Енгил атлетикачиларнинг жисмоний сифатларини ривожлантириш - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Енгил атлетикачиларнинг жисмоний сифатларини ривожлантириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

155 KB

Ko'chirib olish

Енгил атлетикачиларнинг жисмоний сифатларини ривожлантириш Режа: 1. Кучнинг тавсифи ва енгил атлетикачини машқ қилдириш жараёнида уни ривожлантириш методикаси 2. Куч сифатлари даражасини аниқловчи асосий омиллар 3. Тезликнинг тавсифи ва енгил атлетикачилар машғулотлари 4. жараёнида уни ривожлантириш методикаси 5. Ядрo итқитувчиларнинг махсус сифатларини ривожлантириш

Ҳар бир енгил атлетика машқида айрим томонларни шартли равишда ажратиш мумкин: унинг шаклини – техникасини (дастлабки ҳолат, йўналиши ва амплитудаси, ритм ва ҳ.к.) ва шу турга хос сифатини куч, тезлик, чидамлилик. Ҳаракат фаолиятининг икки томонини – малакалар ва сифат-ларнинг мавжудлиги жисмоний тарбия жараёнида иккита йўналиш, юқорида айтиб ўтганимиздек, улар иккита методиканинг ажратилишига олиб келди: ҳаракатларга ўргатиш ва жисмоний сифатларни тарбиялаш (ривожлантириш). Махсус адабиётларда ва амалиётда кўпинча иккита давр жисмоний сифатларни тарбиялаш ва ривожлантириш эътироф этиб келинади. Бу даврлар орасидаги фарқ жуда муҳим. Жисмоний сифатларни ривожлантириш – бу организмда содир бўладиган жараёнлар уларнинг инсон ҳаёти давомида ўзгаришидир. Масалан, куч ривожланишида аста-секин кўтарилиш содир бўлади ва у 25-30 ёшгача ўсиб боради, кейинчалик куч қобилиятлари барқарорлашади ва йиллар ўтиши билан пасаяди. Кучни ва бошқа сифатларни тарбиялашда мақсадли танланган воситалардан, жисмоний сифатни яхшилаш методикасидан фойдаланилади. Бу жараёнда, одатда, педагог-мураббий қатнашади, у жисмоний сифатларни ўзгартириш (яхшилаш) мақсадида педагогик методларни қўллайди. Қуйидаги асосий ҳаракат сифатлари ажратилади: куч, тезлик, чидамлилик, эгилувчанлик, чаққонлик (ҳаракат координацияси). Табиий шароитларда ҳаракатларни бажаришда ҳеч қайси бир сифат алоҳида ва ҳаракат шаклидаги ташқарида қаралмайди. Ҳар бир ҳаракат маълум бир даражада кучни, тезликни, чидамлиликни, эгилувчанликни, чаққонликни намоён қилишни тақозо этади. Бироқ кўпроқ битта сифатни ёки уларнинг маълум бир бирикмаларини намоён қилишни талаб этадиган машқларни ажратиш ҳам мумкин: штангани сиқиб кўтариш – кучни; 60 м га югуриш – тезликни, марафон – чидамлиликни, сакраш – куч ва тезликни, яъни тезлик-

куч сифатларини намоён қилишни тақозо этади. Машқларнинг спортчиларга таъсир қилиш хусусиятидан шу билан белгиланади. Ҳаракат сифатларининг (малакаларининг ҳам) ривожланиш асосида организмнинг кумулятив (тўлдириш) мослашувчанлиги қобили-ятларидан фойдаланиш ётади. Бундай мослашиш жараёнида мунтазам такрорланадиган таъсирлар таъсирида уларнинг хусусияти ва кучига аниқ мослашиш ҳамда шу муайян йўналишда организм функционал имкониятларининг ошиши содир бўлади. Оптимал катталикдаги таъсирларни етарлича суръатда такрорлаганда кумулятив мослашув-чанлик самараси юзага келади. Ҳаракат сифатларини ривожлантиришнинг асосий воситаси жисмоний машқлар ҳисобланади. Ҳар бир машқ, юқорида айтиб ўтилганидек, унинг шакли ва намоён бўладиган ҳаракат сифатларининг нисбати билан тавсифланади. Организм ҳаракат шаклига ҳамда уларни бажаришда намоён бўладиган сифатларнинг хусусиятига ҳам мосла-шади. Бироқ, муайян ҳаракатни бажаришда ривожланадиган сифатлар координацион тузилишга эга бошқа ҳаракатларни бажариш шароитида ҳам маълум даражада намоён бўлиши мумкин. Бу сифатнинг кўчиши деб номланади. “Методика” атамаси қандайдир ишни мақсадли амалга ошириш усуллари йиғиндиси маъносини англатади. Методикада, имкон қадар, маълум бир ҳаракатларнинг маълум бир кетма-кетликда бажарилиши тўғрисида аниқ кўрсатмалар ўрин олиши керак. Методика асосий қоида сифатида вазифанинг ҳал этилишига олиб келувчи асосий операциялар тизимининг маълум бир тартибда бажа-рилиши тўғрисидаги кўрсатма бўлиши керак. Унда операциялар (ҳаракатлар) ва эҳтимолдаги натижаларнинг асосий сабаб-оқибат боғлиқликлари кўрсатилади. Шу қоидалар доирасида мураббий операцияларнинг деталларини аниқлаштириб олиши ва хусусий вазифалар, жараённинг бориши ва спортчиларнинг индивидуал қобилиятларига қараб жараёнга тузатишлар киритиши лозим.

Ҳар хил ҳаракат сифатларини ривожлантириш жараёнида битта умумийлик мавжуд – шундай операцияларни маълум бир кетма-кетликда ўтказиш зарурати. Бу ҳаракат сифатларини тарбиялаш жараёнини – ҳаракат сифатларини тарбиялашнинг педагогик жараёни тузилмасини тузишнинг умумий қоидалари ажратилиш мақсадга мувофиқ эканлигидан далолат беради. Ҳар хил шаклдаги жисмоний тарбия жараёнида ҳаракат сифат-ларини тарбиялашда ҳаракатлар кетма-кетлиги схемаси (тузилмаси) қуйидаги операцияларни ўз ичига олади: 1. Мақсадни танлаш. Қандай сифатларни ривожлантириш зарурлиги қуйидаги параметрлар асосида аниқланади: муайян инсонда сифатларнинг ва эҳтиёж турларининг (спорт, соғломлаштириш) ривож-ланиш даражасини ўлчаш; қайси муайян фаолият турида қўллаш учун (спорт, касб-амалиёт, маиший, соғломлаштириш), қандай машқ ёки машқлар ёрдамида (сифатлар ва малакаларнинг кўчиши ҳодисасини эътиборга олган ҳолда), қайси даражага тайёрлаш (максимал, касб учун зарур бўлган). 2. Танлаб олинган мақсадга асосланиб тегишли машқлар танлаб олинади. Уларнинг организмга ривожлантирувчи таъсирини белгилаб берувчи белгиларини эътиборга олган ҳолда уларнинг асосий белгилари ва шакллари аниқланади (штангани сиқиб кўтариш, ўтириб-туришлар, сакрашлар ва ҳ.к.). 3. Кейин алоҳида машқнинг тегишли бажарилиш услуби – оғирлик катталиги; тезлиги, давомийлиги ва ҳ.к. аниқланади. 4. Шундан сўнг айрим машқларни оптимал такрорлаш усули танлаб олинади ва унинг машғулотдаги ўрни аниқланади. 5. Кичик (ҳафталик) циклни тузиш усули. Танланган восита-ларни қўллаган ҳолда циклдаги машғулотлар сони; турли йўналишдаги машғулотлар нисбати, уларнинг жойлашиш кетма-кетлиги, ишнинг дам олиш билан нисбати, юклама катталиги динамикаси аниқланади.

6. Машғулот жараёнини тузиш усули: сифатларнинг ривожла-ниш даври давомийлиги ва ундаги зарур машғулотлар ҳамда кичик цикллар сони, юклама катталигининг ошиши ёки камайиши динамикаси, локал дастурларнинг бирлаштирилиши, сифатларнинг ривожлани-шидаги кетма- кетлик аниқланади, педагогик назорат воситалари танлаб олинади. Юкламаларни ўзгартириш ва бошқаришнинг санаб ўтилган пара- метрлари организмнинг мослашувчанлик (тезкор ва тўпловчи) реакция-лари хусусиятини ҳамда самарадорлигини белгилаб беради. Енгил атлетикачиларнинг жисмоний тайёргарлиги мазмунига асосий жисмоний сифатлар – куч, тезлик, чидамлилик, эгилувчанлик ва чаққонликни тарбиялаш киради. Бу сифатлар танланган спорт турида юқори натижаларга эришиш учун зарур ҳисобланади. Шу билан бирга мураббий ҳамиша шуни ёдда тутиши лозимки, маълум бир жисмоний сифатнинг эмас, балки маълум бир енгил атлетика турининг ҳаракатлар тизими ўргатиш ва такомиллаштириш объекти ҳисобланади. Гап шундаки, куч, тезлик ёки чидамлиликни алоҳида ҳолда яхшилаш эмас, балки функцияларни яхлит ривожлантириш лозим. Жисмоний сифатларнинг айрим таркибларга таъсири шартли равишда бўлиб, бу батафсилроқ таҳлил қилиш учун қўлланилади. Биз ядрo ҳақида маълумот берар эканмиз, ядрo итқитувчи учун энг асосий ҳисобланадиган сифатлар – бу куч ва тезкорликдир. Уларни ривожлан-тириш ҳақида маълумот беришга ҳаракат қиламиз. А) Кучнинг тавсифи ва енгил атлетикачини машқ қилдириш жараёнида уни ривожлантириш методикаси Инсон кучини унинг ташқи қаршиликни енгиб ўта олиш ёки мушак кучланишлари ёрдамида унга қаршилик кўрсата олиш қобилияти сифатида таърифлаш мумкин.

Куч мушакларнинг изометрик (статик) режимдаги шунда (бунда зўриқиш пайтида улар ўз узунлигини ўзгартирмайди) ва изотопик (динамик) режимдаги ишида (бунда зўриқиш мушаклар узунлигининг ўзгариши билан боғлиқ) намоён бўлади. Изотопик режимда иккита вариант ажратилади: концентрик (енгиб ўтувчи), яъни қаршилик мушаклар узунлиги камайганда уларнинг зўриқиши ҳисобига енгиб ўтилади ва эксцентрик (чекинувчи), яъни мушаклар чўзилиши, улар узунлигининг ошиши билан бир вақтда қаршиликка қаршилик кўрсатиш амалга оширилади. Куч сифатларининг қуйидаги асосий турларини ажратиш зарур: максимал куч, тезлик кучи ва куч чидамлилиги. Максимал куч деганда мушак максимал даражада ихтиёрий равишда қисқарган пайтида спортчи намоён қилишга қодир бўлган энг юксак имкониятлар тушунилади. Максимал куч даражаси ташқи қаршиликлар катталигидан иборат бўлиб, уни спортчи ўзининг асаб-мушак тизими имкониятларини ихтиёрий равишда тўлиқ сафарбар қилиш пайтида енгиб ўтади ёки бартараф этади. Қаршиликлар қанча кам енгиб ўтилган бўлса ва мушакларнинг қисқариш тезлиги ёки ўрта ҳамда катта давомийликка эга ишда чидамлилик қанча кўпроқ устунлик қилса, спорт натижаси учун максимал кучнинг аҳамияти шунча кам бўлади. Максимал куч кўп жиҳатдан енгил атлетика улоқтиришларида, сакрашлар ва спринтерлик югуришда спорт натижасини белгилаб беради. Тезкор куч – бу асаб-мушак тизимининг максимал қисқа вақт ичида кучнинг юқори кўрсаткичларига эришиши учун функционал имкониятларни сафарбар эта олиш қобилиятидир. Тезкор куч ациклик ва циклик хусусиятга эга кўпгина ҳаракатларда – улоқтиришларда, сакрашларда, спринтерлик югуришда спорт натижаларига ҳал қилувчи таъсир кўрсатади. Тезкор кучни спортчиларнинг тезлик-куч имкониятларига турли хил талаблар қўядиган ҳаракатларда кучнинг намоён бўлиши катталигига қараб

табақалаштириш даркор. Кучланишлар хусусиятига кўра тезкор кучда унинг учта тури ажратилади (В.В. Кузнецов бўйича): 1) Портловчи куч – максимал тезланиш билан кучнинг намоён бўлиши (тезлик-куч машқлари – сакрашлар, спринтерлик югуриш, улоқтириш). 2) Тез куч – максимал тезланиш билан кучнинг намоён бўлиши (югуришда тез ҳаракатларни бажариш). 3) Секин куч – нисбатан секин ҳаракатларда (лангарчўп билан машқлар бажаришда таянчга чиқиш). Машқларда куч беришлар катталигини баҳолашда “мутлоқ” ва “нисбий” куч атамаси қўлланилади. Мутлоқ куч – спортчи динамик ёки статик режимларда бажара оладиган энг катта, максимал кучланишдир. Нисбий куч – бу спортчининг 1 кг вазнига нисбатан тенг кела-диган куч катталигидир. Куч тайёргарлигининг асосий вазифалари: 1) енгил атлетиканинг танланган турида самарали такомиллашиш мақсадида куч имконият-ларини ошириши; 2) спорт такомиллашувининг кўп йиллик жараёни босқичлари хусусиятлари нуқтаи назаридан куч имкониятларини таъминлаш ва сақлаб қолиш; 3) танланган енгил атлетика турининг ўзига хос хусусиятларини инобатга олган ҳолда куч қобилиятларини тарбиялашга эътиборни қаратиш. Куч сифатлари даражасини аниқловчи асосий омиллар Организмнинг куч машқларига мослашиши мушаклар, асаб тизими ва суяк тўқималаридаги ўзгаришларга боғлиқ. Кучнинг ошиши мушаклар гипертрофикаси билан бирга тўқима ичида қисқарувчи элементлар зичлигининг ортиши, актин ва миозин нисбатининг ўзга-риши билан боғлиқ. Асаб тизими бўлимларидаги морфологик ўзгариш-лар, биринчи навбатда, мотонейронларнинг шох отишига, ганглиоз ҳужайраларнинг кўпайишига, функционал ўзгаришлар эса мушаклар ичидаги ҳамда мушаклараро координациянинг ошишига олиб келади. Суяк тизими ўзгаришлари суяклар

зичлиги, уларнинг эгилувчан-лигининг ошиши, пайлар, мушакларнинг чатишган жойларида суяк дўнгларининг гипертрофияси билан боғлиқ. Шундай қилиб, спортчининг куч сифатлари даражасини белгилаб берувчи асосий омилларни учта асосий гуруҳга бўлиш мумкин: 1) морфологик (мушаклар ва толаларнинг кўндаланг ҳажми ҳар хил типдаги толаларнинг нисбати мушакларнинг реактивлиги ва уларнинг чўзилувчанлик хусусиятлари суяк тўқимаси ўзгаришлари вa ҳ.к.); 2) энергетик фосфат бирикмаларининг (аденозинтрифосфат ва креатин-фосфат) ва мушаклар ҳамда жигардаги гликоген заҳираси периферик қон айланиш самарадорлиги, алмашинув жараёнлари хусусияти ва бошқ.); 3) нейробошқарувчи (импульслар суръати, мушаклар ичидаги координация, мушаклараро координация. Кучни тарбиялаш жараёнида қуйидаги методик қоидаларга риоя этиш тавсия қилинади: 1) кўпгина машқлар хусусиятига кўра танланган спорт турига яқин бўлиши лозим; 2) кучга мўлжалланган машқлар спортчининг ёши, жинси, тайёргарлиги ва индивидуал хусусиятларига мос бўлиши керак; 3) кучга мўлжалланган машқлар қўлланиладиган машғулотлар олдидан яхшилаб бадан қиздириш амалга оширилиши зарур; 4) агар юкламанинг умумий катталиги катта бўлса, машғулотлар орасидаги дам олиш узоқроқ бўлиши керак. Катта қаршилик билан бажариладиган машқлар – куч машқлари кучни тарбиялаш воситаси ҳисобланади. Машқларни танлаб олаётганда шуни ёдда тутиш лозимки, кучни самарали ривожлантириш мушакларнинг ишлаш тартиби билан боғлиқ. Асосий ҳаракатнинг самараси мушаклар ишининг енгиб ўтувчи хусусияти билан белгиланиши туфайли у кучни ривожлантиришда асосийси бўлиши керак. Аралаш режимда кучни ривожлантиришда ҳам юқори самарага эришиши мумкин. Кучни ривожлантирувчи машқларда мушак ишининг оптимал режимини танлашда уларнинг енгил атлетика-нинг танланган туридаги мушак иши билан ўхшашлигини назарда тутиш лозим. Шуни ёдда

тутиш муҳимки, айрим мушак гуруҳлари кучини ривожлантириш фақат юқори координацияли асаб-мушак фаолияти асосида мураккаб ҳаракатларда қўлланилиши мумкин. Шунинг учун кучни ривожлантиришга қаратилган машқларнинг бажарилиши танлан-ган енгил атлетика туридаги машқларнинг такроран бажарилиши билан бирга қўшиб олиб борилиши керак. Куч машқлари қаршилик кўрсатиш табиатига кўра икки гуруҳга бўлинади (Л.П. Матвеев, 1976). Биринчи гуруҳ – ташқи қаршилик билан бажариладиган машқлар. Машғулотда ташқи қаршиликлардаги фойдаланиш; а) предметларнинг оғирлиги (гантеллар, штанга ва ҳ.к.). Оғирликлар билан бажариладиган машқлар ўзининг универсаллиги билан қулайдир. Бундай машқлар ёрдамида ҳам кичик, ҳам йирик мушак гуруҳларига таъсир кўрсатиш мумкин. Бу машқларни меъёрлаш жуда осон: а) шеригига қаршилик кўрсатиш (жуфтликда машқлар); бошқа предметлар қаршилиги (пружинали эспандер, резинали жгутлар, тренажёр мосламалари); г) ташқи муҳит қаршилиги (чуқур қорда, сувда, қумда югуриш). Иккинчи гуруҳ – оғирлаштирилган оғирлик, мумкин шахсий тана оғирлиги билан бажариладиган машқлар. Уларга снарядларда, снарядлар билан, предметлар билан бажариладиган машқлар, сакраш машқлари, шерик билан машқлар, табиий шароитларни ўзгартириб бажариладиган машқлар киради. Снарядларда гимнастика деворчаси, гимнастика снарядлари, турли хил тўсиқларда бажариладиган машқлар уларни нафақат аниқ меъёрлашга, балки танланган енгил атлетика тури техникасининг айрим элементларини имитация қилишга имкон беради. Аввал маълум машқлар қаторига қўлларга таяниб югуриш (гимнастика брусларида), паст тўсиқлар (баландлиги 20-25 см ) оша югуриш, тизза бўғимидан юқорироқдан оёқлар резина билан боғланган ҳолда югуриш. Масофа ва тўсиқ баландлигини олдиндан белгилаб бериб, вақт учун тўсиқлар оша сакрашлар ва ҳ.к. Оғирликлар билан бажариладиган машқлар амалиёт учун катта қизиқиш уйғотади. Бундай машқлар кучланишларнинг намоён

қилиниши уларнинг аниқлиги ва координацияга катта талаблар қўяди. Бундай машқлар ёрдамида енгил атлетикачининг нафақат куч қобилиятларини ривожлантириш, балки иродавий кучланишларни намоён қилиш кўникмасини тарбиялаш мумкин. Барча улоқтирувчилар у ёки бу даражада катта оғирликдаги снарядлардан фойдаланадилар. Бунда снарядлар оғирлигининг оптимал чегараси муҳим саналади. Унинг ҳаддан ортиқ оширилиши ҳаракатлар тузилишида зарарли координацион ўзгаришларни келтириб чиқариши ҳамда мушак массасининг ортиқча кўпайишига олиб келиши мумкин. Тадқиқотларда аниқланишича, снаряднинг стандарт оғирликдан ортиб кетиши қуйидаги чегараларда мумкин: найза улоқтирувчиларда 4 мартага, диск улоқтирувчиларда 2 мартага; ядрo ирғитувчиларда 0,5 оғирликнинг ярмига (0,5) ва босқон улоқтирувчиларда оғирликнинг 0,3-0,4 га (Л.Г. Сулиев, З.П. Синицкий ва бошқ.). Айтиш жоизки, снаряд оғирлиги қанча кўп бўлса, у стандартдан шунча камроқ ортиб кетиши лозим. Куч сифатларини ривожлантириш методлари. Куч машқларини бажариш учун бир нечта методлар қўлланилади. Максимал кучланишлар методи – енгил атлетикачи ўзи учун максимал оғирлик билан 1-2 ҳаракат бажаради, бу унинг максимал куч бериши тўғрисида далолат беради. Такрорий кучланишлар методи – спортчи худди шу машқни кўп марта (чарчагунча) такрорлайди. Динамик кучланишлар методи – спортчи, кучланишларни намоён қила туриб, ҳаракатни имкон қадар тезроқ бажаришга уринади. Изометрик метод статик режимда мушакларнинг максимал зўриқишларини бажаришдан иборат. Ҳар бир машқ мушакларни максимал зўриқтирган ҳолда 4-6 с давомида 5-6 мартадан такрорлашлар билан бажарилади, машқлар орасида 30-60 с дан дам олинади. “Охирги куч қолгунча” методи пайлар, мушаклар, бойламларни мустаҳкамлаш ва мушак массасини ривожлантириш учун қўлланилади.

Машқларнинг максималга нисбатан 50-70% кучланиш билан нисбатан секин, чарчагунга қадар бажарилиши билан тавсифланади. Изотопик метод биринчи бор сузувчилар тайёрлаш амалиётида қўлланилган. У маълум бир мушак гуруҳларига кетма-кет алоҳида юклама беришдан иборат. Тренажёрлар тизими кинематик қисмларнинг асосий ҳаракатларнинг худди шундай ҳолатларига ўхшаш бўлган маълум бир бурчакларини сақлаб туришни назарда тутади. Бу методда кучланишлар давомийлиги 6-9 с гача бўлади, дам олиш оралиғи битта ёки комплекс зўриқишлардан кейин келади. Одатда, асосий машқдан 4-7 ҳолат қўлланилади, улар орасидаги дам олиш танаффуси 10 с дан 1 мин гача, сериялар орасидаги дам олиш – 8-10 мин . Бу машғулотда кўпи билан 3 та серия тавсия қилинади. Бу методдан фойдаланилгандан сўнг асосий машқни бир неча бор такрорлаш ёки уни изокинетик зўриқишлар билан бирга бажариш мақсадга мувофиқ. Максимал кучни ривожлантириш. Юқори натижалар спорти амалиётида ҳозирги вақтда максимал кучни ривожлантиришнинг иккита нисбатан мустақил ва энг самарали йўли мавжуд ҳамда улардан кенг фойдаланилади. Биринчи йўли шуки, нейробошқарувчи механизмларни такомиллаштириш (импульсацияни, ташқи ва мушаклараро коорди-нацияни такомиллаштириш) ҳамда мушак қисқаришининг алактат энергия таъминоти сиғими, шиддати ва ҳаракатчанлигини ошириш ҳисобига кучни ривожлантиришдир. Максимал кучни оширишнинг бу йўли имкониятларни амалга ошириш натижасида мушак массаси жиддий ўсмайди. Мушакларнинг мослашиши суст оксидловчи-оралиқ оксидловчи-тикловчи-оксидлан- майдиган тезкор гликолитик толаларни бошқариш жараёнини опти- маллаштириш билан мушакларда АТФ ва КРФ заҳирасининг анча ошиши билан боғлиқ. Шунингдек, АТФ-аза (АТФни парчаловчи ва миозиннинг энергия билан бойиши жараёнини тезлаштирувчи фермент) фаоллигининг

ошиши. Ҳамда КРФ тўпланиши ва мушакларда миоглобин миқдори ҳам катта аҳамиятга эга (Ю.В. Верхошанский, 1988). Бунда АТФнинг парчаланиши ва анаэроб ресинтези, яъни энергияга бой фосфат гуруҳларининг кўндаланг кесими ошмаган ҳолда тез тикланиш имкони анча ошади. Иккинчи йўли максимал кучнинг мушак кўндаланг кесимининг ошиши ҳисобига ўсишини назарда тутади. Унинг асосида машғулот жараёнини шундай ташкил қилиш ётадики, унда ишлаётган мушаклар оқсилларининг жадал парчаланиши содир бўлади. Оқсилларнинг парча- ланиши маҳсулотлари тикланиши даврида оқсил синтезини рағбатлан-тиради ва оқибатда қисқарувчи оқсилларнинг суперқопланиши юзага келади ва уларнинг массаси мос равишда ўсади. Мушак массаси ортмаган ҳолда максимал кучни ривожлан-тиришда оғирликлар катталиги кенг чегарада ўзгариб туради – максимал куч даражасига нисбатан 50-60% дан 90-100% гача, эксцентрик ишда эса – 70- 80% дан 120-130% гача. Ҳаракатларнинг оптимал суръати – ҳар бир такрорлашда 1,5-2,5 сек . Изометрик методдан фойдаланишда зўриқиш-лар давомийлиги 3-5 сек ни ташкил этиши лозим. Ҳар бир уринишда такрорлашлар сони оғирлик катталигига қараб аниқланади. Оғирликлар кучнинг максимал даражасига нисбатан 90-100% ни ташкил қилган пайтларда уринишдаги такрорлашлар сони 1 дан 3 мартагача бўлади, оғирликларни камайтириш такрорлашлар сонини ошириш имконини беради. Уринишлар орасидаги танаффуслар катта – 2-6 мин гача ва ҳар бир муайян вазиятда спортчиларнинг алактат-анаэроб заҳираси ва иш қобилияти тикланишини таъминлаши керак. Танаффусларни аниқлашда ЮҚТ маълумотларига эътибор қаратиш мақсадга мувофиқдир. ЮҚТ иш қобилияти билан тахминан бир вақтда тикланади (минутига 108-114 зарба). Мушак кўндаланг кесимининг ўсиши ҳисобига максимал кучни ошириш методикаси ўзига хос хусусиятларга эга. Оғирлик катталиги, гарчи у энг катта катталикларга етмаса ҳам, жуда юқори бўлади – максимал куч

даражасига нисбатан 75-90%. Бу ҳолда мушакларнинг иш шиддати ва алоҳида уринишдаги ҳаракатлар сони (6-8) (иш давомий-лиги) ўртасида оптимумни таъминлаш имконияти туғилади. Мушак кўндаланг қисмини оширишга интилиш пайтида ҳар бир ҳаракатнинг бажарилишига 3 дан 6 с гача вақт сарфланади. Тезкор кучни ривожлантириш. Тезкор кучни ривожлантириш устида самарали иш олиб бориш турли хил методлардан комплекс ҳолда фойдаланиш билан боғлиқ. Айниқса, эксцентрик, динамик ва изометрик методлар самарали эканлиги аниқланди. Эксцентрик методдан фойдаланганда машқлар энг катта ёки шунга яқин тезлик билан бажарилади. Агар портловчан кучнинг куч таркибини кўпроқ такомиллаштириш устида гап кетса, тезлик деярли энг катта бўлиши, агар старт кучини такомиллаштириш бўлса, тезлик энг катта бўлиши зарур. Айрим машқларнинг давомийлиги уларнинг ҳаракат тезлиги камаймаган ва чарчамаган ҳолда бажарилиш имкониятини таъминлаши керак. Айрим уринишларда машқлар сони биттадан (масалан, югуришда старт олиш) бешта-олтитагача (сакрашлар, штангани силтаб кўтариш ва ҳ.к.) бўлиши мумкин. Машқлар хусусиятига, қаршиликлар катталигига, спортчиларнинг малакаси ва тайёргарлигига, ҳаракат тезлигига қараб ҳар бир уринишдаги иш давомийлиги одатда 3-4 сек дан 10-15 сек гача ўзгариб туради. Дам олиш танаффуслари давомийлиги спортчилар иш қобилият- ларининг тикланишини ҳамда алактат кислород қарзининг бартараф этилишини таъминлаши керак. У ишга тушадиган мушаклар сонига ва алоҳида машқнинг давомийлигига боғлиқ. Катта мушак гуруҳларининг ишга жалб қилиниши шарт бўлмаган қисқа муддатли машқлар ораси-даги танаффуслар (2-3 сек ) узоқ вақт давом этмаслиги мумкин (30-40 сек ). Ишга жалб қилинган мушаклар ҳажмининг ошиши алоҳида машқнинг узоқ вақт бажарилишига ва дам олиш давомийлигининг ошишига (у айрим ҳолларда 3-5 мин гача етиши мумкин) олиб келади.

Тезкор кучни ривожлантириш учун мутлақо муҳим аҳамиятга эга бўлган динамик методга таяниб эътироф этиш керакки, мушакларнинг чўзилувчанлик имкониятлари, мушакларнинг чўзилишидан уларнинг қисқаришига ўтиш самарадорлиги сингари, махсус машқ қилиниш мумкин. Бироқ машғулот жараёнида махсус қонуниятлар эътиборга олиниши керак. Жумладан, мушакларнинг зўриқиш даражаси уларнинг чўзилиш тезлиги билан тўғридан-тўғри боғлиқлигини ҳисобга олиш лозим. Чўзилиш тезлиги унинг катталигига нисбатан муҳим аҳамият касб этади. Мушакларнинг аввалги чўзилишидан тезкор кучнинг намоён бўлишини рағбатлантирувчи омил сифатида фойдаланишда шунга ало-ҳида эътибор қаратиш лозимки, мушаклар антогонист мушаклар кучи ёрдамида чўзилувчан ҳолатни эгаллаши билан синергист мушакларнинг фаол қисқариш фазаси дарҳол бошланиши зарур. Фақат шундагина чўзилган мушаклар чўзилувчан элементларининг потенциал энергияси мушак қисқариш энергияси билан қўшилади. Олдинги чўзилишдан қисқаришга силлиқ ўтилмаса, машқ самараси кескин пасаяди. Оёқни букувчи мушакларнинг тезкор кучини ривожлантиришга ёрдам берувчи самарали машқ – чуқурликка сакраш машқидир. Куч чидамлилигини ривожлантириш. Қаршиликлар катталиги кенг қамровда (26-60%) ўзгариб туради ва, одатда, мусобақа фаолиятига хос бўлган чегарага тенг ёки унда бир оз ортиқроқ бўлади. Машқларнинг бажарилиш суръати шундай танлаб олинадики, у имкон қадар мусобақа фаолияти хусусиятига мос келиши лозим. Динамик машқлар, одатда, кўп марта анча толиққунга қадар бажарилади (10-15 марта такрорлашлар). Қаршиликлар катталигига, ҳаракатлар суръатига қараб айрим машқларнинг давомийлиги кенг миқёсда – 10-15 сек дан бир неча минут ларгача ўзгариб туриши мумкин. Машқлар орасидаги танаффусларнинг давомийлиги ҳар хил бўлади ва машқлар давомийлигига ҳамда ишга жалб қилинган мушаклар ҳажмига боғлиқ (ЮҚТ минутига 120-132 зарба).

Кучнинг ривожланишини назорат қилиш иккита методдан фойда- ланган ҳолда ўтказилади. Биринчи метод динамометрлар ёрдамида асо-сий мушак гуруҳларининг максимал статик кучини аниқлашга асослан-ган. Бу методикани полидинамометрия деб аташади. Ўлчаш маълумот-лари спортчининг куч топографиясини тавсифлашга имкон яратади, кучли ва бўш мушак гуруҳларини кўрсатиб беради. Иккинчи метод мушакларнинг динамик кучини ўлчашдан иборат. Бу ерда сакраш машқ-лари ёрдамида динамик кучни тез ва кўп маротаба намоён эта олиш қобилиятини аниқлаш мумкин. Сакраш узунлиги ёки баландлиги тўғри чизиқли бирликларда ўлчанади ёки сакрашларни бажариш вақти ўлчанади. Айтиб ўтилган методикаларни қўллаган ҳолда назорат қилиш спортчиларнинг босқичма-босқич комплекс текширувлари даврида (бир йилда 3-4 марта) амалга оширилади. Жорий назорат жараёнига узоққа сакраш машқларини киритиш мумкин. Б) Тезликнинг тавсифи ва енгил атлетикачилар машғулотлари жараёнида уни ривожлантириш методикаси Спортчининг тезлик қобилиятлари деганда ҳаракатларнинг мини-мал вақт оралиғида бажарилишини таъминловчи функционал хусу-сиятлар комплекси тушунилади. Тезлик қобилиятлари намоён бўлишининг элементар (оддий) ва комплекс шакллари фарқланади. Элементар (оддий) шакллари оддий реакцияларнинг латент вақтида, кичкина қаршилик бўлганда айрим ҳаракатларнинг бажарилиш тезлигида, ҳаракатлар суръатида намоён бўлади. Шуни эътиборга олиш лозимки, тезлик ўзининг барча элементар кўринишларида иккита омил билан аниқланади – нейромотор механизм фаолиятининг тезкорлиги ва ҳаракат таркибини жуда тез сафарбар эта олиш қобилияти.

Биринчи омил кўп жиҳатдан генетик белгилаб берилган ва жуда кам миқдорда такомиллашади. Иккинчи омил машқ қилиниши мумкин ва у тезликнинг элементар шакллари ривожланишида асосий заҳира ҳисобланади. Шундан муайян бир ҳаракат тезлигининг ривожланиши асосан таянч-ҳаракат аппарати ҳамда мазкур инсонга хос бўлган асаб-мушак тизимининг индивидуал имкониятларидан тўлиқ фойдаланишга имкон берувчи оқилона мушак координациясини эгаллаш ҳисобига таъмин-ланади (Ю.В. Верхошанский, 1988 й.). Тезликнинг элементар намоён бўлиш шакллари ҳар хил бирик- маларда ва бошқа ҳаракат сифатлари ҳамда техник малакалар билан биргаликда енгил атлетиканинг ҳар хил турларидаги машғулот ва мусобақа фаолиятига хос мураккаб ҳаракатларда тезлик қобилиятла-рининг комплекс ҳолда намоён бўлишини таъминлайди. Бундай комплекс намоён бўлишларга қуйидагилар киради: юқори даражадаги масофавий тезликка эришиш қобилияти, стартдан бир зумда тезлик ола билиш кўникмаси, мусобақа курашининг бориши тақозо этган ҳаракат-ларни юқори тезликда бажариш кўникмаси. Енгил атлетиканинг кўпгина турларида юқорида санаб ўтилган барча тезлик сифатлари турлари уйғунликда намоён бўлади. Масалан, спринтерлик югуришда натижа стартдаги реакцияга ҳам, ҳар бир яккалик ҳаракат тезлигига ҳам, масофада ривожлантирилган суръатга ҳам боғлиқ бўлади. Тезликнинг ривожланишига ва намоён бўлишига таъсир қилувчи омиллар. Тезлик енгил атлетиканинг кўпгина турларида етакчи сифат саналади. Тезлик табиий қобилиятларга (ирсий ва асаб тизимини биологик қобилиятларига) боғлиқлигини эътиборга олиш лозим. Тезлик шакллари ва ҳаракат тезлигининг намоён бўлиши қатор омилларга боғлиқ. Асаб жараёнларининг ҳаракатчанлиги (у асаб тизимининг турли бўлимларида қўзғалиш ва тормозланиш жараёнлари кечишининг такомиллашувида акс этади) ва асаб-мушак координацияси даражаси тезлик

қобилиятларининг шарт-шароитларидан бири ҳисобланади. Мушак тўқимасининг хусусиятлари – ҳар хил мушак толалари нисбат-лари, уларнинг чўзилувчанлиги, мушаклар ичидаги ва мушаклараро координация даражаси ҳам тезлик қобилиятлари даражасига таъсир қилади. Спортчилар тезлик сифатларининг намоён бўлиши куч, эгилув-чанлик ва координацион қобилиятларнинг ривожланиш даражаси, спорт техникасининг такомиллашуви, биокимёвий механизмларнинг энг тез сафарбар қилиниши ҳамда энергиянинг алактат-анаэроб таъминоти ресинтезлашуви иродавий сифатлар даражаси билан чамбарчас боғлиқ. Бу омиллар орасида муайян енгил атлетика турида асосий юклама оладиган оралиқ оксиловчи-тикловчи-оксидланмайдиган тезкор глико-литик толаларнинг мушак тўқималаридаги фоизи алоҳида ўрин тутади. Тезлик қобилиятларининг намоён бўлиши, шунингдек, мушаклар- нинг реактивлигига, уларнинг ёпишқоқлигига ва ҳаракат амплитудасига, яъни бўғимлардаги ҳаракатчанлик даражасига, мушакларнинг зўриққан ҳолатдан бўшашган ҳолатга тез ўта олиш қобилиятига; ирсиятга, спортчилар ёши ва жинсига, бадан қиздиришга ва толиқиш жараён-ларига боғлиқ. Шуни эътиборга олиш лозимки, тезлик қобилиятларининг элементар ва комплекс шакллари қатъий махсус бўлиб, одатда, бир-бирига боғлиқ эмас, реакция вақти кўрсаткичлари ҳаракат тезлиги кўрсаткичларига боғлиқ эмас, енгил атлетика югуришида старт самараси мутлақ масофавий тезлик даражасига боғлиқ эмас. Бу тезлик сифат-ларини такомиллаштиришга табақалаштирилган ҳолда ёндашишни тақозо этади. Бундай ёндашув тезлик қобилиятларининг ҳам элементар шаклларини (реакция вақтини, якка ҳаракатларнинг бажарилиш тезли-гини, ҳаракатлар суръатини), ҳам комплекс шаклларини (масофавий тезлик даражасини, стартда тезликни тезда ошириб бориш қобилиятини, сакрашларда югуриб келиш тезлигини, депсиниш тезлигини ва бошқ.) танлаб такомиллаштиришга қаратилган кенг доирадаги воситалар ва методларнинг қўлланилишига асосланган. Тезликнинг элементар шакллари кам такомиллашишини ёдда тутиш зарур. Тезлик

намоён бўлишининг комплекс шаклларига келсак, бу ерда махсус машқлар натижасида катта ўсишга эришиш мумкин. Бу шунга боғлиқки, комплексли тезлик қобилиятлари такомиллашиши мумкин бўлган кенг доирадаги омилларга боғлиқ. Замонавий спортда тезлик сифатларининг комплекс намоён бўлиши шароитларида тезлик ишининг учта махсус режими ажратилади: ациклик, унга жамланган портловчан кучланишнинг бир марталик намоён бўлиши хосдир. Старт тезланиши, у турган жойидан тезда тезликни ошириб бориб, қисқа вақт ичида унинг максимал кўрсаткич-ларига эришишида ифодаланади; масофавий, у масофа бўйлаб ҳаракатланишнинг берилган тезлигини сақлаб қолиш билан боғлиқ (Ю.В. Верхошанский, 1988). Ациклик иш тезлиги, асосан, вақт ва фазода оқилона ташкил қилинган мушак кучланишлари катталиги билан аниқланади: тезланиш олиш масофаси қанча катта бўлса ва танага (снарядга) бериладиган куч қанча юқори бўлса, унинг тезлиги шунча юқори бўлади. Ациклик иш бажараётганда спортчининг тезлик имкониятлари, биринчи навбатда вақт ва маконда оқилона ташкил қилинган мушак кучланишлари катталиги билан аниқланади: тезланиш олиш масофаси қанча катта бўлса ва жисмга (снарядга) бериладиган куч қанча кўп бўлса, унинг тезлиги шунча юқори бўлади. Марказий асаб тизимининг ишга жалб қилинган ҳаракатлантирувчи мушакларнинг кучли самарали импульсациясига бўлган қобилиятини, ошириш мушаклар ичидаги ва мушаклараро координацияни такомиллаштириш, энергия таъминоти-нинг алактат механизми имкониятларини кенгайтириш, ҳаракатларнинг мақсадга мувофиқ биодинамикавий тузилишини шакллантириш орқали ациклик ишида спортчининг тезлик қобилиятларини ошириш мумкин. Ациклик иш тезлиги ва старт тезланиши самарадорлиги кўп жиҳатдан максимал шиддат даражасига – куч ва тезликнинг комплекс ҳолда намоён бўлиш натижасига боғлиқ. Шиддатнинг намоён бўлиши унинг куч (динамик ва тезкор куч) ва тезлик (реакция вақти, якка ҳаракат вақти) таркибларининг

ривожланиш даражаси ҳамда муайян ҳаракатни бажариш шароитларида уларни комплекс ҳолда амалга ошириш қобилияти билан аниқланади. Масофадаги тезлик турли хил функционал тизимларнинг имко- ниятлари билан таъминланиши мумкин. Тезлик ишнинг шиддат мезони бўйича у ёки бу зонага тааллуқли эканлиги билан боғлиқ. Биринчи зона – максимал анаэроб шиддатли машқлар (20 сек гача). Бу ерда тезлик, биринчи галда, марказий асаб тизимида ва ижрочи асаб-мушак аппаратида содир бўлаётган жараёнлар билан аниқланади. Тез марказларнинг ҳаракат бирликларини (биринчи навбатда оралиқ оксидловчи-тикловчи- оксидланмайдиган тезкор гликолитик толалардан иборат) максимал миқдорда фаоллаштира олиш қобилияти, энергия таъминотининг алактат- анаэроб тизими шиддати, мушаклар ичидаги ва мушаклараро координация самарадорлиги, ҳаракатлар техникасини такомиллаштириш ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Иккинчи зона – биомаксимал анаэроб шиддатли машқлар (20-45 сек ). Бу машқларда иш қобилияти олдинги зонага тааллуқли бўлган машқларни бажаришдаги ўша омиллар билан аниқланади. Бироқ янги омиллар ҳам катта аҳамиятга эга бўлади: организмнинг мушаклар гликогенидан фойдаланиш ҳисобига АТҒни ресинтезлаш қобилияти, мушаклар ва қонда юқори катталикларда лактат тўпланиб қолиши шароитларида марказий асаб тизимининг самарали иннервацияси қобилияти толиқиш ортиб бораётган шароитларда юқори самарали тезлик-куч ишига бўлган психологик бардошлилик, ҳаракатларнинг бажарилиши техникаси барқарорлиги ва вариантлиги. Кейинги (субмаксимал, анаэроб шиддатли, аралаш анаэроб-аэроб шиддатли, максимал, субмаксимал, ўрта ва кичик аэроб шиддатли) зоналарга тааллуқли бўлган циклик ишни бажаришда тезлик, асосан, спортчиларнинг чидамлилиги билан аниқланади ва бу масалани спортда чидамлилик муаммоси нуқтаи назаридан кўриб чиқиш мақсадга мувофиқдир.

Тезлик тайёргарлигининг асосий вазифалари: 1) спортчиларнинг ҳаракат қобилиятларининг мақсадли ривожланишини таъминлаш; 2) тезликни оширишга қаратилган машқларнинг самарали таъсир қилиши учун спортчиларнинг ёши ва малакасини эътиборга олган ҳолда ҳаракат вазифаларини аста-секин қийинлаштириб бориш; 3) ҳаракатнинг энг катта тезлиги бевосита шуларга боғлиқ; танлаб олинган енгил атлетика турининг ўзига хос талабларини эътиборга олган ҳолда тезлик қоби-лиятларини чуқур тарбиялаш. Тезликни ривожлантиришнинг асосий воситалари. Спортчи-ларнинг тезлигини ривожлантириш учун учта воситалар гуруҳи қўлла-нилади: хос бўлмаган воситалар, хос воситалар, махсус воситалар. Хос бўлмаган воситалардан фойдаланилганда ҳаракатларнинг умумий тезлиги, унинг элементар шакллари, мушакларнинг динамик кучи, бўғимлардаги чаққонлик ва ҳаракатчанлик ривожланади. Хос бўлмаган машқлар ўз спорт тури техникасидан фарқ қилади, бироқ танланган спорт турида тезликни янада такомиллаштириш учун асосий шарт-шароитларни таъминлайди. Хос бўлмаган воситаларга қуйидагилар киради: 1) ҳаракат реакцияси тезлигини ривожлантириш билан боғлиқ бўлган машқлар; 2) мушакларнинг динамик ва портловчан кучини ривожлантириш учун машқлар (спортчиларнинг махсус тайёргарлигига хос бўлмаган турли хил сакрашлар; 3) ҳаракат амплитудаси ва мушакларнинг қисқариш қобилиятини яхшилаш учун машқлар; 4) ҳаракатли ва спорт ўйинлари. Хос воситаларга қуйидагилар киради: 1) танланган спорт тури-нинг махсус машқлари (масалан, енгил атлетикачилар югуриш, сакраш машқларидан фойдаланадилар). Бу машқларда ҳаракат тузилиши енгил атлетика турига яқинлаштирилган. Махсус воситаларга тезликнинг айрим шаклларини ҳамда тезликни комплекс ҳолда ривожлантирувчи турли хил машқлар киради. Масалан, спринтерлар машқида: стартдан туриб 20-100 м югуриш; қисқа масофаларда

келган жойидан тезланиш олиш (20-40 м ); эстафетали югуриш; тезроқ югурадигaн спортчилар билан тезланишлар ва ҳ.к. Ҳаракат реакцияси тезлигига хос машқларнинг давомийлиги катта эмас – 1-2 с ҳаракат суръати ва максимал тезликда югуришга оид машқлар 10-20 с давом этади. Машқларнинг бажарилиш шиддати – максимал ёки унга яқин (95-100%). Машқлар орасида дам олиш иш қобилиятининг нисбатан тўлиқ тикланишини таъминлаши зарур (ЮҚТ минутига 108-114 зарба). Тезликни ривожлантириш учун машқларни бажаришнинг асосий методлари: 1. Такрорий метод. Машқларни деярли максимал ёки максимал тезлик билан бажариш. Машқлар орасида дам олиш танаффуси – 30 с – 3 мин (машқ хусусияти, спортчилар ҳолати ва тайёргарлигига қараб). 2. Мураккаблаштирилган метод. Машқларни оғирликлар билан бажариш (тоққа югуриб чиқиш, оғирликлар билан сакрашлар). 3. Айланма машғулот методи. 4. Ўйин методи. Бу ерда ўйин машқлари, ҳаракатли ва спорт ўйинлари, эстафеталардан фойдаланилади. 5. Мусобақа методи. Унинг моҳияти – энг юқори натижа кўрсатиш мақсадида рақобатлашиш жараёнида кучларни таққослаб кўриш. Спортчи ўзи танлаган спорт турини мусобақа шароитларида энг катта тезлик билан бажаради. Спортчиларда тезликни такомиллаштиришда қуйидаги асосий қоидаларга амал қилиш зарур: 1) спортчи олдига аниқ вазифа қўйиш – снарядни узоқроққа улоқтириш, қисқа масофани тезроқ босиб ўтиш ва ҳ.к.; 2) машқларни бажаришда ҳаракатларнинг эркин бажарилишига эришиш, уларни мушакларни оқилона бўшаштириш машқлари билан бирга бажариш; 3) машқларнинг бажарилиш сифати ёмонлашганда уларни бажаришни тўхтатиш; 4) ҳаракатлар суръатини ошириш мақса-дида уларнинг одатдаги амплитудасини кичрайтириш; 5) машғулот жараёнида мусобақа элементларини қўллаш; 6) машғулотлар жараёнида техника воситаларидан

(товушли сигналлар, машқ қилиш мосламалари ва тренажёрлар) фойдаланиш; 7) мураккаблаштирилган шароитларда бажариладиган тезлик машқларидан фойдаланиш (тоққа ёки қумда тезланиш билан югуриш); 8) енгиллаштирилган шароитларда бажари-ладиган машқлардан фойдаланиш (тоғ этагига қия йўлка бўйлаб тезланиш билан югуриш); 9) машғулот микроциклида тезликни ривожлантириш машқларини дам олишдан сўнг биринчи ёки иккинчи куни режалаштирган яхшироқ; 10) ҳар бир такрорлашда машқлар давомийлиги – 10-15 сек (машқларнинг бажарилиши орасидаги дам олиш танаффуси ихтиёрий, спортчининг ўзини ҳис қилишига қаралади). Тезликни муваффақиятли ривожлантириш учун шундай метод қўлланиладики, унинг машғулот юкламаси шароитларини ўзгартириш билан қўлланиладиган варианти ҳам мавжуд. Методнинг моҳияти шундан иборатки, иш одатдаги, мураккаблаштирилган ва енгиллаш-тирилган снарядлар билан такрор-такрор бажарилади (масалан, улоқти-рувчи машғулотда ҳар хил оғирликдаги снарядлардан фойдаланади). Тезликнинг ривожланишини назорат қилиш. Назорат тезликнинг тўрт хилдаги намоён бўлиш шаклларини тестлашни ўз ичига олиши лозим: 1. Ҳаракат реакцияси тезлигини аниқлаш учун реакциянинг латент вақти (миллисекундларда) ўлчанади. 2. Танланган спорт тури машқларини бажариш вақтида ҳаракат- ларнинг максимал суръати. Масалан, спринтерлик югуриш вақтида ҳаракат суръати маълум бир масофа бўлагида вақт бирлиги ичида ташланган қадамлар сонини ҳисоблаш йўли орқали аниқланади. 3. Умумий югуриш циклидаги айрим ҳаракатларнинг сакрашлар ва улоқтиришларнинг тезлиги кинограммалар, куч беришларнинг ёзув-лари, таянч ва учиш фазалари вақтини таҳлил қилиш йўли орқали аниқланади. Бунинг учун тензометрик ва динамик аппаратуралардан фойдаланилади. 4. Тезликнинг комплекс ҳолда намоён бўлиши педагогик тестлар билан баҳоланади – қисқа масофалардаги югуриш ўлчанади (югуриш-нинг

максимал тезлиги қайд қилинади), сакрашлар ва улоқтиришларда вақт бирлиги ичида ҳаракатларнинг бажарилиш вақти ва сони қайд этилади. Тезликнинг ривожланиши комплекс назорат қилиш спортчилар-нинг босқичма-босқич текширувлари вақтида амалга оширилади. В) Ядрo итқитувчиларнинг махсус сифатларини ривожлантириш Ядрo итқитувчилар машғулотининг пировард мақсади мустаҳкам соғлиққа эга бўлган ҳамда спорт-машқ фаолиятини олиб боришнинг маънавий-ахлоқий меъёр ва талабларига риоя қилган ҳолда барқарор юқори натижаларга эришишдан иборатдир. Барча мутахассислар, айниқса, жисмоний сифатларни ривожлан- тириш асосчилари В.М. Зациорский, В.П. Филин, Ю.В. Верхошанский фикрлари бўйича, БЎСМ бошланғич ихтисослик тайёргарлик гуруҳ-ларида ўқув-машғулот жараёни, албатта назорат остида ўтиши зарур, диққатни кўпроқ бу поғонада ҳар томонламаликка, жисмоний сифатларни ривожлантиришга қаратиш керак. Ядрo итқитувчиларда, тадқиқотчилар фикрича, тезлик-куч сифат- ларининг ривожланиши спорт натижасининг ўсишига таъсир кўрсатади, чунки итқитишда улоқтириш ҳаракатларини кучи снарядларнинг узоққа учишини таъминловчи асосий омиллардан бири ҳисобланади, шунга кўра жисмоний сифатларни спорт натижасига кўрсатиладиган таъси-рини ўрганиш долзарб саналади. Юксак ва барқарор натижаларга эришиш учун спортчи улоқтирувчилар учун зарур бўлган юқори даражадаги техник ҳамда назарий тайёргарликка, ҳаракат сифатларининг кучли ривожига, шунингдек, мусобақаларда иштирок этиш малакасига эга бўлиши лозим. Ядрo итқитиш техникасини такомиллаштиришда қуйидагилар асосий воситалар саналади:

1. Оғирлик билан ёки оғирликсиз жойидан туриб ва сапчиб якуний кучланишга тақлид қилиш. 2. Жойида туриб ва сапчиб турли оғирликдаги ядрoларни итқитиш. 3. Махсус машқлар. Ядрo итқитиш техникасини такомиллаштириш вақтида қуйи- дагиларни ёдда тутиш зарур: - бошланғич дастлабки ҳолат ва дастлабки ҳаракат, техника вариантидан қатъи назар, айлана ичидаги ҳаракатларни бажариш вақтида яхши мувозанат сақлашга ҳамда якуний ҳаракатни бажариш олдидан энг қулай ҳолатни эгаллашга ёрдам бериши керак; - айлана ичидаги ҳаракат ва якуний кучланишга ўтиш узлуксиз бўлиб, охирида тезланиши керак; - айлана ичидаги ҳаракатни бажаришда нигоҳни яхшиси айлана ташқарисига йўналтириш ва якуний кучланишгача шундай давом эттириш лозим. Ядрo итқитишда куч ва координацияни ривожлантириш учун қуйидаги воситалар қўлланилади: 1. Ядрo, тош ва қадоқ тошларни ҳар хил усуллар билан ва ҳар хил ҳолатлардан улоқтириш ва итқитиш. 2. Оғирлик билан якуний кучланишни тақлид қилиш. Оғирлик вазни машқни тўғри бажаришга ҳалал бермайдиган бўлиши зарур. Оёқларнинг портловчи кучини ривожлантиришда ушбу восита-лардан фойдаланилади: 1. Жойидан туриб турли сакрашлар ва ҳаккалашлар. 2. Узунликка ва баландликка сакраш. 3. Оғирлик билан юқорига сакраш. 4. Ядрoни ҳар хил ҳолатдан улоқтириш. Барча мушаклар кучини ривожлантириш учун қуйидагилар қўлла- нилади:

1. Штанга билан машқлар : швунг, даст кўтариш, силтаб кўтариш, ётган ҳолда сиқиб кўтариш, эгилишлар, бурилишлар, ўтириб-туришлар, бир оёқдан иккинчисига “ўтиш”, штанга лаппаклари билан бурилишлар, қорин пресси ва бел қисмини ривожлантирувчи машқлар, гавда жойида штанга билан қайчисимон қадам ташлаш ва ҳ.к. 2. Қадоқ тошлар билан машқлар . Қадоқтош билан қўлларни букиб- ёзишлар, қадоқтошни гавда атрофида айлантириш. Штанга билан бажариладиган машқлар кучни ривожлантирибгина қолмай, кучланишларни сафарбар этишни ривожлантириш имконини беради, бу ядрo итқитувчилар учун алоҳида аҳамиятга эга. Ядрo итқитувчиларнинг куч тайёргарлиги тизимида уриниш ва такрорлаш режими катта аҳамият касб этади. Куч тайёргарлигининг дастлабки босқичида (октябр) унча катта бўлмаган оғирлик (50-60%) ва ҳар бир машқда етарлича кўп миқдордаги уриниш (10 мартагача) ҳамда такрорлаш (8-10) қўлланилади. Бу вақтда иш шиддати катта эмас, ҳажми эса етарли. Мусобақалар даврига яқинлашган сайин шиддат ортиб боради, ҳажм эса камаяди ёки ўзгаришсиз қолади. Штанга вазни катталашади, уриниш ва такрорлар сони эса камаяди. Мусобақа даврида штанга вазни бирмунча пасаяди, шиддат эса машқларни бажариш тезлиги ҳисобига сақлаб турилади. Бир машғулот дарсида кучни ривожлантирувчи машқларни техника элементлари устидаги ишлар билан уйғунлаштириш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Аёллар билан ишлаганда анча эҳтиёткор бўлиш ва қуйидагиларни ҳисобга олиш зарур: а) штанга юкламаларини аста-секин ошириш ва мунтазам равишда шифокор билан маслаҳатлашиб бориш; б) катта оғирликлар билан шуғулланиш учун фақат яхши тайёргарлик кўрган спортчиларгагина рухсат этилади; c) куч юкламаларини ўлчаб бериш индивидуал тарзда амалга оширилади.

3. Гимнастика снарядидаги машқлар . Бундан ташқари, ҳаракатлар тезкорлиги ва чаққонликни ривожлантириш учун бир қатор машқлар мавжуд: а) югурувчининг махсус машқлари; б) пастки стартдан югуриш; c) тезликка югуриш (30-100 м ); д) баръерчининг машқлари ва баръерлар оша югуриш (баръерлар одатдаги баландликда бўлиши шарт эмас); э) тўп билан ўйинлар: тўп учун кураш, баскетбол, қўл тўпи, футбол. Юқорида санаб ўтилган барча воситалар айни вақтда умумий жисмоний тайёргарликни ошириш воситалари ҳам ҳисобланади. Бунга яна тўсиқлар оша югуриш, сузиш, яёв юриш, спорт ўйинлари ва бошқаларни қўшиш мумкин. Умумий жисмоний тайёргарликни текшириш мураббий ва шуғул- ланувчи томонидан камида ойда бир марта юқорида санаб ўтилган машқлар бўйича ўтказилади. Бу машқлардан ташқари, мураббий ва шуғулланувчи умумий ва махсус тайёргарликни аниқлаш учун бир қатор бошқа машқларни танлаб олишлари мумкин. Энг яхши мураббийнинг иш тажрибаси, шунингдек, ўтказилган тадқиқотлар натижасида маълум бўлишича, машғулот муваффақиятли давом этиши учун ҳар томонлама тайёргарлик билан техникани такомиллаштирувчи машқларни бирлаштириш зарур, ҳар томонлама машғулот қўлланилаётган воситаларнинг асосий ҳаракат кўникмаси билан ўзаро ижобий алоқадорликни ҳисобга олиб ташкил этилиши лозим (В.М. Дъячков, А.П. Бондарчук).

O'xshashlar

Ўзбекистон жисмоний тарбия тизимида енгил атлетика

Ёш дзюдочиларни жисмоний сифатларини тарбиялашда харакатли ўйинларни ахамияти

Енгил атлетикачилар тренировкасининг, тузилиши, мазмуни ва режалаштириш

Енгил атлетика машкларини техникаси

Енгил атлетикада ўргатиш асослари