga turlicha ta`sir kursa tadi. Kritikka yaqin tezliklar bilan ishlashda past intensivlikdagi qo`shimcha ish nafas jarayonlarini nisbatan yuqori darajada ushlashga imkoniyat beradi va shunga ko`ra tinch holatdan ish holatiga, ish holatidan tinch holatga utishdagi keskin o`zgarishlarning oldi olinadn. O`zgaruvchan metod in ing asosiy xarakterli tomonlaridan biri ham asosan shundan iboratdir. 5.Mashqni takrorlashla r(qaytarishlar) soni organizm ga nagruzkani ta`siri kulamining yngindisini belgilaydi. Aerob ish sha roitida takrorlashlar sonini oshirish yurak-tomir va nafas tizimi organlarini uzoq vaqt davomida yuqori darajada faoliyat ko`rsatishga majbur qiladi. Anaerob sharoitda esa qaytarishlar sonini oshirish ertami-kechmi kislorodsiz mexanizmlarni tugatilishiga olib keladi. Un da ish bajarish butunlay tuxtaydi yoki uni intensivligi keskin pasayadi. www.arxiv.uz Yuklamaning sxema tarzidagi ta`sirining komponentlari shulardan iborat. Xakikatda esa axvol butunlay boshqacharok, odatda bir kompo nent emas byoshalasi ham o`zgaradi. Buning o`zi organizm uchun turlicha o`zgarishlar qilish imkoniyatini yaratadi. Odatda organizmning nafas imkoniyatlarining oshirish vositasi sifatida shunday mashqlar tanlanadiki ular orqali yurak-tomir, nafas jarayonining ishlab chiqarishi uchun yuqori darajada kislorod talab qiladigan va shu jarayon uzoqrok davom etadigan ish tanlanadi. Ulardan samaralirogi tana muskullarining massasinn ko`progini ishtirok etishi (changida, velosipedda yurish, eshkak eshish va x.k.) bilan bajariladign mashqlar bo`lishi lozim. Imkoniyat bo`lsa mashg`ulotlarni boglar, urmon, tog sharoitiga kuchirish tavsiya qilinadi. Kislorodga boy joyda kritik holatga yaqin intensivlikda ish bajarish tavsiya qilinadi. Chidamlilik namoyon qilishda nafas muhim ahamiyatga egaligi ma`lum bo`ldi. Shunga ko`ra tinch, bir xil maromdagi ishlarda asosan burun or kali chukur nafas olish bilan mashq, ish bajarish to`g`riligi amaliyotda isbotlangan. Ma`lumki nafas, kukrak, korin, (bryushnoy press) va aralash muskullar - diofragma aralashuvi orqali olinadi. Kuchli zuriqish bilan bajariladigan faoliyatda maksimal darajada upka ventilyatsiyasini yulga quyish uchun (N.G. Ozolin, V.V. Mixaylov) ogiz orqali chukur nafas tavsiya qilinadi. Asosiy e`tibor nafas chiqarishga qaratilishi, chunki upkadagi kislorodi kam bo`lgan xavo yangi xavo bilan aralashib ketmasligi keskin va chukur nafas chiqarish tavsiya qilinadi. Yuqori malakali sportchilarda chidamlilikni madaniyat lashda hozirgi zamon metodikasi biror mashg`ulotni o`zidagina emas, trenirovka mashg`ulotlarining yillik siklida ham juda katta xajmda ish bajarish ni tavsiya kilmoqda. Masalan, mashxur franso`z stayyori Allen Mimun o`zini sport karerasi yilarida ja`mi 85 ming km. yurgan. Uni baxolash maqsadida yer shari aylanasi- ekvatori 40 ming km. e`tiborga olsak. Magellan birinchi marta uni aylanib utgani 3 yil sarflagan. "Sport yurushi" bilan shug`ullanuvchilar bitta trenirovka mashg`ulotida 100km.gacha masofani utadilar. 3 Tezkorlik sifati. Tezkorlik deganda, individ harakatlarining tezlik xarakteristikasini, asosan harakat rsaksiyasining vaqtini bevosita belgilovchi funksioal xususiyatlar kompleksi tushuniladi. Tezlikni namoyon bo`lishi ning uchta asosiy shakli bor: 1. Yakka harakat tezligi(kichik tashqi qarshilikni yengish bilan) 2. Harakatlar chastotasi. 3. Harakatlar reaksiyasini tezligi (yashirin patent davri) www.arxiv.uz Tezkorlikning eng sodda shakllarining namoyon bo`lishi bir - biriga aloqador emas. Ayniqsa bu reaksiya vaqtiga bog`liq bo`lib, ko`p xollarda harakat tezligi ko`rsatkichlari bilan korelyatsiya qilinmaydi. Tezlik ning namoyon qilinishini qayd etilgan uchta shaklining umumlashmasidan - qo`shilmas dan achiklash mumkin. Masalan, 100 m ga yugurish natijasi startdan chiqish reaksiyasi vak tiga, alohida harakatlarning bajarilishi, tezligi (depsinish, sonni tez tiklab olish kalamlar sur`ati) va boshqalarga bog`liq. Amalda yaxlit hara katlar (yugurish, so`zish)ning tezligi tula harakat aktining tezli giga bog`liq. Birok murakkab koordinatsiyey harakatlardagi tezlik faqat tezkor lik darajasiga emas, balki boshqa sabablarga, masalai, yugurishda kadam o`zuililigiga, u o`z navbatida, oyoqning uzunliligiga va depsinish kuchiga ham bog`liqdir. Shuning uchun yaxlit harakat tezligi inlisidpipg tezkorligini qismian ifodalaydi xolos. Aslida tezkorlik ning eng sodda shakllarining namoyon bo`layotganligini taxlil qila olamiz xolos. Ko`pincha maksimal tezlik bilan bajarilayotgan harakatlarda ikki xil faza farqlanmoqda: a) tezlikni oshirib borish(tezlanish, olish) fazasi; b) tezlikning nisbatan stabillashuvi fazasi(startdagi tezlanish) Tezlikni oshirib borish qobiliyati bilan masofani katta tezlikda utish qobiliyati - tezkorlik namoyon qilishda biri ikkinchisiga bog`liq emas. Juda yuqori darajada startdan chiqish tezligiga ega bo`lib masofa da tez yuguraolmasligi yoki uning aksicha ham bo`lishi mumkin. Signallarga reaksiya yaxshi bo`lgani xolda, xarakat chastotasi oz bo`lishi ham ko`zatiladi. Psixolofizikaviy mexanizmlar tezlik reaksiyasining xarakteri ni turlicha namoyon bo`lishiga sababchi bo`ladi. Tezlik namoyon bo`lishining bun day xarakterini qisqa masofaga yugurishda aniq ko`rishimiz mumkin, startni (vaqt xarakteristikasiga ko`ra) tez olish mumkin, lekin tezlikni ma sofada uzoq ushlab tura olmasligini ko`ramiz. Yugurish tezligi harakatni ko`rsatilgan xarakteristikasi bilan nisbiy bog`liq xolos. Tezlik ning namoyon bo`lishida yuguruvchi kadamining uzunligi, uning oyogi uzunligiga, o`z navbatida, yuguruvchi oyoq muskullarining yerga tiranish kuchiga bog`liqdir. Shuning uchun harakat reaksiyasining vaqt davomida namoyon bo`lishiga qarab o`quvchining sprintda o`zini qanday namoyon qilishini bashorat qilishi miz goyatda mushkul. Tezkorlik sifatini bir mashqdan ikkinchi mashqka "k u ch i r i sh " qoidada ko`zatilmagan. Uning kuchishi mashqlarni bir-biriga koordina siya nuktai nazaridan yaqin uxshashaligi bo`lsagina namoyon bo`lgan, kolaversa individning mashqlanganligi (shug`ullanganligi) qancha yuqori bo`lsa, bu kuchish shunchalik past darajada bo`ladi (N.GOzolin, 1949; V.M.Zatsiors kiy, 1961). Shunga ko`ra, tezkorlik sifati haqida gapirganda, bu www.arxiv.uz sifatni, madaniyatlash haqida gapirmay, inson harakatidagi aniq tezkor lik xususiyat larini rivojlantirish haqida gapirish lozim. Yakka harakat tezkorligini harakat aktini biomexanik bo`laklarga(qismilarga) ajratib chegaralangan xolda tavsiflashimiz mumkin (m., depsinish tezligini aniqlash kerak bo`lib qolsa, yugurishda sonni tez kutarib chiqa olish orqali aniqlanadi). Ayrim sport mashqlari turlarida(masalan: uloktirishlarda) harakat tezligi muskullar kuchining namoyon bo`lishi bilan umumiylashib (qo`shilib) ketadi va bu bilan tezkorlikni kompleksli xususiyatini - keskin harakat (rezkost)ni vujudga keltiradi. Shuning uchun tezkorlik - kuch talab qiladigan sport turlarida harakat tezligini rivojlantirish, ayniqsa, tashqi qarshilign yuqori bo`lgan mashqlar muskul kuchini rivojlanti ruvchi vosita sifatida rol uynaydi. Sof, tez bajariladigan mashqlar evaziga tezkorlikni rivojlan tirish juda qiyin bo`lib, kuch talab qiladigan mashqlar orqaligina mus kul ko`zgalishi tezligining oshishi amaliyotda isbotlangan. Kuch imkoniyatlarini oshirish vazifasi esa juda sodda xal qilinadi. Kuchni rivojlantirish tez harakatlar sharoitida utishi lozim. Buning uchun dinamik zuriqish uslubidan foydalanadilar: maksimal kuch bnlan zuriqish harakatni tula amplitudada, eng yuqori tezlikda,shug`ullanuvchi uchun me`yoridan oz vazminlikda yo`q bilan yuzaga keltiriladi. siklik harakatlar harakat chastotasini ifodalaydi. Kullarni maksimal harakati chastotasi oyoqlarnikidan yuqori; yoki oyoq kul buginlarining harakati chastotasi tananing boshqa a`zolari va boshqa bo`laklaridan yuqori darajada bo`lishi mumkin. Harakat chastotasini ulchash qoida sifatida vaqtning qisqa inter vali orqali olib boriladi. Sprint yuguruvchining 100 metrga yugurish dagi harakat chastotasi bir sekundda bajaradigan kadamlari sonini sanash orqali aniqlanadi. Harakat chastotasi va shu bilan birga, siklli harakatlar tezligini rivojlantirish maksimal tezlikda bajariladigan mashqlarni bajarish orqali amalga oshiriladi. V.P.Filinning(1970) isbot lashicha, sport trenirovkasining boshlarida tor yunalishdagi mashqlar bilan tezlikni rivojlantirish salbiy okibatlarga olib kelar ekan. Bu metod bilan natija sprintda 1-1,5 sekundgina yaxshilanadi xolos. Boshlanishdan umum jismoniy tayyorgarlikni oshirib tor yunalishdagi tezlik sifatlarini rivojlantirish ijobiy natija beradi. Yuqoridagi qoidaga rioya qilish bilan cheklanib kolinsa, tor yunlishdagi tezlik uchun berilgan mashqlar tezlik tusigining paydo bo`lishiga olib keladi (skorostnoy barer). Ana shu tezlikka organizmda refleks vujudga keladi, bu esa tezlikning stabillashuvi demakdir. Harakat chastotasi va harakat tezligini rivojlantirish uchun tak rorlash. takroriy - oshirib borish va o`zgaruvchan mashq qilish metodlari dan foydalaniladi. Bunday metodlarni qullashda www.arxiv.uz yugurish masofasi tun day tanlanadiki, uning oxirida va yuguruvchiiing takroriy urinishla rida ham tezkorlik pasaymasligi kerak.. Maksimal intensivlikda bajariladigan ish anaerob sharoitda utadi, shuning uchun dam olish intervali urinishlar orasida kislorodga muxtojlikni kondira oladigan darajada belgilanishi (urnatilishi) lozim. Ularning oraligini yengil yugurish, osoyishta yurish va boshqalar bilan tuldirish lozim. Emotsionallik va ko`zgalishning yuqori darajasi tezkorlik imkoniyatlarini namoyon bo`lishi uchun sharoit yaratadi. Bunda uyin va musobaqa metodlari(bu metodlardan jismoniy madaniyat metodlari mavzusida tanishamiz) maqsadga muvofiqdir. Agarda tezkorlik ishi charchash ko`zga tashlana boshlaganda bajaril sa, maksimal tezkorlik emas, tezkorlik chidamliligi rivoj lanadi. Shug`ullanuvchiniig yoshi va ularning indivndual xususiyatlari tezlikni rivojlantirish imkoniyatlarini chegaralaydi. Kizlarda qulay yosh 11-12, ugil bolalarda esa12-13 yosh xisoblanadi. Mashqlarni standart ravishda takrorlayverish yoshlikdanok "tezlikning tusigini" vujudga kel tiradi. Kichik maktab yoshidagilarda harakatli uyinlar, o`rta va katta maktab yoshida sport uyinlari, tezkorlik bilan bajaradigan standart yugurishlardan foydalirokdir. Harakat reaksiyasining tezligi deganda, individning qandaydir tan langan signalga, bo`yrukka, ovozga javoban tezkorligini tushuniladi. Harakat reaksiyasi ikki turga ajratiladi: S o d d a(oddiy) reaksiya - bu kutilgan signalga oldindan belgilangan harakatlar orqali bsrilgai javob sanaladi. Murakkab reaksiya - tanlay olish reaksiyasidir. Oldindan belgilangan harakatni bajarish uchun bir necha signal ichidan shartlangani tanlab olinadi yoki bir signalga oldindan belgilangan bir necha hara katdan shartlanganinigina bajarish tushuniladi. Harakatlanayotgan ob`ektga nisbatan reaksiya ko`pincha uyinlarda, aso san sport uyinlarnda, sport yakka ko`rashida (masalan, uyinchining rakibn tomonidan yoki sherigi tomonidan o`zatilgan tupni kabul qilib olish uchun chiqishn) sport yakka ko`rashida uchraydi. Murakkab harakat reaksiyasi davom etish vaqti soddasidan-oddiy reaksiyadan birmuncha uzunrok bo`ladi. Sodda reaksiya "kuchi sh"(utish) xususiyatiga ega: agarda individ (shaxs) biron- bir holatda signalga tez reaksiya qilsa, boshqalariga ham xuddi shunga uxshagan sharoitda tez reaksiya qilishi mumkin. Qiyin reak siyalar xususiyligi bilan ajralib turadi. Agarda odam navbati bilan ikki signalga yaxshi reaksiya qilsa, uchta va undan ortik signallarga ham shunday tez reaksiya qiladi, deyishimiz noto`g`ri bo`ladi. Harakat tezligi reaksiyasini sekundlar va millisekundlar bilan ulchanadi. Tezlikni rivojlantirish uchun vosita qilib, odatda, maxsus mashqlar tanlanmaydi. Oddiy harakat reaksiyasi tezlik talab qiladigan turli harakatlarni bajarish davomida rivojlanaveradi. Bunda harakat reaksiyasini "kuchish"i (tezlikning kuchishi) ko`zatil maydi, ya`ni tezlik rekatsiyasini rivojlantirish bilan harakat tezligini rivojlantirish qiyin. Harakat reaksiyasini rivojlan tirishda www.arxiv.uz turli-tuman harakatli, sport uyinlarini vosita sifatida kimmati yuqori, ammo basketbol ularning ichida yetakchi vositadir. Asosiy metod-paydo bo`lgan, bo`ladigan signallarga imkoni bori cha tez reaksiya qila olish. Analitik yendoshish metodi, ya`ni yengillashtirilgan sharoitda va tezlikda harakatlarni alohida ajratib olib tezlikni rivojlantirish ham yaxshi natijalar beradi. Sensamotor metodidan ham foydalaniladi (S.P. G ellershte y n 1958). Unda interval vaqtini farqlay olish qobiliyatini oshirish uchun signallarga reaksiya qilish tezligini oshirish mashq qilinadi. Maktabdagi jismoniy madaniyat darslarida reaksiya qilish vaqti ni oldindan shartlashilgan turli-tuman signallarga reaksiya qilishni talab qiluvchi (masalan, tuxtalishlar bilan bajariladigan erkin yugurishlar yoki o`qituvchi signali, bo`yrugi bilan yugurish yunalishini o`zgartirish) mashqlarni yordamida rivojlantiriladi. Sport uyinlari reaksiya qila olish va uni madaniyatlaydigan eng yaxshi vositadir. 4. Egiluvchanlik va bo`g`inlar harakatchanligi Egiluvchanlik - jismoniy fazilat bo`lib, harakat tayanch aparatlari ning morfofunksional xususiyatlari demakdir. Bu xususiyatlar shu apparat zvenolarining harakatchanligi, uning maksimal amplitudasi(ogishi, egilishi, buklana olishi, cho`zilishi, kayishkokligi va xokazolar) bilan ulchanadi. Egiluvchanlik aktiv, passiv bo`lishi mumkin. O`z muskulы kuchi evaziga bo`ladigan Egiluvchanlik aktiv va tashqi qarshilikni yengish, ogirlik kuchi va xokazolar xisobigaruy beradigan Egiluvchanlik passiv egiluv chanlik deyiladi. Emotsionallik kutarinki kayfiyat va boshqalar egiluvchanlikning na moyon bo`lishiga ijobiy yoki salbiy ta`sir ko`rsatadi. Harakatchanlikni chegaralanishida cho`ziladigan muskullarning ko`zgaluvchanligi muhim axa miyatga ega. Chunki uning tabiatida cho`zilayotgan muskullarni saqlash mav juddir. Cho`zilayotgan muskullarning egiluvchanligi ortishi bilan ularning ko`zgaluvchanlik holati yuqori darajaga kutariladi. Bunda cho`ziluv chan muskullarning faoliyati ma`lum darajada pasayadi. Egiluvchanlikni namoyon bo`lishi tashqi muhitning temperaturasiga ham bog`liqdir- temperaturaning ortishi bilan Egiluvchanlik ortib boradi. Erta tongdan tungacha bo`lgan vaqt, boshqa jismoniy sifatlarga qaraganda, egiluvchan likka ko`p ta`sir qiladi. Masalan, ertalab Egiluvchanlik ancha kamaygan bo`ladi. mashg`ulot vaqtida Egiluvchanlik turli sharoitlar (harorat, kun ning vak ti) ta`sirida o`zgarishini e`tiborga olish lozim. Egiluvchanlikni yomonlashuviga olib boradigan noqulay holatlarni, chigal yozish(razminka) mashqlari yordamida muskullarni kizitish bi lan bartaraf etish mumkin. Egiluvchanlik charchash ta`sirida sezilarli o`zgaradi, aktiv Egiluvchanlik ko`rsatkichlari esa ortib boradi. Bolalar kattalarga Karaganda ancha egiluvchan bo`ladi, degan fikr unchalar to`g`ri emas. www.arxiv.uz Bu fikrni boshqacharok - bolalarda Egiluvchanlikni madaniyatlash kattalarga nisbatan osonrok kuchadi, deb tushunsak to`g`rirok bo`ladi. Aktiv Egiluvchanlik bevosita muskul kuchi bilan aloqador. Lekin kuchni rivoj lantiradigan mashqlar bilan shug`ullanish buginlarda Harakatchanlikni susaytirishi, chegaralash mumkin. Bu salbiy ta`sirii yengish mumkin: Egiluvchanlik va kuchni rivojlantiradigan mashqlarni maqsadga muvofiq qo`shib olib borish yuli bilan jismoniy sifatlarning normal madaniyatlanishiga erishish mumkin. Jismoniy madaniyat jarayonida Egiluvchanlikni mumkin kadar me`yoridan ortik, ko`prok rivojlantirmaslik maqsadga muvofiqdir. Egiluvchanlini rivojlantirish uchun uchun maksimal harakat ampli tudasidagi (cho`zish, eshish, buklana olishni oshiradigan) jismoniy mashq lardan foydalaniladi. Ular ikki guruxga (aktiv va passivga) bo`linadi. Aktiv harakatlarda buginlardagi harakatchanlik shu bugindan uta digan muskullarning qisqarishi xisobiga ruy beradi, passiv harakatlar da tashqi kuchlardan foydalaniladi. Aktiv mashqlar bajarilish xarakteriga ko`ra bir-biridan farq qiladi: bir fazali va prujinasimon (ketmya-ket ikki-uch marota balab enga shish)mashqlari: tananing ma`lum a`zolarini yoki uing bir qismiini tebratish, siltash (maxlar)lar, oxirgi holatini ushlash (fiksiya), qarshi liklarni yengish, ogirlikdan foydalanish mashqlari. Bulardan tashqari maksimal amplitudada bajarilayetgan harakat davomida tanani kimirlatmay ushlash bilan (statik holatda) bajariladigan mashqlar ham shu guruxga kiradi. Passiv statik mashqlaraya gavdaning holati tashqi kuch lar xisobiga saqlanadi-bu aktiv Egiluvchanlikni rivojlantirish uchun dinamik mashq larga Karaganda samarasizrok, lekin passiv Egiluvchanlikni madaniyatla shda yuqori ko`rsatkichlarga olib kelishi mumkin. Musqo`llar nisbatan kam cho`ziluvchan bo`ladi. Agar bir harakatda ularning uzunligini oshri shga harakat qilinsa, unig natijasi juda past bo`ladi. Birok mashqlarni takrorlayverish mashq qilish orqaln ular koldirgan natijalar yigilib, amplitudaning ortishi juda sezirarli bo`ladi. Shuning uchun egiluv chanlikni oshirish mashqlari seriyalar bilan, har birini bir nechta mar ta qaytarib bajarish lozim va shunday qilish zarur. Seriyadan seriyaga utgan sari harakat amplitudasi orttirib boriladi. Har bir mashg`ulotda cho`zi luvchanlik mashqlarini ogrik sezguncha bajarish tavsiya etiladi. Ogrik paydo bo`lishi bilan mashq amplitudasi chegaralanadi. Agar mashqlarni har kuni sistemali bir yoki bir necha marta bajarilsa, ularning foydasi ko`prok bo`ladi. Agar egiluvchanlikning erishilgan darajasini sak lab turish maqsad qilinsa, kamrok mashq qilish, ya`ni mashg`ulotlar sonini ozaytirib borish mumkin. Bu mashqlarni mustakil topshirik sifatida uyga vazifa qilib berish samara beradi. Darslarda bu mashqlar asosan darsning asosiy qismii oxiriga, chigal yozish vaqtida va asosiy bo`lmagan mashqlar orasidagi intervallarda bajarish tavsiya qilinadi. Egiluvchanlik mashqlarini bajarishdan oldin muskullarda yengil ter paydo bulguncha chigal www.arxiv.uz yozish mashqlarini bajarish zarur. Bu mashqlar xisobiga erishil gan harakat chanlikning ortishi nisbatan uzoq davom etmaydi - xona temperaturasida 10 minutcha saqlanadi. Issiklik tarqalishini kamayti rish (issik kiyim kiyish) bilan, bu vaqtni ma`lum darajada oshirish mumkin. Bolalik va o`smirlik yoshida Egiluvchanlikni rivojlan tirish oson bo`lgani sababli 10-15 yoshdagilardan boshlab bu sifatni rivojlantirish ni rejalashtirish samara beradi. 3. Kuch va uni rivojlantirish. Har qaysi individ tashqi ta`sir yoki qarshilikni yengish uchun o`z jis midagi ma`lum sifatni namoyon kidal». Tashki tasirga qarshi muskul zuriqishi orqali harakat faoliyati- shaxsning kuchi, unchng kuch qobiliyati deb atash kabul qilingan. Shug`ullanuvchi mashg`ulot nashila o`z tanasi tinch turgan xoldan sport snaryadiga (uloktirishda), o`z tanasini harakatlantirish maqsadi(gimnastika mashqlari va boshqalar)da, aylantirish, siljitish, kutarishga intilsa, ayrim xollarda uning teskarisi, tananing o`zi, yoki uni bo`lagiga tashqi kuch ta`sir etishi bilan uning statitik xola tini bo`zib o`z gavdasini oldingi(dastlabki) holatini ushlab turishga uri nadi. Bokschini raknGsh mushtining zarbi, ko`rashchini rakibi tomonidan kuch ishlatib uni tanasini ayrim bo`laklarini egishga dosh berishi tana holatini o`zgartirmaslik orqali ruy beradi. Bunda shug`ullanuvchi va uning rakibi ma`lum darajada qarshiliklarni, ogirliklarni yengish va kutarishda ma`lum darajada kuch sifatini namoyon qiladi. Ilmiy tushuncha tarzida kuch nmkonnyatch boricha o`zining aniq ta` rifiga ega bo`lishi va farqlanishi lozim: 1) harakatning mexanik xarakteristikasi sifatidagi kuch ("tanaga «t» massasidagi «R» kuchining ta`siri..."); 2) inson jismidagi jismoniy sifat tarzidagi kuch (masalan, "yoshn inng ulgayishi bilan kuchning rivojlanishi; 3) sportchi kuchini sport bilan shug`ullanmaydiganlarga nisbatai ko`p bo`lishi..." va x.k.). Bu sifatning psixofizik mexanizmi muskul zuriqishining boshqarilishi (regulyatsiyasi) va ularning ish tartibi (rejimi) bilan aloqador. Muskulning taranglashishi insonning kuchini namoyon bo`lishiga olib kela di. Ruxiy zuriqa olishi va harakatni ma`lum tizimda bajarish markaziy hamda pereferik nerv sistemasi, xususan, nerv markazlaridan muskullarga kelayotgan signallarga va muskullarning o`z xizmati xola tiga bog`liq. Umuman, muskul tarangligi - zuriqishi(kuch namoyon qila olishi) kuyidagilar ga qarab aniqlanadi; 1) markazdan muskullarga kelayotgan impulslarning chastotasiga (impuls chastotasi qancha katta bo`lsa, muskul shunchalik zur darajada o`zi ning tarangligini oshiradi) ko`ra; 2) zuriqishga qo`shilgan harakat birligining soni b i lan; www.arxiv.uz 3) muskulning ko`zgaluvchanligi va undagi kuvvatning manbai mikdoriga qarab. Muskul zuriqishi-kuch namoyon knlishi uch xil rejimda ruy berishi mumkin: a)o`zining uzunligini o`zgartirmay (statik, izometrik rejimda); tananing turlicha holatlarda (pozalar)da ushlanishi va x.k.lar uchun qo`llanadi; b)uzunligini kamayishiga xisobiga ruy beradigan, bar dosh berish bilan (miometrik), lekin zuriqish birday - o`zgarmay turadi, bunday rejim siklik va balastik harakatlardagi muskul qisqarishi fazalariga muvofiq keladi; v) muskulni cho`zish vaqtida uning o`zayishi xisobiga (yon berish, bush kelish- iliometrik) kuch sodir bo`ladi. Uti rib turish, uloktirish, densinishda muskul qisqarishi uchun shu kuch na moyon bo`ladi. Bardosh berish bilan, yon berish, bushashtirish bilan kuch namoyon qilishni dinamik rejimdagi kuch deb atash kabul qilingan. Shunday qilib bunday sharoitlarda maksimal kuchni kulami turlicha, qayd qilingan kuch namoyon qilish ning asosiy xillari kuch qobiliyatining klassifikatsiyasi sifatida kabul qilingan. Kuch qobiliyatlarining turlari muskul zuriqishi tartibining kombinatsiyalashtira olish xarakteriga qarab farq qiladi. Statik rejimda va sekinlashtirilgan harakatlarda namoyon bo`ladigan shaxsiy-kuch qobiliyatlari va tezlik-kuchi xisobiga sodir bo`ladigan kuch(din amik kuch), ya`ni tez bajariladigan harakatlarda ishlatiladi. Boshqachasiga buni shiddat (portlash) kuchi deb ham ataladi, bunga qisqa vaqt ichi da eng ko`p darajada kuch namoyon qila olish qobiliyati deb qaraladi. Sakrashlarda bu sakrovchanlikda namoyon bo`ladi. Insonning kuch namoyon qila olishdagi asosiy faktor - muskul zuri kishi, lekin uning tanasining massasi(vazni) ham ma`lum darajada rol uynaydi. Shunga ko`ra, absolyut va nisbiy kuch deb ham farqlanadi. Birinchisida insonning tanasi vaznini xisobiga oshmay, qandaydir bir harakatda kuch namoyon qila opishi tushunilsa, ikkinchisida uning tana vaz ni har bir kilogrammiga to`g`ri keladigan qilib namoyon qilinadigan me`yori tushuniladi. Kuchni ulchash. Absolyut kuch inson dinamometriyasi ko`rsatkichlari va boshqalarga asoslanib kutara oladigan (namoyon qila oladigan) u uchun chegara xisoblangan kuch. Nisbiysi esa absolyut kuchning shaxsiy vazniga (tana ogirligiga) nisbati bilan ulchanadi. Vazni turli xil, lekin bir xil darajada shug`ullanganlikka ega bo`lganlarda absolyut kuch tana vaznining oshishi orqali ko`payadi(ortadi), nisbiy kuch esa kamayadi. Buni shunday tushunish lozimki, tana ulchovining qo`shilishi bilan uning ogirligi katta proporsiyada muskul kuchiga nisbatan ortib ketadi. Qator sport turlarida (masalan, uloktirishda) yutuk absolyut kuch xi sobigagina kulga kiritiladi. Qaysiki tana vazni chegaralanadigan, vazn xisobiga olinadigan turlarda yoki tananing ko`p marotalab o`rni almashtirilib turiladigan sport turlarida (masalan, gimnastikada) yutuk nisbiy kuch bilan kulga kiritiladi. Kuchning namoyon bo`lishi harakatning bio mexanik www.arxiv.uz sharoitiga to`g`ridan-to`g`ri boglangan: yelka suyagining va boshqa gavda richagining uzunligi, muskullarning fiziologik – yugon yoki ingich galigi, cho`ziluv chanligi, chayir yoki murtligi va x.k.larida e`tiborga olinadi. 2. Individning o`z tanasi ogirligini yengish. bilan bajariladigan mashqlar (tayanib yotib qo`llarni tirsakdan bukish). Kuch bilan bajarila digan har qanday mashqlar o`zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega. Ogirlik bilan bajariladigan mashqlarning qulay tomoni shundaki, ular yordamida ham yirik, ham mayda muskullar guruxiga ta`sir etish oson va ularni dozalash qulay. Salbiy tomoni shundaki, tezlik - kuch talab qiladi gan xarakterdagi harakatlar tartibi tez bo`ziladi (ayniqsa ogirlashtirib, vazminligini ortirib, malol kelishi tezlashadigan mashq larda), dastlabki holatda muskul tarangligi bir xil(statik holat) ushlana digan mashqlarda, mashqning tashqillanishi qiyinligi (maxsus jixozning keraqligi, metal jixozning shovkini va boshqalar) ko`zga tashlanadi. O`z- o`ziga qarshilik ko`rsatish bilan bajariladigan mashq larning qulayligi shundaki, qisqa vaqt ichida katta dozada nagruzka berish mumkin va maxsus jixoz va inventarni talab kilmaydi, lekin muskullar elastikligining tezda yo`qolishiga olib keladi. Bundan tash kari, bu mashqlar yuqori nerv tarangligi (zuriqishi)da bajariladi, shu ning uchun ularni sog`lom, jismoniy tayyorgarligi talab darajasida bul gan odamlarga, o`z-o`zini nazorat qilish tizimli olib borilishi tavsiya etiladi . M ye t o d l a r. Muskul kuchining ortishi, asosan uni rivojlanti rish metodlariga bog`liqdir. Maksimal zuriqish metodы, ya`ni me`yordagi yoki me`yorga yaqin ogir liklarni kutarish(o`z vaznining 90-95%), nerv muskul aparatining mak simal safarbarligi va muskul kuchining ko`p bo`lmasada, ortishini ta`minlaydi. Ammo bu yuqori darajadagi nerv-psixik zuriqishi bilan bog`liq, ayniqsa, o`quvchilar kuchini rivojlantirishda noqulaylik tugdiradi. Oz mikdordagi qaytarishlar modda almashinuvi va boshqa plastik jarayonlarni yulga kuyolmaydi, natijada muskul massasi ortmaydi. Bu metod mashq texnikasi ustida ishlash uchun qiyinchilik tugdiradi, chunki me`yordan ortik, nerv-muskul tarangiligi nerv markazidagi ko`zgalishni generalizatsiyalashishiga va ishga ortikcha muskul guruxlarining qo`shi lib ketishiga olib keladi. Va nixoyat, shuni xisobga olish kerakki, xatto ki, yetarli darajadagi tayyorgarlikka ega bo`lgan sportchilarning nerv sistemasi yaxshi rivojlanmagan bo`lsa, me`yoriga yaqin bo`lgan nagruzkalardan foyda lanish metodi muskul kuchining ortishida me`yor bo`lmagan nagruzkalar bilan mashq qilish metodi bergan foydani ham bermaydi. Me`yorga yaqin bo`lmagan (oz zuriqish talab qilinadigan) nagruzka bilan mashq qilish metodida katta xajmda ish bajarish mumkin. Bu modda almashinuvida ma`lum o`zgarishlarga sabab bo`ladi va o`z navbatida, muskul massasining ortishiga olib keladi. Kuchli zuriqishsiz yo`qlama bilan bajariladigan mashqlar harakat texnikasi ni aniq nazorat qilish imkoninn beradi, ayniqsa, bu yangi urganuvchi shug`ullanuvchilar uchun qulay. O`rtacha nagruzka trenirovka www.arxiv.uz jarayoninnig boshlangich etaplarida katta bo`lmagan yuqori tiklanishni va kuvvat manbalarini ko`zgotadi, qaysiki, ular xisobiga sifatning bir oz usganligi ko`zga tashlanadi. Ayniqsa, yangi urga nuvchilarning shikastlanishlari oldi olinadi. Shuning uchun me`yorga yaqin va o`rtacha nagruzka bilan kuch talab qilina digan mashqlarni baja rish kuchni rivojlan tirishning asosiy metodi xisoblanadi. Jismoniy tayyorgarlikning ortishi bilan ko`prok, me`yordagi va me`yorga yaqin ogirliklardan foydalaniladi. Me`yorga yetmagan zuriqishni qullash o`z kamchiliklarga ega. Energiya sarflashda me`yordan ortik - muskul butunlay bajara olmay koladigan darajada ishlash Samara bermaydi. Kuchni rivojlantirish nuktai naza ridan aytarli ahamiyatga ega bo`ladigani vsosan oxirgi urinishlar bo`lib, tolikish xisobiga uta zuriqish susayadi, ishga ko`prok harakat birligi qo`shila boradi va kutarilayotgan ogirlik me`yoriga yaqin bo`la boshlaydi. Lekin bu urinishlar yarim sharlar pustlogi funksiyasining susayganligi fonida (holatida) bajariladi. Bundan tashqari, takrorlash sonnpn ko`p marotabaliligi shug`ullanuvchilarda befarqlilikni uygotadi yoki faoliyatga munosabati salbiylashadi, albatta, ular mashq samarasinchng pasayishiga olib keladi. O`quvchilarning yoshiga xos xususiyatlar o`zgarishi bilan bog`liq kuch mashqlaridan mashg`ulotlarda, ayniqsa, darslarda foydalanish imkoniya ti chegarillangan. Kichik va o`rta maktab yoshida shaxsiy kuchini rivojlantirishni uta oshirib yubormaslik lozim. Mashqlar tezlik kuchini rivojlantirishga yunaltirilganligi, statik komponentlari chegaralangan bo`lishining ahamiyati muhimdir. Lekin uni butunlay chiqarib tash lash bo`lmaydi, chunki statik holatlarni qullash, ayniqsa, komatning tar biyalashning yetakchi vositalari xisoblanadi va uni qullash samaralidir. YOsh utishi bilan bu mashqlar kengrok qo`llaniladi. Lekin albatta nafas olishning nazorati kuchaytirilishi kerak. Chunki iafasning zuriqishi paytida uzoqrok ushlash, ayniqsa, kizlarda salbiy ta`sirga olib kelishi, xatto ularning xushdan ketib qolishlaridek holatlar sodir bo`lishi mumkin. Maktabda kuch tayyorgarligini olib borishning asosny vazifasi orqa va korin tomonning yirik muskullalari guruxini rivojlantirishga yunaltirilishi, chunki komatning shakllanishi shu muskullarga bog`liq, rivojlanmaydigan muskul guruxlariga (tananiig kiyshik muskul lari, harakat tayanch apparati muskullari, sonning orqa tomoni muskul lari va xokazo) qaratilishi kerak. Kuchni rivojlantirishning tipik vositalari: 7-9 yoshda jismlar bi lan umumiy rivojlantiruvchi mashqlar, kiyshik urnatilgan gimnastika skameykalariga tirmashib chiqish, gimnastika devoridagi mashqlar, sak rashlar, uloktirish lardir; 10-11 yoshdagilar uchun - katta muskul tarangligi talab qilinadngan jismlarni kutarish bilan umumiy rivojlan tiruvchi mashqlar (tuldirma tuplar, gimnastika tayoklari va x.k.)da, uch usul bilan vertikal kanatga tirmashib, yengil jismlarni uloktirish va boshqalar; 14-15 yoshda - tuldirma tuplar, katta ogirlikka ega bo`lmagan gantellar, kanat(argamchi) tortishdek kuch talab qiladigan mashqlar, tortilishlar, www.arxiv.uz kulda tik turish va boshqalar. To`g`ri o`smirlarda ogirlash tirish maksimal vaznga nisbatan 60- 70%ni tashqillashi lozim, bundan tashqari, mashqlarni muskul tuda bajara olmay qolgungacha bajarish bu yoshdagilarda katiyan takiklanadi. Kizlardan 13-14 yoshdan boshlab talab qilinadigan nagruzka bolalar uchun talab qilinadigan nagruzkaga nisbatan o`z tanasinig maksimal vazni atrofida bo`lishi, ko`prok lokal xolda muskul guruxlariga kuch mashqlari, tashqi ogirlashtiruvchi sifatida gimnastika predmetlari yoki ogir bo`lma gan jixozlardan foydalanish tavsiya etiladi. Kuchni rivojlantirishda muskul zuriqishi kulami (ti rik organizm sodir qiladigan) ikki faktorga bog`liq: a)orqa miyaning oldingi shoxcha lari motoneyronlaridan muskulga boradigan impulslar; b)shartli ra vishda - muskulni o`zining reaktivligi, ya`ni ma`lum ko`zgolishlarda ja vob berish kuchi. Muskulni reaktivligi uni fiziologik kundalangi, tolasi yugonligi, uni ko`zgalaolishi darajasi va boshqa to`zilishidagi bir qancha xususiyatlariga, markaziy nerv sistemasiga trofik(adrenalin-simpatik to`zumi orqali amalga oshiriladigan ta`siriga; shu daqiqadagi muskul uzunligi va boshqa holatlar, faktorlarga ham bog`liq. Muskul zu rikishi darajasini zudlik bilan o`zgartirishda unga keladigan effektli impulslar xarakteri yetakchi mexanizmlardan biri xisoblanadi. Yuk (ogirlik) kutarish, mashqlanish o`zining universalligi bilan qulay bo`lib ular yordamida faqat eng kichik muskullar guruxigagina emas, xatto eng yirik muskullar guruxiga ham ta`sir etish mumkin. Ularni dozalash oson. Lekin bir qator salbiy xususiyatlari ham mavjud. Ogirlik bilan ishlash mashqlarida dastlabki holat muhim rol uynaydi. U albat ta yo`qni statik xolda ushlashni talab qiladi, Agarda yo`qni massasi ogir bo`lsa dastlabki holatda turish qiyinlashadi. Bu o`z navbatida harakatni xal qiluvchi fazasida dikkatni konsentratsiyalashda, qiyinchi likni yuzaga keltiradi. Bundan tashqari ahamiyatli massaga ega bo`lgan snaryadga birdaniga katta tezik berish qiyin xoxlaysizmi yo`qmi harakatning birinchi qismii(boshlanishi) sekin bajariladi. Mashqlar odatda gavdaning tayanch apparatlari yordamida bajariladi. Bunda tananing mus kul apparati kuch namoyon qilishda yutkazadi, ya`ni bir oz tayanish (proksi mal)dan yuqori bo`lmagan kuch sarflaydi xolos. Okibatda qandaydir harakatda tananing shaxsiy vazni yoki uning ogirligiga teng qarshilikni yengish kerak bo`lsa bu kuch namoyon knlish nuktai nazaridan ancha yengil kecha di. Masalan, devorga suyanib kaftga tayanib kulda turishda qo`llar tirsak da bukib to`g`rilanganda o`z vazni uchun sarflangan kuch shu vazndagi shtanga ni kutarishdan yengilrok tuyuladi. Kuchni rivojlantirish uchun taxminiy mashqlar. O`z gavdasi massasi bilan molol keladigan zuriqish bilan namoyon qilinadigan mashqlar: perekladinada tortilishlar; polda, skameykada yotib kulga tayanib kulni tirsakdan bukish va to`g`rilashlar; skameykaga utirgan www.arxiv.uz xolda gavdani egish va to`g`rilash; orqa bilan yotib oyoqlarni kutarib uni uchini p e shonaga tekkazish; gimnastika devori, perekladinaga osilib oyoqni to`g`ri burchak xosil kilguncha kutarib tushurish; sakrash; muskullarni zur berib mak simal zuriqtirish va maksimal bushashtirish("iloji boricha" muskulni ta anglashtirish va keskin ularni bushashtirish); mashqni muskullar bajara olmay qolgungacha, 3-4 urinishda bajarish. Amortizator va espanderlar bilan mashqlar. Amartizatorlar gim n astika devori reykasiga maxkamlangan. Tulicha dastlabki holatlarda tik turib, yotib olgan xolda qo`llar bilan harakatlar- pastga, yen tomonlar ga, yuqoriga; shu harakatlar faqat bir kul bilan; qo`llarni aylantirish lar, burishlar, yelka bilan burilishlar. Elka oldi - tirsak harakatlari bilan mashqlar turlicha dastlabki holatlarda bukish va to`g`rilashlar( qo`llar oldinda holatidan yenga, yon tomondan yuqoriga, pastga); gimnastika devoriga yenlamasiga turib(ung chap yonbosh bilan) yelka oldi suyagini ichkariga, tashqariga burishlar. Kaft harakatlari; bukish va to`g`rilashlar, uzoqlashtirish va yaqinlashti rishlar; aylantirish va boshqalar. So`zuvchini, uloktiruvchini (orqaga urnashtirilgan amartizatorlardan foydalanib) harakatlarni taqlid qilish bilan (imitatsiya). Engashish, tanani burishlar, aylantirishlar uti rib turishlar bilan kul harakatlari. Har bir mashq 6-12 marotabagacha takrorlaiadi. 2-3 urinishdan so`ng muskullarni bushashtirish uchun mashqlar bajarish tavsiya qilinadi. E`tibor berilsa insonning hayotiy faoliyati( nshlab chiqarishda, hayotda, sportda) biz urganayotgan sifatlarni belgilangan darajada rivoj langanligiga bog`liq. Ular qanchalik rivojlangan bo`lsa organizmning ish qobiliyati shunchalik yuqori bo`ladi, mehnat faoliyatida nchsbatan oz muskul energiyasi xisobiga samarali ish bajaradi, shug`ullanuvchi salomatligiga uni uzoq vaqt aktiv hayotiy faoliyatini ta`minlaydi, tashqi muhitning hamda ishlab chiqarishdagi zararli ta`sirlarga nisbatan organizmini qarshi tura olishi kuchayadi. Jismoniy sifatlar insonni ma`lum yoshdan navbatdagi yosh kategoriyasiga utishi bilan tabiiy ravishda o`zgaradi. Bunday o`zgarish yosh bilan bog`liq bo`lgan rivojlanishlar yoki o`zgarishlar deb tushuniladi. YOsh bilan bog`liq Jismoniy sifatlarni rivojlanishi nisbatan se kin va notekis boradi. Jismoniy sifatlarni rivojlantirishning asosida organizmning ish qobiliyatini boshlangich darajasini oshirish maqsadida oshirib beril gan yo`qlamalarga javob bera o l ishi xususiyati unga javoban reaksiyasi deb tushuniladi. Organizm jismon iy yo`qga o`zidagi mavjud zaxiralarini jalb qilish orqali javob beradi. Mashq bajarish davomida energiya resurslari sarflanadi, asta-sekinlik bilan charchok xis qila boshlanadi. Charchok xosil bo`lgan mashg`ulotdan so`ng ish qobiliyati p asaygan xolla r koladi, so`ng u asta sekinlik bilan tiklana boshlaydi. Ish qobiliyatini tiklanishi ish boshlangungacha bo`lgan holatga yetib uni ortishi davom etaveradi(bu fnzio logik qonun), shunday qilib organizm energiya resursini son jixatdan sarflanganini tiklab ulguradi. Bunday www.arxiv.uz yuqori tiklanishda ish kobi liyatini oshgan fazasi vujudga keladi. Bu faza bir oz vaqt ichida ushlanib turadi va so`ng dastlabki holatga pasayadi. Shunday qilib jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish mashg`ulotlaridan so`ng organizmni holatida uchta fazani ko`zatish mumkin: charchash, dastlabki holat darajasigacha tiklanish, ish qobiliyatini dastlabki darajadan yuqorirok ortishi. Agarda keyingi mashg`ulot charchash fazasiga to`g`ri kelib qolsa charchokni ustma-ust tuplanishi sodir bo`lib u tolishga aylanadi. Shug`ullanish organizmning energiya resurslarini tiklanish fazasi ga to`g`ri kelsa ish qobiliyati aytarli darajada oshmasligi, ish qobiliyati ni yuqori darajadaligiga to`g`ri kelsa organizm jismoniy yo`qga tayyorligi, katta xajmda mashq bajarishni uddalay olishligi amaliyotda va fanda isbotlangan. Shunga ko`ra trenirovkalar organizmni yuqori ishchanlikka ega bo`lgan fazalarda utkazilsa shug`ullanganlik darajasi doim usishi ko`zatilmoqda. Masalan, kuch talab qiladigan mashqlar bilan shug`ullanish mashg`ulotlarining chastotasi qator faktorlarga, xususan shug`ullanuvchilarning tayyorganligiga bog`liq. Tajribada isbotlanishicha shug`ullanishni endigina boshlaganlarda mashg`ulotlarni xaftada uch marotaba utkazish I, 2 yoki 5 marotabali mashg`ulotlardan yuqori samara bergan, yuqori malakali sportchilarda esa mashg`ulotlar chastotasi ko`prok. Shug`ullanganlik faqat tizimli mashg`ulotlardagina ortadi va uni tuxtatish bilan shug`ullanganlikni keskin pasannpsh ko`zatiladi. Jismoniy madaniyat jarayonida tanaffuslarga yul qo`yilmaydi. Chunki mashg`ulot ni ijobiy effekti yo`qoladi. Ijobiy effekt foni (soyasi) muximdir. Zararli o`zgarishlar tanaffusning 5-7 kunlaridayok keskin namoyon bo`ladi. Muskul kuchi ozayadi, harakat tezligi susayadi, chidamlilik yomonlashadi. Jismioniy madaniyat jarayoning - jismoniy sifatlarni rivojlan tirishning o`zluksizligi jismoniy kamolotga erishish uchun optimal sharoit yaratadi. Nagruzkani intensivligi va xajmi, dam olish bilan shugul lanishni(nagruzkani) to`g`ri navbatlashuvini tizimliligi bo`zilishi, juda ham yuqori yoki past yo`qlama tanlash mashg`ulotlardan kutilgan iatijaga olib kelmasligiga sabab bo`lishi mumkin ko`zatilmoqda. www.arxiv.uz FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI : 1. Aliev A. O`qituvchining ijodkorlik qobiliyati.-T., “O`qituvchi”.1991 y 2. Ataev A.K.Kurash.O`quv qo`llanma.-T., 1987 y 3. Abdumalikov R., Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning nazariy asoslari. O`quv qo`llanma, -T., O`zDJTI nashriyoti. 1996 y 4. Abdumalikov R., Abdullaev T., va boshqalar. Jismoniy tarbiya ta`limi ilmini takomillashtirish masalalari. Metodik qo`llanma. T., O`zDJTI nashriyoti 1996 y 5. Akramov A.K., O`zbekistonda jismoniy madaniyat va sport tarixi. o`quv qo`llanma. T., O`zDJTI nashriyoti 1997y 6. Ashmarin B.A. Teoriya i metodika fizicheskogo vospitaniya. “Prosveshenie”, M, 1978y 7. Arnautov V.V., Monaxov V.M, Optimizatsiya uchebnogo protsessa-obuchenie Moskva: Mixaylovka. MTSOP. 1997 8. Abdullaeva Sh.A va boshqalar. Pedagogika T., “Fan” 2004y 9. Botirov X.A., O`zbekistonda jismoniy tarbiya tarixi, omabop kitob T., Ibn Sino 1993y 10. Bril M.S. Otbor v sportivnix igrax.- M., 1980y 11. Bespalko V.T., Pedagogika i progressivnie texnologie obuchenie,-Moskva: IRPO. 1995 12. Barkamol avlod - O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., “Sharq” 1997y 13. Barkamol avlod orzusi. T., O`zbekiston milliy entsiklopediyasi. 2000y 14. Babanskiy Yu.K. Optimizatsiya uchebnogo protsessa obuchenie (obhe- didakticheskie aspekt) M; Pedagogika. 1997y 15. Bruner Dj. Protsess obucheniya Per. s ang M., 1982y

O'xshashlar

Jismoniy sifatlar rivojlanishining fiziologik mexanizmlari
Umumta’lim maktab о‘quvchilarining harakat sifatlarini rivojlantirish metodikasi
Jismoniy harakat ko’nikma va malakalarini rivojlantirishning fiziologik asoslari
Yosh dzyudochilarni jismoniy sifatlarini tarbiyalashda harakatli o`yinlarni axamiyati
Jismoniy tayyorgarlik Voleybol