Ichki sekretsiya bezlari. Tayanch-harakatlanish tizimining fiziologiyasi - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Ichki sekretsiya bezlari. Tayanch-harakatlanish tizimining fiziologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ichki sekretsiya bezlari. Tayanch-harakatlanish tizimining fiziologiyasi Reja: 1. Ichki sekretsiya bezlari. 2. Skelet tizimi. 3. Muskullar fiziologiyasi.

www.arxiv.uz Tayanch iboralar: ichki sekretsiya bezlari, skelet, muskul, gormon, embrion, qalqonsimon bez, gipofiz bezi, tiroksin, oksidlanish, osteogenez, timus. 1. Ichki sekretsiya bezlari. Tirik organizmdagi barcha fiziologik protsesslar maxsus biologik aktiv moddalar bilan boshqarilib, regulyatsiya qilib boriladi. Bunday moddalar maxsus organlar orqali doimiy suratda qonga ajralib turadi va ular gormonlar deyiladi. Gormonlarni ajratib chiqaruvchi bezlarni ichki sekretsiya bezlari yoki endokrin bezlar deyiladi. Barcha ichki sekretsiya bezlarining maxsus gormon chiqarish yo`llari bo`lmasdan, gormon to`g`ridan-to`g`ri qonga chiqariladi. Barcha gormonlar organizmda funktsiyalar koordinatsiya qilinishida, boshqarilishida aktiv qatnashadi. Har bir gormon spetsifik ta`sir etish xususiyatiga ega. Masalan bir gruppa gormonlar ayrim to`qima va organlarga ta`sir etsa ikkinchi bir xillari moddalar almashinuviga, fermentlarga ta`sir etadi. Gormonlar turli xil faktorlar tasirida tez parchalanib ketish xususiyatiga ega. Gormonlarning biron jarayonga ta`sir qilishi boshqariluvchan xususiyatga ega. Masalan gormon ta`siridagi o`zgarish ma`lum kritik nuqtaga borganidan keyin shu gormon ajralishi to`xtaydi yoki shu protsessga tormozlanuvchi kuch bilan ta`sir etuvchi boshqa bir modda ajralib chiqadi. Barcha endokrin bezlar faoliyati markaziy nerv sistemasi tomonidan boshqarilib boriladi. O`z navbatida ichki sekretsiya bezlari ajratib chiqaradigan gormonlar nerv sistemasi faoliyatiga kuchli tasir etadi. Demak tirik organizmdagi barcha funktsiyalar nerv va gumoral yo`l bilan boshqariladi. Barcha gormonlarning organizmga eng kuchli ta`siri o`sish va rivojlanish davrida kuzatiladi. Embrion rivojlanishining dastlabki davridayoq uning o`sishi ona qornidagi gormonlar ta`sirida bo`ladi. Keyingi yillardagi ma`lumotlarga qaraganda ona qornida rivojlanayotgan bola organizmida ba`zi bir endokrin bezlar-gipofiz, qalqon bezi va yurak usti bezlarining po`stloq qismi shakllangan bo`ladi. Bola 5-6 oylik bo`lganida qalqonsimon bez tez rivojlanadi va o`zining boshqa bezlar orasida gegemonligini 2-2,5 yoshgacha saqlaydi. Bola 6-7 yoshga kirganda gipofizning oldingi qismi shiddat bilan rivojlanadi. Jinsiy yetuklik davriga kelib gegemonlikni jinsiy bezlar oladi. Qalqonsimon bez-ichki sekretsiya bezlari ichida eng kattasi hisoblanib, uning gormoni qalqonsimon oldi bezining ajratgan gormoni tiroksin va triyodtirozindir. Bu bezda butun organizmdagi yodning 20% saqlanadi. Bu bezning gormonlari ancha barqaror bo`lib, qonga chiqarilganidan so`ng 50-70 kungacha saqlanadi. Bu bezning katta odamlar organizmi uchun ahamiyati shundan iboratki uning gormonlar ta`siri ostida oksidlanish protsesslari tezlashadi. Tiroksin organizm tomonidan kislorodning o`zlashtirib olishini tezlashtiradi. Shuning uchun ham bunday tiroksin bezdan ko`plab ajralib chiqarilganida yurak urishi tezlashadi, odam tez-tez nafas

www.arxiv.uz ola boshlaydi. Temperatura ko`tariladi va hakozo. Bundan tashqari tireoid gormonlar uglevodlar, oqsillar va yog`lar parchalanishini ham kuchaytiradi. Shuning uchun ham bunday paytlarda organizmda manfiy azot balansi vijudga keladi. Tiroksin markaziy nerv sistemasi qo`zg`aluvchanligini ancha oshirib yuboradi. Keyingi tekshirishlar shu narsani aniqladiki, qalqon bezi yana bir gormon tirokaltsitonin ishlab chiqarar ekan. Uning asosiy xususiyati shu bilan xarakterlanadiki, tirokaltsitonin ta`sirida qon tarkibida kaltsiy kamayib, suyak tarkibida oshadi. Qalqonsimon bez oldi bezlari. Bu bezlar ikki juft bo`lib qalqonsimon bezning orqa tomonida joylashgan. Ularning ajratgan gormonini paratgormonlar deyiladi. Paratgormonlarning asosiy xususiyati qon zardobida kaltsiy moddasini ma`lum miqdorda saqlashdir. Bu gormon D vitamini hamda tsitratlar bilan birgalikda kaltsiy, fosfor almashinuvini boshqarib boradi. Yosh va katta organizmda paratgormonlar kaltsiy-fosfor almashinuviga ta`sir etar ekan, nerv-muskul qo`zg`alishini ham boshqarib boradi. Bu gormonlarning yosh organizmda yetarli bo`lishi suyaklarning o`sishi va rivojlanishini ta`minlaydi (osteoliz, osteogeniz). Gistofiziologik tekshirishlar shuni ko`rsatdiki, bezlarning to`liq shakllanishi 4-6 yoshlarda kuzatiladi. Bu bezlar juda kichik bo`lishidan qat`iy nazar organizm uchun muhim rol o`ynaydi, ya`ni tanadan ajratib olib tashlansa titroqlik kasalligi yuzaga keladi va organizm halok bo`ladi. Timus(ayrisimon bez) bu bezning organizmda bajaradigan funktsiyasi kamroq o`rganilgan bo`lib, undan ajraladigan gormonlar ko`pgina bezlar, gormonining organizm tomonidan realizatsiya qilinishini ta`minlaydi (samototrop gormon, kortizol, insulin va boshqalar). Ba`zi bir ma`lumotlarga qaraganda timus organizm rezistentligini oshirish uchun muhim rol o`ynar ekan. Timusning yana bir gormoni- timozin yaqinda aniqlandi. U asosan yirik shohli qoramollar bezidan ajratib olingan. Epifiz. Bu bezning asosiy gormoni adrenoglorulotropin va melatonin hisoblanadi. Adrenoglomerulotropin buyrak usti bezlaridan aldosteron ajralishini kuchaytiradi. Melatonin esa jinsiy bezlar ishini tormozlab turadi. Epifiz bezining eng kuchli ishlashi 5-7 yoshlarga tug`ri keladi. Keyin jinsiy yetilish davriga kelib u juda kuchayib ketadi, lekin 30 yoshlardan keyin yana kattalasha boshlaydi. Epifizning yosh organizm uchun ahamiyati shundan iboratki, u organizmni jinsiy jihatdan barvaqt yetilishdan saqlaydi. Agar yosh organizmda bu bezning gipofunktsiyasi kuzatilsa, erta jinsiy yetishuv ro`y beradi. Giperfunktsiya esa jinsiy yetilishni tormozlaydi va semirishni keltirib chiqaradi. Oshqozon osti bezining Langergans orolchalari qismi endokrin funktsiyani bajaradi va undan insulin gormoni ajratadi. Insulin organizmda yog` to`planishini taminlaydi, oqsillarni sintezlanishida qatnashadi. Embrionning dastlabki rivojlanishida uning qonida insulin ko`p bo`ladi. Tug`ilishdan keyin insulin miqdori ba`zi bir o`zgarishlarga uchraydi. Uning eng ko`p

www.arxiv.uz miqdori o`rta yosh odamlarda bo`ladi, keksaygan sari esa kamayib boraveradi. Adashgan nervlar qitiqlanishi insulinning ajralishini kuchaytirsa, simpatik nervning qitiqlanishi kamaytiradi. Glyukagon yog` to`qimalaridagi yog`ning parchalanishini tezlashtiradi. Glyukagon miqdorining yoshga qarab o`zgarishi juda ham kam o`rganilgan. Keksaygan sari glyukagon miqdori erkaklarda ham, ayollarda ham birmuncha kamayadi. 2 Skelet tizimi. Odam bajaradigan har qanday harakat tanadagi muskullarning qisqarishi tufayli yuzaga keladi. Muskul qisqarishi uchun esa unga nerv tolalari orqali impulslar kelishi kerak. Muskullarning qisqarib, ma`lum ish bajarishida suyaklar katta ahamiyatga ega, chunki ular tayanch vazifani bajaradi. Skelet nerv sistemasi va ichki organlarni tashqi ta`sirdan himoya qiladi. Odam skeletida 206ta suyak bor. Katta odamlarda tanadagi barcha suyaklar umumiy tana og`irligining 18% ni, xotin-qizlarda esa 16% ni, bolalarda 14% ni tashkil qiladi. Shundan 85tasi juft suyaklar va 36 tasi toq suyaklar. Tanadagi barcha suyaklar shakliga ko`ra-o`zun, yassi, qisqa va aralash suyaklarga bo`linadi. Joylashishiga qarab-miya qutisi, umurtqa pog`onasi, ko`krak qafasi, qo`l va oyoq suyaklariga bo`linadi. Bola embrional rivojlanish davrida tana skeleti asosan tog`ay to`qimalari to`plamidan iborat bo`ladi. Tug`ilgandan keyin asta sekin skeletning suyaklanishi davom etadi. Har bir skelet qismining to`liq suyakka aylanishi ma`lum bir yoshga borib amalga oshadi. Bola 14 yoshga kirishi bilan uning skeleti to`liq suyaklanishga kirishadi. Endi tug`ilgan bolalar skeletida organik moddalar anorganik moddalardan ko`p bo`ladi. Yosh ulg`aya borgan sari suyaklar tarkibida anorganik moddalar(kaltsiy, fosfor, magniy tuzlari)ko`payib boradi. Shuning uchun ham yosh bolalarning suyaklari egiluvchan, ya`ni elastik bo`ladi. Miya qutisi miya va yuz qisimlaridan iborat. Endi tug`ilgan bolalarning miya qutisi katta odamlarnikidan tubdan farq qiladi. Masalan, ularda miya qutisining miya va yuz qismlari nisbati 6:1 bo`lsa katta odamlarda 2,5:1 dir. Bolalar tug`ilganidan keyin ham miya qutisining skeleti 7 yoshgacha o`sadi, ayniqsa jadal o`sishi birinchi yoshda kuzatiladi. Umurtqa pog`onasi 24 ta erkin alohida turuvchi (7ta bo`yin,12ta kurak va 5ta bel umurtqalari) va 9-10 ta birga qo`shilib o`sgan umurtqalar (5ta dum, 4 yoki 5 ta dumg`aza umurtqalari)dan iborat. Umurtqa pog`onasi tog`ay to`qimasidan rivojlanadi. 3 yoshdan boshlab umurtqalar ham bo`yiga ham eniga baravar o`sadi. 5-7 yoshlardan boshlab esa bo`yiga tezroq o`sadi. Umurtqa pog`onasining o`sishi o`g`il bolalarda 20 yoshgacha, kuzatiladi.

www.arxiv.uz Ko`krak qafasini 12 juft qovurg`alar tashkil qiladi. Birinchi 7 jufti tog`ay uchlari orqali to`sh suyagi bilan alohida- alohida birlashgan, qolgan 5 jufti(8-9 juftlari) yuqorida joylashgan qovurg`a tog`ayi bilan to`sh suyagiga birlashadi. 11va12 juftlari esa umuman to`sh suyagigacha yetib bormaydi. Barcha qovurg`alar umurtqa pog`onasi bilan bo`g`inlar orqali birlashgan. Qo`l va oyoq suyaklari. Qo`l skeleti yelka va qo`l qismlariga bo`linadi. Yelka qismi ko`krak suyagi va o`mrovdan iborat bo`lib, qo`l qismi esa yelka, bilak va bormoq suyaklaridan iborat. Tana, qo`l va oyoq skeletining normal rivojlanishi ko`p jihatdan bajariladigan jismoniy ishlarga bog`iq. Shuning uchun ham fizkultura mashqlari, jismoniy ishlar bolalar yoshi, ular skeletining spetsifik xususiyatlari hisobga olingan holda mutaxassislar tomonidan tuzib chiqilishi shart. 3. Muskullar fiziologiyasi. Skelet sistemasidagi barcha muskullar maxsus nerv xujayralari-motoneyronlardan impulslar olib turadi. Motoneyron bilan muskul orasida maxsus plastinkalar mavjud bo`lib, shular tufayli har bir motoneyron 80-160 tagacha muskul tolasini idora qilib turadi. Har bir skelet muskuli bir nechta muskul bog`lamalardan iborat, har bir bog`lamda minglab muskul tolalari bo`ladi. Muskul tolalari bir uchi bilan payiga birlashgan bo`ladi, boshqa tomonidan yupqa parda sarkolemma bilan o`ralgandir. Sarkolemma muskul tolasida qo`zg`alishning paydo bo`lishi va o`tishni ta`minlaydi. Muskul tolasining ichida sarkoplazma bo`lib u asosan ikki qisimdan iborat: sarkoplazmatik matriks- suyuqlik bo`lib, unda asosiy qisqaruvchi element miofibrillar joylashgan bo`ladi. Undan tashqari, sarkoplazmatik matriks tarkibida oqsil moddalar, glikogen, yog` tomchilari, fosforli birikmalar, har- xil ionlar va boshqa moddalar bo`ladi. Muskul tolasidagi asosiy qisqaruv elementlar yo`g`on ip-meozin va ingichka ip-aktinlardan iborat. Yo`g`on va ingichka muskul tolalari bir-biriga chirmashib eshilganda muskulda qisqarish kuzatiladi. Sarkoplazma tarkibidagi ko`pgina moddalarning harakatchanligi tufayli membranada hosil bo`ladigan potentsiallar ayirmasi muskullar qisqarishini ta`minlaydi. Muskul tolalari qitiqlanishga nisbatan bo`yiga qisqarib, taranglashib javob beradi. Muskullar qisqarishida yakka va tektonik qisqarishlar bir-biridan farq qilinadi. Yakka qisqarish, qisqa muddatli berilgan ta`sirlarga nisbatan kuzatiladi. Bu vaqtda quyidagi momentlarni qayd qilish mumkin, ya`ni latent davri yoki yashirin davr- ta`sir berilganidan keyin javob hosil bo`lgunigacha ketgan davr (bu davr to`g`ri chiziq bilan ifodalanadi). Keyin muskulning qisqarish davri kelib, u yuqoriga ko`tariluvchi egri chiziq bilan harakterlanadi. Bo`shashish davri esa qayd qilinayotgan egri chiziqning dastlabki holatiga qaytib kelishi bilan xarakterlanadi. Muskul ko`p

www.arxiv.uz qisqarib, unda charchash yuz bersa, qisqarish ko`p vaqtni oladi, ya`ni muskul uzoq vaqt qisqargan holatda qoladi (kontraktura). Ishlab turgan muskul umumiy energiyasining 30 % ni mexanik ish uchun sarflasa, 70% ni issiqlik energiyasiga sarflaydi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Yunusov A. Yu. Odam fiziologiyasi. Toshkent. «O’qituvchi». 1964 y. 511 bet. 2. Maxmudov E., Aminov B., Qurbonov Sh. O’smirlar fiziologiyasi va maktab gigienasi. Toshkent. «O’qituvchi». 1984 y. 181 bet. 3. Azimov I, Sobitov Sh. Umumiy va sport fiziologiyasidan amaliy mashg’ulotlar. Toshkent. «O’qituvchi». 1985 y. 168 bet. 4. Klemeshev L. S., Ergashev M. S. Yoshga oid fiziologiya va gigiena. T. O’qituvchi. 1991 y. 5. Sodiqov Q. S. o’quvchilar fiziologiyasi va gigienasi. T. O’qituvchi. 1992 y. 6. B.A.Sodiqov, LS Qochqorova, Sh.Q.Qurbonov “Bolalar va osmirlar fiziologiyasi va gigiyenasi” Toshkent “Ozb.Mill.Ensiklop” 2006 yil

O'xshashlar

Nerv tizimining fiziologiyasi

Jismoniy mashqlar fiziologiyasi va biomexanikasi faninig predmeti, vazifalari, rivojlanish tarixi

Yoshlar organizmi rivojlanishining umumiy qonuniyatlari

Moddalar va energiya almashinuvi. Ayiruv organlarining fiziologiyasi

Nafas olish va ovqat hazm bo`lishi