Futbolda oʻqitish uslublari asoslari va tayyorgarlik turlari - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Futbolda oʻqitish uslublari asoslari va tayyorgarlik turlari

Yuklangan vaqt:

12.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121 KB

Ko'chirib olish

Futbolda oʻqitish uslublari asoslari va tayyorgarlik turlari Reja: 1. Soʻzdan foydalanish uslublari : 2. Koʻrgazmali usullar 3. Amaliy usullar 4. Jismoniy tayyorgarlik 5. Taktik tayyorgarlik 6. Ruhiy tayyorgarlik 7. Nazariy tayyorgarlik 8. Sportchilarni musobaqaga psixologik tayyorlash asoslari

Mashq jarayonida uchta asosiy oʻqitish uslublari oʻqituvchi-murabbiy bolalarga nimaga va qanday qilib, bilimlarni ongli ravishda hamda toʻliq oʻrgatishni, amaliy koʻnikma va malakalar hosil qilishga qanday yoʻllar va usullar bilan erishishlarni yaxshi tushunishlari kerak. Oʻqituvchi bilan oʻquvchilarning ta`lim vazifalarini xal qilishga qaratilgan, oʻzaro bogʻlangan ish usullari oʻqitish uslublari deb ataladi. Harakatlarga maqsadli oʻrgatish oʻqituvchilardan oʻqitish uslublari tavsiflarni bilishi talab etadi. Oʻqituvchi harakat koʻnikmalarini tushuntiradi va koʻrsatib beradi, qatnashuvchilar esa ularni egallab oladilar. Uslub qatnashuvchilarning tayyorgarligiga qarab tanlab olinadi. Sport oʻyinlari oʻquv- mashq jarayonida oʻqitish uslublari uchta asosiy guruhga boʻlinadi: soʻzdan foydalanish (soʻz) uslublari, koʻrgazmali qabul qilish uslublari va amaliy uslublar. Sanab oʻtilgan uchta uslubdan jismoniy tarbiyada eng koʻp qoʻllaniladigani amaliy uslub hisoblanadi. Chunki bunda oʻquvchilardan faqat bilimlarni talab qilibgina qolmasdan, balki harakat faoliyatlar tizimi bilan amaliy bilimlar oʻquv materialida yetarlicha aks ettiriladi. Soʻzdan foydalanish uslublari : Hikoya, tasvirlash, suhbat, tushuntirish, tahlil qilish, buyruq berish, hisoblash, koʻrsatib berish, vazifa berish kabi ishlar ushbu uslubning qismlari hisoblanadi. Tasvirlash - bu bolalarda faoliyat haqidagi tushunchalarni vujudga keltirish usuli. Tasvirlashda faoliyatning xarakterli belgilari roʻyxati beriladi. Bunda birinchi tushunchani hosil qilish uchun yoki oddiy faoliyatlarni oʻrganishda oʻquvchilar oʻz bilimlari va tajribalaridan foydalana bilgandagina qoʻllaniladi. Suhbat - bir tomondan faollikni oshiradi, oʻz fikrini ayta bilishni rivojlantiradi, ikkinchi tomondan, oʻqituvchiga oʻz oʻquvchilarini bilish, qilingan ishlarni baholashga yordam beradi. Suhbat oʻqituvchining savoli va oʻquvchining javobi tarzida yoki oʻz fikrini erkin bayon qila bilish orqali oʻtadi. Tushuntirish- faoliyatga boʻlgan ongli muomilali rivojlantirishning zaruriy usuli boʻlib u texnika detalini ochib berishga qaratilgan.

Tahlil qilish - suhbatdan, faqat u yoki bu vazifani bajargandan soʻng olib berilishi bilan farq qiladi. Tahlil bir tomonlama boʻlishi ham mumkin. Qachonki uni faqat oʻqituvchi oʻtkazgandagina yoki ikki tomonlama oʻquvchilar ishtirokida suhbat tarzida boʻlishi mumkin. Ikkinchi shakli ta`lim va tarbiya vazifasini samarali hal etish imkonini beradi. Buyruq berish - jismoniy tarbiyada soʻzdan foydalanishda oʻziga xos keng tarqalgan uslub. U buyruq shaklida boʻlib, faoliyatni tez bajarishga undaydi. Harbiy xizmatda qoʻllaniladigan saf buyruqlar va maxsus hakamlar imo-ishorasi, start buyruqlari sifatida va boshqalar. Oʻrta maktab yoshigacha boʻlgan bolalar bilan ishlashda buyruq berilmaydi, kichik maktab yoshidagi bolalar bilan ishlaganda chegaralangan holda qoʻllaniladi. Hisoblash - oʻquvchilarga harakatlarini bir me`yorda bajarishlari uchun imkon yaratadi, intizomga chaqiradi. Ovozli sanash va bir tomonlama (bir, ikki, uch, toʻrt) hisob sanash va bir tomonlama koʻrsatishi bilan (bir, ikki nafas oling-nafasni chiqaring) va bu nihoyatda qarsak chalish, ovoz chiqarib chertish. Koʻrsatma berish- bu texnik va taktik mashqlarni bajarishni talab etishi uchun qisqartirilgan shakldagi topshiriqlar. Bu oʻquvchilarda vazifalarni bajarish imkoniyatiga ishonchni oshiradi. Koʻrsatish orqali oʻquvchilar aniq va xal etish usulini oladi, xatosini toʻgʻrilaydi. Bundan koʻproq oʻquv mashgʻulot oʻyinlarida yoki oʻzaro bogʻliq taktik tayyorgarlik koʻrishda foydalaniladi. Koʻrsatmali oʻyinlarni yoki oʻyin-mashqlarni toʻxtatmasdan berish mumkin. Vazifa dars yoki oʻyin mashgʻuloti oldindan qoʻyiladigan vazifalar koʻzda tutiladi. Vazifa oʻyinni oʻtkazishga qandaydir oʻziga xos guruhli taktik harakatni bajarishda bitta yoki bir nechta qatnashuvchiga berish mumkin. Koʻrgazmali usullar Ushbu uslubda mashqlar koʻrsatishni, qurollarni namoyish qilish (chizma, jadval, kinogramma, laminatsiya va boshqalar) oʻquv oʻyinni yoki rasmiy musobaqalarni koʻrsatish.

Koʻrsatish - doimo oʻrganilayotgan mashqni soʻz uslubidan foydalanish bilan birga olib boriladi. U oʻqituvchi yoki biror qatnashuvchi tomonidan amalga oshiriladi. Koʻrsatish oldindan qatnashuvchilar diqqatini bir joyga jamlash hamda tuzatishga sharoitlar yaratib berish lozim (koʻrsatish uchun joy tanlash qatnashuvchilarni saflash va boshqalar) oʻrganilayotgan oʻyin harakatining tomoshabinlarga bajarilishini aniq va oʻrnakli kurinishda koʻrastish kerak. Koʻgazmali qurollar bilan namoyish qilish usuli yordamchi usul hisoblanadi va faqat boshqa usul bilan birga qoʻshib olib borilsa, samara berishi mumkin. U oʻquvchilar uchun harakat faoliyatini buyum yordamida idrok qilishlarida qoʻshimcha tasavvurlar yaratadi va guruhli va jamoali boʻlib, taktik harakatlarni oʻrganishlarida yaxshi samara beradi. Amaliy usullar Bu uslublar shugʻullanuvchilarning faol harakatlariga asoslanadi. Mashqlar usuli faoliyatlarini koʻp marotaba bajarish bilan oʻyin texnikasi elementlarini yoki oʻyin uslublarini egallash bilan tavsiflanadi. Mashqlarni takroriy bajarishni qismlarga boʻlib yoki yaxlitligicha amalga oshirish mumkin. Qismlarga boʻlib oʻrganish dastlab harakatning alohida qismlarini oʻrganishning keyinchalik esa kerakli darajada butun holiga birlashtirishni nazarda tutadi. Butunligicha oʻrganish yakuniy maqsadga qarab harakat qanday kurinishda boʻlsa, uni shundayligicha oʻrganish koʻzda tutiladi. Qisman tartiblashtirilgan mashqlar uslubi shugʻullanuvchilar oldiga qoʻyilgan vazifalarni hal etish uchun harakatlarni nisbatan erkin tanlashga ruxsat beradi. Oʻyin usuli texnika elementlari egallangandan soʻng qoʻllaniladi. Oʻyinchilar oʻrtasidagi texnik uslublarni takomillashtirishni oʻrganishda bitta darvozaga, bitta savatga 2x2, 3x3, 4x4 oʻyinlari qoʻllaniladi. Bu shugʻullanuvchilarning qiziqishini orttiradi, oʻyin mashqi yoki oʻyin uslubini bajarishda, koʻnikma hosil qilishda amaliy ahamiyat kasb etadi. Sport oʻyinlarida oʻyin uslubini takomillashtirish chegaralanmaydi, ular musobaqalarda takomillashtiriladi va mustahkamlanadi.

Musobaqa usuli oʻqitish jarayonida muxim ahamiyatga ega. Bolalar boshlangʻich davrda taktik va oʻyin mashqlarni alohida-alohida bajaradilar, keyin esa oʻyin qoidalari murakkablashtiriladi va oxiri rasmiy uchrashuvlarda musobaqalashadilar. Bu usul oʻyin jarayonini toʻgʻri baholab undan kelib chiqqan holda samaraliroq texnik uslublarni qoʻllashga imkon beradi. Musobaqa oʻyinlarini yanada takomillashtirish maqsadida har bir shugʻullanuvchi uchun taktik harakatlarning eng qulay turlari qoʻllaniladi. Sport oʻyinlari mashgʻulotining asosibu oʻyin. Oʻyindan tashqarida oʻrganiladigan va takomillashtiriladigan har bir texnik usulga juda koʻp vaqt sarflanadi. SHuning uchun shugʻullanuvchilar usullarni soddalashtirilgan holda oʻyin vaqtida oʻrganadilar va takomillashtiradilar. Har bir mashgʻulotta ikki uchdan ortiq usullarni oʻrgatish tavsiya etilmaydi. Jismoniy tayyorgarlik Jismoniy tayyorgarlik - bu sogʻlikni mustahkamlashga, harakat sifatlarini rivojlantirishga, organizmning umumiy ish qobiliyatini oshirishga qaratilgan pedagogik jarayon. U texnik va taktik uslublarni tezda egallab olishda katta samara beradi. Sport oʻyinlarida yetarli jismoniy tayyorgarlikka ega boʻlmay turib murakkab texnik uslublarni muvaffaqiyatli oʻzlashtirib boʻlmaydi. Jismoniy tayyorgarlik umumiy yordamchi va maxsus tayyorgarlikka boʻlinadi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik Bu sportchining boshlangʻich tayyorlov bosqichi. Umumiy jismoniy tayyorgarlikni oshirish maqsadida qoʻllaniladigan koʻpgina mashqlar organizmga har tomonlama ta`sir koʻrsatadi. Ayni chogʻda ularning har biri u yoki bu sifatlarni koʻproq rivojlantirishga qaratilgan boʻladi. U asosan quyidagi vazifalarning hal etilishini ta`minlaydi: - sportchi organizmini har tomonlama garmonik rivojlantirish, uning funktsional imkoniyatlarini oshirish, jismoniy sifatlarini rivojlantirish; - salomatlik darajasini oshirish;

-shiddatli mushgʻulot musobaqa yuklamalari davrida faol dam olishdan toʻgʻri foydalanish. Umumiy jismoniy tayyorgarlik turli vositalar toʻplamini oʻz ichiga oladi. Ular orasida snaryadlarda va snaryadlar bilan bajariladigan mashqlar, sherik bilan maxsus trenajyorlarda bajariladigan mashqlar, boshqa sport turlari: akrobatika, yengil atletika, sport oʻyinlari, suzish va hokazolardan olingan umumiy rivojlantiruvchi mashqlar ajratiladi. Yordamchi jismoniy tayyorgarlik . Maxsus harakat malakalarini rivojlantirishga katta hajmdagi ishni samarali bajarish uchun zarur boʻlgan maxsus asosni yaratishga moʻljallangan. U ancha tor va oʻziga xos yoʻnalishga ega hamda quyidagi vazifalarni xal etadi: - asosan jismoniy sifatlarni rivojlantirish. - sportchi harakatlarida faol ishtirok etuvchi mushak guruhlarini tanlab rivojlantirish. Yordamchi jismoniy tayyorgarlikning ilgʻor vositalari sifatida shunday mashqlar qoʻllaniladiki, ular oʻzining kinematik va dinamik tarkibi hamda asab mushak kuchlanishi xususiyatiga koʻra kurashchining musobaqa faoliyatida bajaradigan asosiy harakatlariga mos. Shunday mashqlar orasida quyidagilarni ajratish mumkin: kurashning turli usullarini ishora orqali bajarish: maxsus trenajyor moslamalarida bajariladigan mashqlar. Maxsus jismoniy tayyorgarlik Bu texnik uslublarni tezroq egallashda, jismoniy sifatlarni rivojlantirishga qaratilgan jarayon. Oʻyin jarayonida uning vositasi eng muhim harakat sifatlarini rivojlantirishda: tezda joyini oʻzgartirishni bilish, harakatsiz holatdan tezda chiqib ketishni bilish, joyni oʻzgartirgandan soʻng tezda toʻxtashini bilish: sakrovchanlikni, oʻyinda chaqqonlikni, alohida mushak guruhlarida kuchni rivojlantiradi. Shu maqsadda maxsus tayyorlov mashqlaridan foydalaniladi. Mashgʻulotning birinchi qismida tezlikni, epchillikni, sakrovchanlikni rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni kiritish maqsadga muvofiq. Ikkinchi qismiga

esa kuchlilik va boshqa jismoniy sifatlarni rivojlantirish uchun mashqlarni berish tavsiya etiladi. (Oʻyin uslubini oʻrganish bilan bir qatorda.) Jismoniy tayyorgarlikning hamma koʻrsatilgan turlari bir-biri bilan uzviy bogʻliq. Trenirovka jarayonida biron-bir jismoniy tayyorgarlik turlariga yetarlicha baho bermaslik oqibatda sportchi mahoratini oshirishga toʻsqinlik qiladi. Shuning uchun mashq jarayonida koʻrsatilgan jismoniy tayyorgarlik turlarining optimal nisbatiga rioya qilish juda muhim. Uning son jihatdan ifodasi doimiy oʻlcham hisoblanmaydi, balki sportchilar malakasi, ularning alohida xususiyatlari, trenirovka jarayoni davri va organizmning shu paytdagi holatiga bogʻliq holda oʻzgarib turadi. Kuchli tarbiyalash. Kuch zamonaviy sport trenirovkasi amaliyotida sportchining eng muhim jismoniy fazilatlaridan biri hisoblanadi. Chunki kuch ma`lum darajada oʻyinchining maydonda harakatlanish tezligini, yuqoriga sakrashning balandligi darajasini belgilaydi. Kuch - oʻz xarakteriga koʻra: mutlaq kuch, nisbiy kuch, «portlovchi» va «startga oid» boʻlishi mumkin. Mutlaq kuch mushakning (yoki mushaklar guruhining) oʻz ogʻirligidan qati nazar, qisqargan vaqtda yuzaga keladigan kuch. Nisbiy kuch oʻyinchi tanasi ogʻirligining bir kilogrammiga toʻgʻri keladigan miqdor. «Portlovchi kuch» sport mashqi yoki uning harakati sharotida reglamentlashtirilgan minimal vaqt ichida yuzaga chiquvchi katta kuchlanishga erishish qobiliyatini bildiradi. Bu kuchdan sportchilar sakrashda, tez yorib oʻtishda, uzoq masofaga toʻpni qattiq kuch bilan uzatishda foydalanadilar. Shuningdek, «portlovchi» kuchning darajasi mushakning elastik oʻzgarishini chiqariladigan dastlabki choʻzilish ularda kinetik energiyani oʻz ichiga olganligi tufayli boʻladigan ayrim kuchlanish potentsialining jamgʻarilishini ta`minlab beradi. Kuchni rivojlantirish uchun mashqlarni 8-10 yoshdan tavsiya etish mumkin. Bu yoshda kuchni rivojlantirish uchun oʻzining tana ogʻirligini yengib oʻtish mashqlari (qoʻllarga tayanib yotgan holda qoʻlni bukib yozishliklar, oʻtirib turish)

yoki sherikni qarshi ta`sir etishi (juftlikda bir-biriga qarshi turish, tortishishlar va h.k.) shu bilan birga ogʻirliklar yordamida bajariladigan mashqlar tavsiya etiladi. Har bir kuch mashqlari oʻzining yutuq va kamchiliklariga ega. Ogʻirlik bilan bajariladigan mashqlar shuning uchun qulayki, ularning yordamida yoʻgʻon va mayda musqul guruhlariga ta`sir etish mumkin, ular yengil me`yorlanadi. Ogʻirliklar yordamida bajariladigan mashqlarda toʻldirma toʻplar, gantellar, shtankalar, gimnastika tayoqchasi va boshqa ogʻirliklar qoʻllaniladi. Ogʻirliklar bilan bajariladigan mashqlarning boshlangʻich davrida sekinlashtirilgan sur`atga olib boriladi. Asta-sekin sur`atni oshirish mumkin. Kuchni rivojlantirish mashqlari dam olib-olib almashinib bajariladi. Barcha sport oʻyinlari uchun sakrovchanlikni rivojlantirish juda muhim. Uni rivojlantirish uchun balandlikka sakrash, uzunlikka sakrash, gimnastika oʻrindigʻidan sakrash, turli toʻsiqlardan sakrash, ogʻirliklar bilan sakrashlardan foydalaniladi. Sakrovchanlikni 1-1.5 m balandlikdan sakrab oʻtish mashqlaridan foydalanish yaxshi samara beradi. Tezkorlikni tarbiyalash . Jismoniy fazilatlardan biri boʻlgan tezkorlik deganda biz sportchining ma`lum sharoitda qisqa vaqt ichida eng koʻp harakatlarni bajara olish qobiliyati tushuniladi. Tezkorlik namoyon boʻlishining quyidagi shakllari mavjud. Tafakkur (fikrlash) jarayonining tezligi, oddiy va murakkab reaktsiyalarning qanday boʻlmasin biron-bir tashqi ta`sir yoki kompleks ta`sirlarga javoban tezligi, yakka harakatlarni bajarish tezligi, harakatlar tezligi (ayrim harakatlar seriyasini bajarish vaqti). Oʻyinchi harakat faoliyatining tezligi, birinchi navbatda, harakatlarni muvofiqlashtiruvchi markaziy asab tizimining faoliyatiga munosib boʻlishi lozim. Sportchilarning tezkorligi muayyan reaktsiya tezligida, jadal siltanishda, 25-30 m masofada koʻrsatiladigan yurish tezligida hamda toʻp bilan yoki toʻpsiz texnik usullarni bajarish tezligida aniq ifodalanadi. Tezlikni rivojlantirish uchun yugurishda qayta tezlanish, velosipedda uchish va shunga oʻxshash har xil maksimal tezlik bilan bajariladigan siklik mashqlardan foydalaniladi. Qayta

tezlanishda maksimal darajaga yetkazadigan qilib tezlikni sekin-asta, tekis oshirib borib, harakat amplitudasini kattalashtirish lozim. Tezkorlikni rivojlantirishga yordam beradigan yana koʻpgina mashqlarni keltiramiz: - yonboshlab, orqa bilan jadal yugurishni bajarish; - tizzani yuqoriroq koʻtarib, qadamlarni maksimal tezlikda qoʻyib yugurish; - 25-80 m masofaga oyoq uchida depsinib, tez sakrab - sakrab harakat qilish; - maksimal sur`atda aylantirilayotgan kalta va uzun argʻamchi bilan sakrash: aylanib turgan argʻamchi tagidan yoki ustidan yugurib oʻtish; - oʻrta masofaga yugurayotganda sur`atni toʻsatdan oʻzgartirish; - toʻldirma toʻplarni tashlash, granata, tennis toʻpini ma`lum vaqtda moʻljalga urish; - tezlik reaksiyasini yaxshilash uchun oʻquvchilarda vaqtni sezish xissini tarbiyalash katta ahamiyatga ega. Shu maqsadda shugʻullanuvchilarga muntazam ketma-ket uch xil vazifa taklif qilinadi; -tezkorlik mashqini bajargandan soʻng murabbiy shugʻullanuvchilarga vazifani bajarishda sarflangan vaqtni e`lon qiladi; - vaqt shugʻullanuvchiga e`lon qilinmaydi, uning oʻzi vaqtni aniqlashi kerak; - shugʻullanuvchi tezkorlik bilan mashqni berilgan vaqtda bajarish kerak. Harakat tezligi reaktsiyasini vujudga keltirishning eng asosiy mashqlari harakatli va sport oʻyinlari. Tezkorlikni rivojlantirish uchun mashqlar muntazanm holda har bir mashgʻulot boshida beriladi. Chidamlilikni tarbiyalash -d eb muskul faoliyati jarayonida vujudga keladigan tolishga organizmning qarshi turish qobiliyati tushuniladi. U markaziy asab tizimining holati, funktsional tayyorgarligi, jismoniy fazilatlar, harakatlanish malakalarining toliqishga bardosh berishi hamda psixologik turgʻunlik bilan belgilanadi. Chidamlilik darajasi faol harakatlar samaradorligi bilan baholanadi.

Sport oʻyinlarida chidamlilikni rivojlantirish maxsus va umumiy chidamlilik farqlanadi: Umumiy chidamlilik deganda, sportchining ishni uzoq bajarishga boʻlgan qobiliyati tushuniladi. Uni uzoq muddatli bir tekis yugurish, shu bilan birga bir tekis davomli, harakatli sport toʻrlarining mashqlari bilan tarbiyalanadi. (changʻi, suzish, velosiped sporti va h.k.) Maxsus chidamlilik oʻyin texnikasi uslublarini uzoq davomli bajarish, oʻquv mashgʻulot oʻyinlarini kuchaytirilgan maydonlarda oʻtkazish, oʻyinlarni bajarish vaqtini uzaytirish, topshiriqlar va boshqa mashqlar orasida dam olish vaqtini qisqartirishga erishish kerak. Muvofiqlashtirilgan chidamlilikni ikki yoki undan ortiq oʻyinchilar oʻrtasida oʻyin tuzilishini oʻzaro bogʻliq murakkab tizimli mashqlar charchashgacha olib borish bilan rivojlanadi. Bolalar bilan ishlashda ularning imkoniyatlarini hisobga olgan holda, mashqlarni tanlash va yuklama me`yoriga rioya qilish, pedagog varch nazoratidan keng foydalanish maqsadga muvofiq. Chidamlilikni oshirishga qaratilgan mashq yuklamalarining oʻziga xos xususiyatlari shundaki, sportchilarning organizmiga ta`sir qilayotgan mashqlar musobaqa paytidagidek, ya`ni undan ortiqroq boʻlib, bu mashqlardan tizimli foydalanish kerak. Chaqqonlikni tarbiyalash- chaqqonlikni bu sportchining harakatlari muvofiqlashgan va ular aniqligini bevosita kuch va tezlikning yuqori darajasi koʻrsatilishi bilan bogʻliq kompleks qobiliyatlari. Muvofiqlashuv jihatidan murakkab harakatlarni yaxshi oʻzlashtirish paydo boʻlayotgan vaziyatlarni toʻgʻri baholash, toʻsatdan oʻzgarayotgan sharoitlarga amal qilib, murakkab harakat vazifalarini muvaffaqiyatli yechish qobiliyati bilan tavsiflanadi. Sportchi uning nihoyatda muhim narsa, bu tayanchsiz holatda bajariladigan muvofiqlashgan harakatlar, tez oʻzgaruvchi sharoitlarda toʻp bilan boʻladigan harakatlar, muvozanatini saqlay bilish va yoʻnalishni saqlashning alo darajada rivojlanishi. Chaqqonlikning rivojlanishiga, odatlanmagan sharoitda (boshqa snaryadlar, toʻsiqlarni boshqacha joylashtirish, ob-havo sharoitlarining qiyinligi va boshqalar). Odatdagi mashqlarni bajarish yaxshi yordam beradi. Shuningdek, akrobatika,

gimnastika va yengil atletikaga oid mashqlarni, toʻpni uzatish, ilish, darbozaga otish, xalqaga tashlash texnikasi bilan birgalikda qoʻshib oʻrganishlar ham chaqqonlikni rivojlantiruvchi vositalardan sanaladi. Chaqqonlikni rivojlantirishda quyidagi metodik koʻrsatmalarga rioya qilish kerak: 1. Mashgʻulotni tarmoqlash, ularga yangi jismoniy mashqlar tizimini kiritish. 2. Sharoitdan kelib chiqqan holda, mashgʻulotni yangi shaklga keltirish. 3. Harakat vaqtida organizmga tushayotgan dastlabki yuklama alomatlari sezilsa, uni nazoratga olish. 4. Yurak qon tomir urishiga qarab, mashqlar orasidagi dam olish vaqti me`yorini aniqlash. Chaqqonlikni rivojlantirishni 7-10 yoshdan boshlash kerak. Boshlangʻich sinf oʻquvchilari murakkab jismoniy mashqlar texnikasini osonlik bilan oʻzlashtirib oladilar. Murakkab muvofiqlashtiruvchi harakatlarni aniq va tezda oʻzlashtirib oladilar. Darsda va mashq soatlarida chaqqonlik mashqlari tayyorlov va asosiy qismining boshida bajarilishi lozim. Tolish sharoitida chaqqonlik oz samara bilan rivojlanadi. Jinsiy yetuklik davrida chaqqonlikni rivojlantirish sifatining koʻrsatkichlari sekin-asta tushib boradi, hatto umuman yomonlashib ketadi. Egiluvchanlik - bu odamning harakati katta amplituda bilan bajara olish qobiliyati. Bu sifat boʻgʻinlar harakatining rivojlanganligi bilan aniqlanadi. «Egiluvchanlik» atamasidan butun tana boʻgʻinlarida harakatchanlik mavjud boʻlganida foydalanish maqsadga muvofiq. Odamda boʻgʻinlar harakatchanligi vujudga kelishining quyidagi bir nechta turlari mavjud: Faol egiluvchanlik - odamda boʻgʻinlar harakatchanligi vujudga kelishining ikkita asosiy turlari mavjud. Faol egiluvchanlik- bu shaxsan mushak kuchlanishlari hisobiga harakatlarni katta amplitudada bajarish qobiliyati.

Sust egiluvchanlik - bu tashqi kuchlar: ogʻirliklar, raqib harakatlari hisobiga harakatlarni katta amplituda bajarish qobiliyati. Sust egiluvchanlik hajmi faol egiluvchanlikning tegishli koʻrsatkichlaridan yuqori. Boʻgʻimlar harakatchanligi yetarlicha boʻlmasligi koʻnikma va malakalarni sust oʻzlashtirishiga sabab boʻladi. Egiluvchanlikni tarbiyalashda sust va faol uslublardan foydalaniladi. Boʻgʻimlar harakatchanligiga ta`sir etuvchi maxsus jismoniy mashqlar, organizm rivojlanish yoshini tabiiy borish bilan kelishilgan holda olib borilmogʻi zarur. Egiluvchanlikni tarbiyalash 7-10 yoshlardan maqsadga muvofik. Faol egiluvchanlik qizlarda 11-13 yoshda va oʻgʻil bolalarda 13-15 yoshda maksimal koʻrsatkichga erishadi. Egiluvchanlikni rivojlantirish uchun quyidagi metodik tavsiyalarga amal qilinadi: - kuniga 2-3 marta tizimli mashq qilish; - organizmni yaxshilab qizdirib olgandan soʻng mashqlar bajarish; - mashqlar katta boʻlmagan seriyalarda 8-10 marta takrorlash, statistik holatni 5-6 soniya ushlab turish; - ishlayotgan mushak va boʻgʻim tugunlarda ogʻriq paydo boʻlganda mashqlar toʻxtatiladi. Qattiq charchashda egiluvchanlikka qaratilgan mashqlarni qoʻllash tavsiya etilmaydi; - harakatlar amplitudasini asta-sekin oshirish bilan bajariladi; - oʻyin texnikasi mashqlarini oʻrganilayotganda boʻgʻimlar harakatini boʻshashtirib, oʻstirib borishga ahamiyat qaratish kerak. (basketbolda savatga toʻp tashlashda, valeybolda toʻpni yuqoridan uzatishga va boshqalar). Organizmga mahalliy va umumiy ta`sirlar bogʻliqligi sifatlarni tarbiyalashga erishiladi. Egiluvchanlikni rivojlantirishda paylarni haddan tashqari choʻzilishi yoki alohida mushak guruhlarining zoʻriqishi hisobiga qaddi-qomat buzilishiga olib kelmasligi kerak emas. Bolalar bilan mashgʻulot olib borish jarayonida oʻsib borayotgan bola organizmi bilan ishlayotganimizni esdan chiqarmaslik kerak. Chunki oʻnga katta jismoniy va ruhiy yuklamalar ta`sir koʻrsatadi. Agar oʻsayotgan organizmga ruhiy

anatomik-fiziologik xususiyatlar inobatga olinmasa, yuqori sport natijalariga erishishga umid qilish juda qiyin. Texnik tayyorgarlik Texnik tayyorgarlik sportchi tomonidan yuqori sport natijalariga erishishni ta`minlovchi harakatlar tizimini egallaganlik darajasi bilan tavsiflanadi. Shugʻullanuvchining sport tayyorgarligi jarayoni oʻyin texnikasining muntazam yaxshilanib borishi bilan uzviy bogʻliq. Mashgʻulotning bosh vazifalaridan biri oʻyin teknikasini har tomonlama egallashdan iborat. Mazkur vazifani hal qilish uchun: - oʻyinchining barcha hozirgi zamon texnik usullarini bir xil darajada egallagan boʻlishni va ularni turli shart-sharoitda yanada takomillashgan usullar bilan bajarishni bilishi; - bir usulni ikkinchisi bilan turli izchillikda qoʻshib olib borishni bilish; - jamoa boʻlib bajariladigan harakatlarga bogʻliq ravishda oʻyin paytida koʻproq foydalanadigan hujum va himoya usullarini egallashda. Taktik tayyorgarlik Taktik tayyorgarlik bu oʻyinni boshqarish tarzini tizimli shakllantirish jarayoni. Taktik tayyorgarlik sportchilarda taktika sohasidagi zarur bilimlarni egallash, oʻyinni toʻgʻri olib borishda ma`lum bilim hamda malakalarni shakllantirish, shuningdek, taktik mahoratni takomillashtirishga qaratilgan. Taktik tayyorgarlik individual, guruhli va jamoali harakatlarga, oʻyin jarayonini tahlil qilish va texnik harakatlarni tanlash uchun tezda bir qarorga kelisha olishlikni nazarda tutadi. Individual harakatlar deganda, oʻyinda oʻyin usullarini maqsadga muvofiq qoʻllanishi tushuniladi. Buning uchun harakatlanish usullarini oʻrganish, oʻyinni olib borish uchun joyni toʻgʻri tanlay olish oʻyin jarayonida vujudga kelgan harakatlarni maqsadga muvofik usullarni tanlay bilish muhim.

Guruhli taktik harakatlar ikki va undan ortiq sportchilarning oʻyinda qatnashishi tushuniladi. Guruhli taktik himoyalanish yoki hujum qilishda ifodalanishi mumkin. Ayrim hollarda har bir taktik vazifalar yechiladi. Birinchi holda harakatni yakunlash uchun sharoit yaratib berish, ikkinchi holda raqib oʻyinchilar tomonidan soʻnggi harakatni qiyinchilik bilan amalga oshirishlari maqsadga qarshi harakat qoʻllash. (uzatishlar, zarba, otish va boshqalar). Jamoali taktik harakatlar . Barcha jamoa azolari va shu bilan birga hujumda oʻyinni boshqarishda usullarning bir-biriga ta`sirini tanlab olish tavsiya etiladi. Bunday tanlov raqib jamoa oʻyinining qanday taktik sxemasidan foydalanishiga hamda texnik va ruhiy tayorgarlikka bogʻliq. Jamoali taktik harakatlarni oʻrganish jamoani tuzish va oʻyinchilarning asosiy faoliyatini aniqlash vaqtida boshlanadi. Oʻyinning taktik sur`atini tanlash yoki taktik harakat tizimini oʻzaro ta`sirini, shugʻullanuvchi imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda himoya va hujumdagi har bir oʻyinchiga vazifa belgilanadi. Ruhiy tayyorgarlik Ruhiy tayyorgarlik bu aniq bir sport turiga zid ruhiy jarayonlarni va shaxs xususiyatlarini shakllantirish hamda rivojlantirishga qaratilgan pedagogik jarayon. Ular sportchilarda trenirovka va musobaqada qatnashish vazifalarini muvaffaqiyatli xal etishni ta`minlaydigan ruhiy funksiyalar, jarayonlar, holatlar va shaxs xususiyatlarini shakllantirishga qaratilgan. Sportchining «ruhiy tayyorgarligi» tushunchasi ikkita tushunchani oʻz ichiga oladi: umumiy ruhiy tayyorgarlik va muayyan musobaqaga ruhiy tayyorgarlik umumiy ruhiy tayyorgarlik butun sport takomillashuvi jarayoni davomida jismoniy texnik va taktik tayyorgarlik bilan olib boriladi. Uning yordamida quyidagi oʻziga xos vazifalar xal etiladi: - sportchining axloqiy sifatlarini tarbiyalash; - sport jamoasi va jamoadagi ruhiy muhitni shakllantirish; - iroda sifatlarini tarbiyalash;

- ilgʻab olish jarayonlarini rivojlantirish; - diqqatni, uning mustahkamligi va jamlanishini rivojlantirish; - oʻz hayajonlarini boshqarish qobiliyatini rivojlantirish. Sportchining irodaviy fazilatlarini tarbiyalash va jismoniy sifatlarini rivojlantirish bir-biri bilan uzviy bogʻliq. Iroda tayyorgarligi oʻzining pedagogik mohiyati jihatidan sport faoliyati sharoitiga moslab amalga oshiriladigan axloqiy tarbiya, jumladan irodani tarbiyalash jarayoni. Sportchining iroda tayyorgarlik jarayonida xal etiladigan vazifalar, eng avvalo, faoliyatni yuzaga chiqaradigan sabablarni toʻgʻri tushunishdan iborat. Nazariy tayyorgarlik Nazariy tayyorgarlik bu mashq mashgʻulotlari qonuniyatlari tuzilishini, oʻz- oʻzini nazorat qilish, fiziologiya, jismoniy mashqlar gigienasi, oʻyin taktika va texnikasi bilimi asoslari ega boʻlish jarayoni. Bu bilimlar sportchiga tanlagan sport oʻyini turida oʻzini yaxshi koʻrsatishga yordam beradi. Nazariy tayyorgarlik sportchiga oʻzini tayyorgarlik natijalarini va musobaqalarda qatnashishini malakali murabbiy bilan birgalikda tahlil qilishni, oʻzining mashq jarayonini rejalashtirishda ishtirok etishga yoʻl ochib beradi. Bunday tayyorgarlik uchun ma`ruzalar, suhbatlar, kinogrammalar oʻrganish, oʻyinlarni tomosha qilish, oʻyin texnika va taktikasi boʻyicha nazariy mashgʻulotlarni tahlil va mahokamalar qilish va boshqalardan foydalaniladi. Sportchilarni musobaqaga psixologik tayyorlash asoslari Sportchilarni psixologik tayyorlash masalasini hal etilishi rejalashtirish asosida amalga oshiriladi. Bu rejani kim tuzadi? Albatta, mazkur reja sportchining murabbiysi tomonidan tuziladi. Ushbu rejani tuzish chog‗ida bir qator xususiyatlarni hisobga olish kerak boladi. Jumladan: sport turini, sportchining yoshi va mahoratini, uning individual xususiyatlarini. Psixologik tayyorgarlikning umumiy rejasini nisbatan uzoqroq davr uchun, masalan bir mavsumga tuzish maqsadga muvofiq. Bunday reja ikkita bolimdan iborat bo‗ladi: birinchi bo‗lim —

musobaqalarga umumiy psixologik tayyorgarlik, ikkinchi bo'lim esa — muayyan musobaqaga psixologik tayyorgarlikni qamrab oladi. Birinchi reja nisbatan uzoq maqsadni ko‗zlagani uchun u ma`lum darajada barqaror boladi, ikkinchisi esa muayyan musobaqaga moslab tuziladi, shu sababli ham oldinda turgan musobaqaga tayyorgarlikning o‗ziga xos jihatlaridan kelib chiqqan holda o‗zgartirilishi, toʻldirilishi, qisqartirilishi mumkin. Sportchini musobaqaga umumiy psixologik tayyorlash uchun quyidagilar zarur: 1. Reja tuzilayotgan sportchining yoshini bilish; 2. Uning sport mahorati darajasini hisobga olish; 3. Psixologik tayyorgarlikning maqsad va vazifalarini belgilash va ulardan kelib chiqqan holda aniq chora-tadbirlarni ishlab chiqish; 4. Sport turining psixogrammasini aniqlashtirish , ya ` ni ushbu sport turini takomillashtirish uchun qanday shaxsiy , psixik , psixomotor sifatlar talab etilishini , musobaqada muvaffaqiyatli ishtirok etish uchun qanday psixik holatlarni shakliantirish lozimligini aniqlash ; 5. Tayyorgarlik mashqlari jarayonida sportchining motivatsiya vositalarini aniqlash; 6. Psixodiagnostika vositalarini aniqlash (shaxs rivojlanishi va sport mahoratining oshib borish dinamikasini aniqlashtirish uchun), psixogigiena vositalarini (sportchining psixik holatini kuzatuvchi nazorat vositalari, sportchini jismoniy jihatdan qayta tiklash), xotirani, aqliy qobiliyatni, irodaviy sifatlarni rivojlantirish uchun mo'ljallangan umumiy psixik rivojlanish vositalarini kiritish; 7. Mashg'ulot jarayonida va undan keyingi psixik holatlarni boshqarish va sportchining o‗z-o‗zini tartiblashi uchun zarur vositalarni tanlash; 8. Sportchilarning musobaqalashuv xarakteridagi ekstremal vaziyatlarda emotsional barqarorligini shakllantirishga yo‗naltirilgan vositalarni belgilash.

Adabiyotlar: 1. Nurimov R.I. Futbol. Darslik. T: 2005 2. Xolmirzayev E . J ., Nematov B . I ., Xo ʻ janiyozov B . I . Sport anjomlari va 3. jihozlari - T., 2010. 4. Imomxujayev A. Futbol - quvonchim, dardim, faxrim.- T., 1996. 5. Sergeev G.M. Istoriya futbola v Uzbekistane. V sbornike nauchno`x trudov. Tashkent, 2001. 6. Simakov V.I. Futbol. Prosto`e kombinatsii. M., FiS, 1987. Futbol. Pravila sorevnovaniy. M., RFS, 1997. 7. Nurimov R.I. Yosh futbolchilarni texnik va taktik tayyorlash. O`quv qo` llanma. - T.: UzDJTI, 2005. 8. Talipdjanov A.I. Yuqori malakali futbolchilar tayyorlashning zamonaviy tizimi. O‗quv qo‗llanma. - T., 2012.

O'xshashlar

Taktik tayyorgarlik

Umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik

Yengil atletika turlari texnikasining asoslari

Jismoniy tayyorgarlik Voleybol

Psixologik tayyorgarlik (Voleybol)