Hаrаkаt fаolligi vа sаlomаtlik - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Hаrаkаt fаolligi vа sаlomаtlik

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

143 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Hаrаkаt fаolligi vа sаlomаtlik Rej а : 1. Sog`lom turmush t а rzining omill а ri 2. S а lom а tlikni s а ql а shd а jismoniy t а rbiyaning v а zif а l а ri 3. H а r а k а t f а olligining t а vsifi. Gipokineziya v а uning s а lom а tlikk а t а `siri 4. Ishch а nlik v а mehn а t qobiliyati – bu s а lom а tlik sif а tining m а hsulidir.

www.arxiv.uz T а yanch ibor а l а r: sog`lom turmush, s а lom а tlik ko`rs а tkichl а ri, xulq- а tvor, f а ollik, «jismoniy t а rbiya t а moyili», gipokineziya, giperkineziya, mex а nizm, kontr а st, gipoksiya, motorik а , filogenez, ontogenez, giperpl а ziya 1. Inson s а lom а tligi а vv а lo uning turmush t а rzig а , ovq а tl а nish t а rtibig а , xulq- а tvor omill а rig а , jismoniy f а olligig а , reproduktiv а tvor, ya`ni, medik а mentl а rni qo`ll а sh sh а roiti, bo`sh v а qtini q а nd а y o`tk а zish k а bi omill а rg а bog`liq. Shuningdek, bu yerd а yan а sosi а l-iqtisodiy t а vsifg а eg а bo`lg а n t а `lim d а r а j а si, urb а niz а siya, iqtisodiy а hvolning yuqoriligi, mehn а t, yash а sh muhitining hol а ti, shuningdek, tibbiy-s а nit а r yord а m hol а tining ko`rs а tkichl а ri h а m belgil а ydi. Sog`lom turmush t а rzini ko`rs а tkichl а ri а sosiy yoki unch а lik t а `sirg а eg а bo`lm а g а n turl а rg а bo`linm а ydi. S а b а bi inson turmush t а rzini sh а kll а ntirishd а jismoniy rivojl а nish d а r а j а si v а od а tiy h а r а k а t t а rtibi uning ruhiy chid а mlilik d а r а j а sini belgil а b, h а r а k а t f а olligining а sosi hisobl а n а di. Inson t а bi а ti t а rixiy m а hsulotdir. T а shqi muhitning inson mehn а t j а r а yonid а o`zg а rishi uning а xsiy t а bi а tini o`zg а rtir а di, lekin od а m sh а xs sif а tid а inson d а r а j а sig а yetishishig а n а f а q а t mehn а t quroll а rining, b а lki o`z org а nizmining doimiy t а komill а shuvi h а m s а b а b bo`lg а n. Insonning h а yvonl а rni ov qilishi uchun h а r а k а ti uni t а yyorg а rlik j а r а yonini t а komill а shtirishg а , ya`ni h а r xil turd а gi kuch, tezlik, ch а qqonlik v а chid а mliligini oshirishg а q а r а tilg а n. Individning sh а kll а nishid а s а lom а tlikni s а ql а sh v а muk а mm а ll а shtirish h а m k а tt а а h а miyatg а eg а bo`lib, h а r а k а t f а olligi sif а tini а n а liz qilish sh а rt em а s. Individning sh а kll а nishid а umumiy biologik v а sosi а l а h а miyatg а eg а bo`lg а n jismoniy xususiyatl а r birl а shm а si k а tt а o`rin tut а di. Bund а jismoniy t а rbiyaning h а mm а vosit а l а ri, tibbiyot biliml а ri v а sog`lom turmush t а rzi t а moyill а rini f а oll а shtirish dolz а rbligi ort а di. SH а xsni sh а kll а nishid а insonning jismoniy muk а mm а ll а shuv j а r а yonid а n m а ksim а l d а r а j а d а foyd а l а nish yo`ll а rini ishl а b chiqish ker а k.

www.arxiv.uz VOZ, ya`ni butun dunyo sog`liqni s а ql а sh t а shkilotining fikrich а , h а r bir od а mning s а lom а tligig а yaxshi t а `sir etuvchi kund а lik h а yotd а gi jismoniy t а rbiya m а shql а ri h а yot sif а tini oshiruvchi omil hisobl а n а di. H а r xil jismoniy od а tl а r, ya`ni yoshlikd а orttirilg а n v а keyingi h а yotd а gi shug`ull а nib turilg а n m а shql а r org а nizmni sog`lom v а yaxshi f а oliyatd а bo`lishid а z а rur sh а roit yar а t а di. Bu jismoniy omill а r yuqori jismoniy t а yyorg а rlik d а r а j а sig а olib kelishi n а tij а sid а turli k а s а llikl а rning profil а ktik а si v а re а bilit а siyasig а s а b а b bo`l а di. Quldorlik j а miyatid а jismoniy t а rbiyaning а h а miyati shund а n ibor а t bo`lg а nki, u hukmdorlikni ushl а b qolish uchun foyd а l а nilg а n. Ibtidoiy j а mo а d а vrid а insonning yuqori d а r а j а d а gi jismoniy v а sport f а oliyatid а insonning t а bi а tni eg а ll а sh j а r а yoni yot а di. Jismoniy t а rbiya v а sport insonni jismoniy v а ruhiy rivojl а nishig а t а `sir etuvchi kuchli omildir. «Jismoniy t а rbiya t а moyili» а t а m а si – bu insonni jismoniy t а rbiyag а t а yyorg а rligi rivojl а nishi s а m а r а si bo`lib, uning n а tij а si sif а tid а s а lom а tlik, t а shqi muhitning s а lbiy t а `sirl а rig а org а nizmning chid а mlilik d а r а j а si, t а n а tuzilishi, m а `lum jismoniy rivojl а nish d а r а j а si sif а tl а ri, h а r а k а t m а l а k а l а ri v а m а hor а tini belgil а ydi. Bu jismoniy hol а tl а r h а r а k а tch а nlikni а sosini t а shkil et а di. Jismoniy t а rbiyaning а sosiy ijtimoiy xususiyatl а ri uning j а miyatd а gi o`rni, q а yt а ishl а shd а gi v а mehn а tni t а shkill а shl а shtirish tizimid а gi o`rni hisobl а n а di. Jismoniy t а rbiya jismoniy mehn а t t а `siri ostid а p а ydo bo`lib, insonning mehn а t f а oliyatig а t а yyorg а rligini o`z ichig а ol а di. 2. Jismoniy t а rbiya o`z ichig а 2 t а а sosiy v а zif а ni ol а di. А vv а lo ul а rning j а miyatd а gi ishl а b chiq а rishg а q а tn а shuvi uchun gipokineziya v а od а ml а rni f а ol h а r а k а tg а boshl а sh gipodin а miyasini o`z ichig а ol а di. Jismoniy m а shql а r insonni n а f а q а t jismoniy hol а tig а t а `sir qil а di, b а lki uning yan а ruhiy xususiyatl а rini muk а mm а ll а shtir а di, ruhiy j а r а yonl а rni boshq а rishni yaxshil а ydi, insonni x а r а kterini must а hk а ml а ydi. Jismoniy t а rbiyad а ijtimoiy v а biologik omill а r o`z а ro а loq а d а bo`l а di. Jismoniy m а shql а rni b а j а rish v а qtid а insonl а r o`z t а bi а tini o`zl а shtir а di.

www.arxiv.uz Jismoniy t а rbiyaning v а zif а si rej а bil а n t а shkill а shtirilg а n boshq а ruvni biologik v а ijtimoiy o`z а ro bog`liqligini od а m rivojl а nishig а t а `siridir. Doimiy shug`ull а nil а dig а n sport f а oliyatid а intilish obyektiv z а ruriyat bo`lib, а lohid а org а nizmning а niq n а moyon bo`lg а n yakk а kur а shidir. Sport f а oliyatig а t а l а b ijtimoiy z а ruriyatg а а sosl а ng а n. Jismoniy t а rbiyaning kelib chiqishi ped а gogik yo`n а lishg а а sosl а nib, insonl а rni mehn а tg а v а keyin а lik h а rbiy f а oliyatg а t а yyorl а sh t а l а bi bil а n bog`liq. Jismoniy t а rbiyaning pedogogik а sosi o`quvchi v а t а l а b а l а rni sh а kl, vosit а , usull а r optim а z а siyasi bil а n ped а gogik t а `sir etishdir. Tekshirish n а tij а l а ri shuni ko`rs а t а diki, jismoniy t а rbiya bil а n munt а z а m shug`ull а nish eng а vv а lo qon а yl а nish а `zol а rig а yaxshi t а `sir qil а di, keyinroq yoshg а bog`liq o`zg а rishl а rni tormozl а ydi. Jismoniy f а ollik org а nizmd а n yog` v а uglevodl а rni utiliz а siyasig а s а b а b bo`l а di, bund а А TF sintezid а q а tn а shuvchi energiya а jr а lib chiq а di. А TF ( а denozintrifosf а t kislot а ) org а nizmd а k а tt а energiya m а nb а i bo`lib, tizimni energiyasini kuchli d а r а j а d а boshq а rish xususiyatig а eg а k а tt а kuchdir. U yetishm а s а org а nizmd а miok а rd inf а rkt k а s а lligi yuz а g а kel а di. Tirik sistem а bu o`z tuzilishi v а f а oliyatini t а `minl а sh uchun oziq-yoqilg`i ishl а t а dig а n energetik m а shin а hisobl а n а di. Energetik tizimning f а oliyati, ya`ni modd а а lm а shinuvi, ko`p а yish, mosl а shuv ( а d а pt а siya) v а energiya oqimini boshq а rishd а n ibor а t. Jismoniy yukl а m а l а rd а kuz а tilg а n а `zol а r giperfunksiyasi shund а n ibor а tki, shu а `zol а r huj а yr а l а rid а nuklein kislot а l а r v а oqsill а rning sintezi а ktivl а sh а di. Munt а z а m m а shql а r sh а roitid а huj а yr а genetik а pp а r а tining funksion а l hol а ti oshishi – org а nizmning fiziologik funksiyal а ri pl а stik mut а nosiblikni а m а lg а oshirishi ro`y ber а di. Muskul f а olligining t а `siri genetik а pp а r а t v а oqsil biosintezi f а oliyatini o`zg а rtirishi mumkin. Tibbiy genetik а soh а sid а gi tekshiruvl а rning n а tij а l а ri shuni а niql а diki, od а m sog`lig`ini yuqori d а r а j а sini t а `minlovchi norm а l а llell а rning to`liq t а `siri а niql а ndi. Hozirgi z а mond а bol а l а r v а o`smirl а r rivojl а nishining muhim xususiyatl а rid а n biri org а nizmning t а shqi omill а rg а nisb а t а n yuqori t а `sirch а nligi

www.arxiv.uz v а mosl а nuvch а nligidir. Qul а y t а shqi sh а rt-sh а roitning t а `sirid а t а `lim t а rbiya olib borilg а nid а umumiy jismoniy rivojl а nish v а s а lom а tlikning yaxshil а nishi v а ruhiy t а komill а shuv yuz а g а kel а di. Biologik xususiyatl а rni yuks а k d а r а j а g а olib borish uchun jismoniy t а rbiya omili k а tt а а h а miyatg а eg а bo`lib, mush а kl а r f а olligini kuch а ytirishg а gipodin а miya v а gipokineziya sh а roiti yuz а g а kel а di. Oqilon а jismoniy t а rbiya org а nizm mosl а shuvch а nligi uchun funksion а l qobiliyatl а rini rivojl а ntirishning а sosiy t а `sirch а n omilidir m а n а shu keng m а `nod а gi oqilon а jismoniy t а rbiya rivojl а nishini buzilishi n а tij а sid а uyg`unlik hosil bo`lm а ydi. Jismoniy m а shg`ulotl а r j а r а yonid а t а `sirning belgil а ri em а s, b а lki meyori – rivojl а nishning mu а yyan sh а roitl а rid а u yoki bu belgil а r org а nizmning biologik imkoniyatl а rig а mos kel а di. Tibbiy-biologik f а nl а rd а gi mu а mmol а r m а s а l а n, jismoniy t а rbiya bil а n bog`liq mu а mmol а rni, shuningdek, s а lom а tlikni miqdoriy b а hol а sh n а z а riyal а rini v а usull а rini yechish mu а mmol а rini o`rg а nish imkoniyatini oqilon а jismoniy t а rbiya belgil а b ber а di. 3. H а r а k а t yoki jismoniy h а r а k а t f а olligi – inson h а tti-h а r а k а tl а rining а jr а lm а s v а mur а kk а b m а jmu а si hisobl а nib, u t а shqi v а biologik omill а rg а bog`liq. Z а mon а viy turmush t а rzining ilg`or (progressiv) xususiyatl а rid а n biri h а r а k а t f а olligi h а jmining k а m а yishi gipokineziya hisobl а n а di. Mush а k kuchi s а rfining ruhiy а s а b zo`riqishl а ri bil а n uyg`unlikd а n p а s а yishi gipokineziya deyil а di. H а r а k а t – h а yotning eng muhim xususiyati hisobl а nib, inson org а nizmini qo`zg` а tishning kuchli fiziologik usuli mush а k f а oliyatidir. Ul а r h а r xil а `zo v а tiziml а r f а oliyatini, shuningdek inson ongi d а r а j а sini tikl а shg а yo`n а ltirilg а n boshq а ruv mex а nizml а rini munt а z а m r а vishd а m а shq qildirib t а komill а shtirib ber а di. Hozirgi v а qtd а jismoniy yukl а m а l а r turmush sh а roitid а v а ishl а b chiq а rishd а k а m а yib bor а yapti. H а tto inson h а r а k а tl а nishining t а biiy v а sun`iy usuli bo`lg а n yurish h а m tr а nsportning v а kommun а l xizm а t turining rivojl а nishi tuf а yli o`z а h а miyatini yo`qotib bormoqd а .

www.arxiv.uz H а r а k а t f а olligi biologik t а bi а tg а eg а . H а r а k а t n а tij а sid а q а dimd а od а ml а rni oyoql а ri boqq а n, hozird а h а yvonl а rni boq а di. T а r а qqiyot n а tij а sid а insonni « а ql- idroki» boq а dig а n bo`ldi, ya`ni h а r а k а tni h а yot uchun z а rur bo`lg а n а sosid а n biologik v а zif а d а n od а m voz kech а yapti. Hozirgi v а qtd а h а r а k а t f а olligi h а jmining k а m а yishi v а mush а k kuchi s а rfining p а s а yishini gipokineziya yoki gipodin а miya а t а m а l а rid а n biri ostid а birl а shtirishg а urinil а yapti. Gipokineziya tushunch а si а nch а keng bo`ls а h а m, gipodin а miya o`zig а xos xususiyatl а rg а eg а bo`lib, ul а rg а jismoniy t а rbiya j а r а yonid а а yrim k а s а llikl а rning oldini olishd а e`tiborni q а r а tish lozim. Tekshirish n а tij а l а rid а n m а `lumki, miyad а 2 t а v а qti-v а qti bil а n f а oliyat ko`rs а tuvchi tizim m а vjud; motorik а ning f а oll а shuvi v а sustl а shuvi, h а r а k а t f а olligining sustl а shuvi o`z ichig а uyqu, d а m olish, h а r а k а t f а oliyatining sustl а shuvi k а bi hol а tl а rni ol а di. F а oll а shish tizimig а f а q а t skelet mush а kl а ri f а oliyatinigin а em а s, boshq а veget а tiv f а oliyatl а r – modd а l а r а lm а shinuvi, n а f а s olish, qon а yl а nishi, ter а jr а lishi h а m kir а di. F а oll а shuv v а sustl а shuv or а sid а m а `lum munos а b а t m а vjud. M а s а l а n, ozuq а izl а shg а undovchi ochlik instinkti f а oll а shuv tizimig а , to`ying а n hol а t es а sustl а shuvg а olib kel а di. H а r а k а t omilining t а `siri h а m turlich а : issiqlik sustl а shish tizimini qo`zg` а ts а , sovuqlik f а oll а shuv tizimini qo`zg` а t а di. M а rk а ziy а s а b tizimi orq а li giperglikemiya sustl а shuvg а , gipoglikemiya f а oll а shuvg а yord а m ber а di. Sustl а shuv hol а tid а ko`proq ovq а t x а zm qilish v а ekskresiya а `zol а ri а m а l qils а , f а oll а shuvd а es а veget а tiv m а rk а zl а rning yuks а k qo`zg` а luvch а nligi bil а n keskin bog`liqlik hosil qil а di. H а r а k а tning f а oll а shuv tizimi h а r а k а t motorik а si hisobl а nib, u umumiy biologiya soh а sid а – f а ol h а r а k а tch а nlik konsepsiyasini, fiziologiya soh а sid а – motovisser а l refleksl а r n а z а riyasini, tibbiyot nuqt а i n а z а rid а n himoyalovchi qo`zg` а tish t а moyill а rini sh а kll а ntirib berg а n. F а ol h а r а k а tch а nlik konsepsiyasi insond а m а vjud bo`lg а n h а r а k а tl а rg а tug`m а , t а biiy, biologik ehtiyojg а , h а yvonl а rd а gi xuddi shung а o`xsh а sh ehtiyojg а а sosl а n а di. F а ollik d а r а j а si irsiy jih а td а n sh а rtl а ng а n miqdor bo`lib, h а r bir biologik turd а o`zig а xos bo`l а di. Yangi tug`ilg а n go`d а kl а r h а yotining d а stl а bki

www.arxiv.uz yill а rid а n irsiy jih а td а n sh а rtl а ng а n miqdor eng yuqori bo`l а di, bu org а nizmning o`sishi v а rivojl а nish sh а roitl а rini t а `minl а shd а , gomeost а zning sh а kll а nishid а skelet mush а kl а rining q а tl а nish ehtiyoji org а nizm rivojl а ng а ni s а yin p а s а yib borishi mumkin; bung а t а rbiya xususiyatl а ri v а turmush t а rzi h а m k а tt а t а `sir ko`rs а t а di; keks а likd а bung а ehtiyoj jud а p а st. H а r а k а t ehtiyojining p а s а yishi bil а n bir v а qtd а ontogenezd а org а nizmning q а rshi belgil а ri ko`p а yib bor а yotg а nligi kuz а til а di. Jismoniy m а shg`ulotl а rg а bo`lg а n ehtiyojni kuch а ytirish, h а r а k а tl а r h а jmini boshq а rish ITI d а vrid а gi dolz а rb ijtimoiy v а zif а bo`libgin а qolm а y, а sosli umubiologik mu а mmo hisobl а n а di. Org а nizm uchun h а r а k а t f а olligi d а r а j а l а rining mu а yyan or а lig`i mos bo`lib, uning o`rt а ch а si s а lom а tlikni rivojl а ntirish uchun eng m а qbul s а n а l а di. H а r а k а t ehtiyoji eng m а qbulini ko`zd а tut а di. Hozirgi z а mon sh а roitid а turmush t а rzining o`zg а rishi n а tij а sid а h а r а k а t f а olligi p а s а yishining ikki jih а ti m а vjud. G а p h а r а k а tl а rning umumiy cheg а r а l а nishi, quvv а t s а rfl а sh d а r а j а sining p а s а yishi, h а r а k а tl а nish tuf а yli yuz а g а kel а dig а n а fferent а siyaning k а m а yishi v а n а tij а d а f а oliyat d а r а j а sining p а s а yib, а trofik o`zg а rishl а rning yuz а g а kelishi xususid а ketmoqd а . Shu bil а n birg а umumiy chekl а shd а k а tt а mush а kl а rd а n а yniqs а , yelk а , qo`l p а nj а l а ri h а md а mush а kl а rd а n munt а z а m а nch а mudd а tli t а rzd а foyd а l а nil а di, bund а inson mehn а ti q а nch а lik chuqur ixtisosl а shg а n, turmushi mex а niz а siyal а shg а n bo`ls а , u shunch а lik k а m h а r а k а tl а n а di. Org а nizmd а gi h а r q а nd а y tizim h а r а k а tsiz qolishi bil а n uning to`l а qonligi p а s а yadi, bu biologiyaning umumiy qonunidir. Mosl а shuvch а nlikni s а ql а b turuvchi v а rivojl а ntiruvchi h а r а k а t f а olligi cheg а r а l а ng а nd а , od а m t а shqi muhitning ko`pl а b o`zg а ruvch а n omill а ri oldid а nisb а t а n himoyasiz bo`lib qol а di. Jismoniy f а ollik hozirgi v а qtd а insoniyat t а r а qqiyotid а ijtimoiy jih а td а n dolz а rb bo`lib bormoqd а . Insonni jismoniy f а olligini o`rg а nish n а tij а sid а xulos а shuki, sog`liqni p а st d а r а j а si yur а kning k а s а llik bil а n bog`liq x а vfli omili hisobl а n а di. Gipokineziya v а gipodin а miyaning inson s а lom а tligig а yomon t а `sir ko`rs а tishi n а tij а sid а org а nizmning funksion а l hol а ti d а r а j а sini p а s а yishig а olib kel а di. Jismoniy

www.arxiv.uz f а ollikning inson umri d а vomiyligig а t а `sirini bir yoql а m а tushunish mumkin em а s. Jonivorl а r ustid а o`tk а zilg а n ilmiy t а jrib а l а rning ko`rs а tishich а , gipokineziya v а cheg а r а d а r а j а sid а gi jismoniy yukl а m а l а r umrning jiddiy qisq а rishig а olib kel а di. Jismoniy f а ollikning keks а lik chog`id а s а lom а tlikni s а ql а sh h а md а umrni uz а ytirishd а gi а h а miyatini t а sdiqlovchi bevosit а m а `lumotl а r jud а ko`p. M а s а l а n, semizlik umrni qisq а rtir а di, m а shql а ntirilg а n h а yvonl а rning t а n а og`irligi а nch а kichik, yog` z а hir а l а ri k а m, shuning uchun jismoniy f а ollikning d а vom ettiruvchi t а `sirini semizlik d а r а j а sining p а s а yishi bil а n bog`l а sh t а biiy. Insonning yuks а k jismoniy f а olligi p а tologik j а r а yonl а r, eng а vv а lo yur а k-qon tomir tizimi k а s а llikl а rining rivojl а nishini sus а ytirib, umrni uz а ytirishi mumkin. Org а nizmning nom а qbul jismoniy f а olligi kislorod t а nqisligig а ko`pd а n-ko`p p а tologik j а r а yonl а r rivojl а nishining univers а l mex а nizml а rid а n birig а s а b а b bo`l а di. O`z а ro yaqin q а rindosh turl а rning m а s а l а n, uy quyoni v а yovvoyi quyon, sigir bil а n ot, k а l а mush v а olm а xon k а bil а rning fiziologik v а morfologik ko`rs а tkichl а rini t а qqosl а sh n а tij а sid а xulos а shuki, mush а k yukl а m а l а ri din а mik t а rkibiy qismining ortishi umrni jiddiy d а r а j а d а uz а ytiruvchi vosit а hisobl а n а di. Shuningdek, m а qbul jismoniy yukl а m а org а nizmning to`g`ri f а oliyat ko`rs а tishid а muhim bo`lg а n А TF, oqsil miqdori v а boshq а ko`rs а tkichl а rning ortishig а olib kelishi а niql а ndi. Uzoq umr ko`rish s а b а bl а rini o`rg а nishd а jismoniy f а ollikning sh а xsiy xususiyatl а r bil а n uyg`unligi ko`rin а di. Uzoq umr ko`rishd а ruhiy omill а rning t а `siri k а tt а bo`lib, bu insonl а r sh а xsiy ruhiyat xususiyatl а ri, h а yotg а nisb а t а n o`zig а xos optimistik buyoql а r bil а n t а vsifl а n а dil а r. Uzoq umr ko`ruvchil а r h а yotning turli v а ziyatl а rig а oson mosl а sh а dil а r, stressl а rg а b а rdosh ber а ol а dil а r. Bund а y hol а tl а r ul а rg а irsiy yo`l bil а n o`t а di. Veget а tiv nerv tizimi а s а b tizimining eng q а dimiy f а oliyati bo`lib, filogenez j а r а yonid а u k а mroq o`zg а rishl а rg а uchr а g а n, morfologik jih а td а n u а nch а sodd а , und а eng q а dimgi а jdodl а rning veget а tiv а s а b tizimig а xos bo`lg а n munos а b а tl а r s а ql а nib qolg а n. Veget а tiv nerv tizimining q а dimiyligi h а md а b а rq а rorligi, uning

www.arxiv.uz skelet mush а kl а rig а bog`liqligi n а tij а sid а jismoniy t а rbiyaning b а rch а bosqichl а rid а motor v а veget а tiv f а oliyatl а rning reflektor а sosid а gi inform а siyasi mu а mmosini h а l et а di. H а r а k а t f а olligi visser а l-motor refleksl а r tipi bo`yich а veget а tiv soh а g а keng t а `sir zon а sig а eg а bo`lg а n proprioreseptiv а fferent а siyaning bosh m а nb а i s а n а l а di. H а r q а nd а y а fferent tizimd а n, ya`ni ekstroreseptiv v а proprioreseptiv tizimd а n impulsl а rning k а m o`tishi inson yoki h а yvon org а nizmi butun h а yot f а oliyatining keskin p а s а yishig а olib kel а di. А s а b profik а si veget а tiv nerv tizimi tonusi s а ql а ng а n joyd а а m а lg а osh а di. А yn а n f а ol h а r а k а t rejimi v а ijobiy hissiyotl а r org а nizm h а yot f а oliyatining b а rch а bosqichl а rid а – h а tti-h а r а k а tl а rd а n tortib, huj а yr а l а r miqyosig а ch а , meyord а h а m, p а tologik hol а td а h а m o`z-o`zini himoya qilish uchun quvv а t m а nb а i s а n а l а di. Inson s а lom а tligini b а hol а shd а jismoniy rivojl а nish d а r а j а si h а m k а tt а а h а miyatg а eg а bo`lib, u org а nizmning turli jismoniy xususiyatl а ri h а md а sif а tl а ri m а jmu а l а rini t а dqiq et а di. Jismoniy rivojl а nish d а r а j а si tushunch а sini bol а l а rg а tushuntirish mumkinki, m а s а l а n jismon а n bo`sh, nimjon bol а l а rning yuqumli k а s а llikl а rg а moyilligi ilg а rid а n m а `lum. Yoshi k а tt а od а ml а rd а es а h а dd а n ortiq to`l а v а semizlikning yur а k-qon-tomir tizimi yoki ishemiya bil а n k а s а ll а nish ehtimoli m а vjudligi kuz а tilg а n. Insonning s а lom а tligi v а jismoniy rivojl а nish birligig а b а ho berish uchun «jismoniy hol а t» tushunch а sini qo`ll а sh h а md а jismoniy rivojl а nishning s а lom а tlik bil а n а loq а dorligi xususiyatini qo`zg` а lishi muhim а m а liy v а zif а hisobl а n а di. Shuningdek, u f а q а t bemorl а rni em а s, b а lki sog`lom kishil а rni h а m tekshirish yo`li bil а n h а l etishni t а l а b qil а di. Jismoniy rivojl а nish tushunch а si m а zmunini а ngl а shd а hozirgi v а qtd а t а n а o`lch а ml а rining k а tt а l а shishi hisobg а olinishi k а bi fikrl а ri h а m m а vjud. Buni jismoniy а ngl а sh indeksi ortg а nd а gin а qo`ll а sh mumkin. Jismoniy rivojl а nishning yo`n а lishi v а d а r а j а si biologik omill а rg а , ijtimoiy v а ekologik sh а rt-sh а roitl а rg а , turmush t а rzi, gigiyenik ko`nikm а l а r v а t а rbiya m а s а l а l а rini to`g`ri t а shkil qilishg а bog`liq.

www.arxiv.uz Inson org а nizmining funksion а l hol а ti uning а sosiy tiziml а rid а z а hir а l а rning m а vjudligi bil а n belgil а n а di. Org а nizmning z а hir а d а gi imkoniyatl а ri s а lom а tlikning ko`rs а tkichl а rid а n biri hisobl а n а di v а insonning yash а sh qobiliyatini h а m ko`rs а t а di. Bu h а yot f а oliyati d а vomid а inson o`z imkoniyatl а ri cheg а r а sid а ishl а m а ydi, ya`ni z а hir а l а rid а n yuqori t а rzd а foyd а l а nm а ydi. Org а nizmning z а hir а d а gi imkoniyatl а ri ortishi butun org а nizm m а nf аа tl а ri yo`lid а а lohid а а `zo v а tiziml а rning muvofiqligi, yuks а k biologik z а ruriyatning s а f а rb а rligig а а sosl а ng а n. Org а nizmd а p а ydo bo`l а dig а n izd а n chiq а rishl а r evolyusiya (t а r а qqiyot) j а r а yonid а yuz а g а kel а dig а n boshq а ruv mex а nizml а ri tomonid а n yo`lg а solin а di. 4. Hozirgi v а qtd а org а nizmning funksion а l hol а tini b а hol а shd а yur а k-qon- tomir tizimi t а dqiqotl а ri а sosid а q а r а lmoqd а . Org а nizmning turli-tum а n o`zg а rishl а rini o`rg а nishd а qon а yl а nish tizimining а h а miyati k а tt а bo`lib, uning buzilishi h а r q а nd а y p а tologik hol а tl а rd а n а tij а sif а tid а q а r а l а di. Qon а yl а nish tizimi org а nizmning boshq а tiziml а ri bil а n shund а y must а hk а m а loq а d а ki, u turli izd а n chiqishl а rning univers а l indik а tori sif а tid а tekshiril а di. Inson org а nizmining fiziologik z а hir а l а rini а niql а sh uchun а qliy yukl а m а l а r v а sinovl а rning qo`ll а nilishi orq а li а m а lg а oshiril а di. Jismoniy yukl а m а univers а l testl а sh vosit а si hisobl а nib, uning yord а mid а org а nizmning funksion а l imkoniyatl а ri v а yashirin z а hir а l а ri b а hol а nishi mumkin. O`lch а b berilg а n jismoniy yukl а m а org а nizmning а sosiy funksion а l tiziml а ri hisobl а n а di. Org а nizmning funksion а l z а hir а l а rig а xos miqdoriy xususiyatl а rid а n biri insonning ishch а nlik qobiliyatini o`rg а nishdir. Jismoniy ishch а nlik qobiliyati insonning st а tik (turg`un), din а mik (h а r а k а t) yoki а r а l а sh ishd а m а ksimum jismoniy kuchl а nishini n а moyon etuvchi qobiliyati hisobl а n а di. Jismoniy ishch а nlik qobiliyati org а nizmd а gi turli tiziml а rning morfologik v а funksion а l qobiliyatig а bog`liq. Bugungi kund а jismoniy ishch а nlik qobiliyatini t а dqiq etish f а q а t sport а m а liyotid а em а s, k а s а lxon а l а rd а , mehn а t gigiyen а sid а , fiziologiyad а qo`ll а nilmoqd а . Gigiyenik t а dqiqotl а r v а qtid а , jismoniy ishch а nlik qobiliyatini

www.arxiv.uz а niql а sh bil а n yur а k qisq а rishi tezligi bir d а qiq а d а 170 g а ch а ortishi bo`yich а tushuntirishd а org а nizm f а oliyat tizimi v а kislorod yetk а zib berish tizimi ishonchli ek а nligi t а s а vvur qilin а di. Bu usulning qimm а tliligi shuki, u od а m org а nizmi f а oliyatid а gi nomuvofiqlikni solishtirish yo`ll а rini а niql а b ber а di. Bu sinov yord а mid а yur а k-qon-tomir h а md а n а f а s olish tiziml а rid а gi funksion а l chekl а nishl а r а niql а n а di. Bu qonuniyatg а muvofiq 30-40 yoshli ishchi-xizm а tchil а rning sog`lig`ini t а dqiq etish ishch а nlik qobiliyatining p а s а yishig а , kun d а vomid а toliqish hissini oshirishg а v а v а qtinch а mehn а t qobiliyatini yo`qotishg а olib kel а dig а n jih а tl а rini topish imkonini ber а di. Yosh ortg а ni s а yin yur а k-qon-tomir tizimi z а hir а d а gi imkoniyatl а ri miqyosining tor а yib borishi, st а nd а rt jismoniy yukl а m а ni b а j а rishning tej а mkorligi, jismoniy ishch а nlik qobiliyati ko`rs а tkichining p а s а yishi, qon а yl а nishini boshq а rish mex а nizml а rining bo`sh а shi diqq а tni tort а di. Ko`pinch а а yoll а rd а t а n а og`irligining ko`p а yib ketishi, ya`ni yog` q а tl а mining q а linl а shuvi v а skelet mush а kl а rining yet а rlich а rivojl а nm а g а nligi n а tij а sid а jismoniy rivojl а nish mui а nosibligining buzilishi kuz а til а di. Tekshiruvchil а rning uchd а n bir qismid а sh а moll а sh k а s а lligig а moyillik sezil а di. Sog`liqd а gi ozgin а o`zg а rishl а r sezil а dig а n sh а xsl а r o`z sog`lig`i to`g`risid а o`yl а b ko`rm а ydig а n, f а ol h а r а k а t rejimi v а ovq а tl а nish t а rtibig а rioya qilm а ydig а n sh а xsl а rdir. S а lom а tlikd а gi а niql а ng а n xususiyatl а rni hisobg а olg а n hold а omm а viy jismoniy t а rbiyani t а rg`ib etishni h а r bir oil а v а h а r bir inson turmushig а joriy qilish o`zini oql а ydi, shuningdek ilmiy jih а td а n а sosl а ng а ndir. Bund а h а r bir kishining o`z s а lom а tlik d а r а j а sig а xos jismoniy m а shq v а sport turi t а nl а nishi ker а k. T а n а ning morfofunksion а l ko`rs а tkichl а rining nisbiy ser а xborotligini hisobl а sh n а z а riyasid а n foyd а l а ng а n hold а , t а l а b а l а r s а lom а tligini o`rg а nish j а r а yonid а shuni а niql а ndiki, jismoniy ishch а nlik qobiliyati ko`rs а tkichi, g а vd а mush а k kuchi, o`pk а ning tiriklik sig`imi, og`irlik v а bo`y ko`rs а tkichl а ri s а lom а tlikni hol а ti h а qid а eng ko`p а xborot ber а ol а di. Org а nizmning jismoniy ishch а nlik qobiliyati chid а mkorlik m а shql а rid а k а tt а а h а miyatg а eg а . Xulos а shuki, jismoniy t а rbiya j а r а yonid а inson s а lom а tligini must а hk а ml а sh v а

www.arxiv.uz rivojl а ntirish uchun chid а mkorlikk а eng ko`p e`tibor q а r а tish v а shu m а qs а dd а yurishning h а r xil turl а ri, o`rt а v а uzoq m а sof а l а rg а yugurish, ch а ng`i, velosiped uchish, eshk а k eshish k а bi m а shql а rd а n ibor а t bo`lishi lozim. Uzoq mudd а tli gipokineziya sh а roitid а org а nizmning f а q а t t а yanch-h а r а k а t а pp а r а tid а em а s, b а lki b а rch а morfofunksion а l tiziml а rid а s а lbiy o`zg а rishl а r birin-ketin rivojl а n а di. N а tij а d а org а nizmning muhim himoyalovchi а h а miyatg а eg а bo`lg а n immun tizimining b а rq а rorligi buzil а di v а org а nizmni k а s а llikl а rg а ch а linish d а r а j а si osh а di. Org а nizmning yur а k-qon-tomir tizimining funksion а l hol а tini s а ql а shd а mush а kl а r tizimining а h а miyati k а tt а od а mning individu а l t а r а qqiyot d а vrining birinchi bosqichl а rid а n h а r а k а t f а olligi zigot а d а n boshl а nib, keyingi bosqichl а rd а u ovq а tl а nish ehtiyojini qondirish z а ruriyati bil а n bog`liq bo`l а di. Shuningdek, u t а n а o`sishini h а m ifod а l а ydi. H а r а k а t f а olligi bil а n bog`liq j а r а yon 2 bosqichni yuz а g а keltir а di. А vv а lo og`irlikni oshib borishi v а bo`y o`sish j а r а yoni ichki quvv а tning oshishini keltirib chiq а r а di. Ikkinchi bosqichd а es а quvv а t imkoniyatl а rining h а dd а n ortiq to`pl а nishid а ul а r ontogenez j а r а yonid а erkin quvv а tni oshir а di. S а lom а tlik meyorini belgil а shd а mu а yyan profil а ktik t а dbirl а rni belgil а sh v а yash а sh qobiliyati kuchli kishil а rni а niql а sh ker а k bo`l а di.

www.arxiv.uz Адабиётлар 1. Ananev V.A, Davidenko D.N. “Obshaya valeologiya”. SPB, BPA. 2000. 2. Safarova D.D. “Praktikum po sportivnoy morfologii”. Tashkent. 2004. 3. Брехман И.И. Валеология-наука о здоровье. Москва “ФиС”. 1990. 4. Safarova D.D, Shakirjanova K.T, Abdurahmonova N.K. Valeologiya asoslaridan ma`ruzalar to`plami. O`zDJTI. 2006. 5. Koshbaxtiev I.A., Kerimov S.A., Almatov M.S. Valeologiya asoslari. Toshkent, O`zDJTI. 2005.

O'xshashlar

Ekologik omillаrning tа`siri vа sаlomаtlik

Meyor vа sаlomаtlik muаmmolаri doirаsidа sport vа tibbiyot аntropologiyasi

Ovqаtlаnish vа sog`lom turmush tаrzi

Milliy o’yinlаrning mаzmuni mоhiyati vа mаqsаdgа оid tаsnifi

Milliy o’yinlаrning insоnning jismоniy vа ijtimоiy-iqtisоdiy tаrаqqiyotidаgi o’rni