Xalqaro lizing operatsiyalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Xalqaro lizing operatsiyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

290.5 KB

Ko'chirib olish

Xalqaro lizing operatsiyalari Reja: 1. Xalqaro lizingning iqtisodiy mohiyati va lizing operatsiyalari kelib chiqishlning tarixiy sabablari 2. Xalqaro lizing operatsiyalarining xalqaro moliya munosabatlarida tutgan o’rni 3. Xalqaro lizing operatsiyalarini amalga oshlrishning huquqiy asoslari 4. Xalqaro lizing shakllari 5. Lizingga ixtisoslashgan xalqaro kompaniyalar 6. Xalqaro lizing bo`yicha investitsiya loyihalari 7. Xalqaro lizing operatsiyalarini o`zbekistonda qo` llash va uni rivojlantirish istiqbollari

1. XALQARO LIZINGNING IQTISODIY MOHIYATI VA LIZING OPERATSIYALARI KELIB CHlQISHINING TARIXIY SABABLARI Hozirgi kunda lizing bilan bog’liq barcha iqtisodiy huquqiy munosabatlarni xo’jalik aloqalarining yangi bosqichiga kiritish an'anaga aylandi. Haqiqatda esa, bunday qarash to’g’ri emas. Tarixiy hujjatlarning guvoxlik berishicha, ijara (lizing) qadim davrlardan ma'lum bo’lgan. Shu boisdan bo’lsa kerak, G’arbda biror-bir qadimiy narsa haqida gapirishganda, ko’pincha «lizing kabi qadimiydir» degan gapni eslashadi. Lizing so’zi iqtisodiyot uchun yangilik emas, birok qadimda lizing (lease) so’zi amaliyotda foydalanilmagan. Lizingning mazmuni va mohiyatini ochish - Aristotel davrlariga borib taqaladi (taxminan eramizdan avvalgi 384-383-382 yillarni o’z ichiga olgan davrlar). Aristotel shunday degan: «Boylik egalik qilishda emas, balki undan samarali foydalanishdadir». Hozirgi zamon tili bilan aytganda, kishining daromad olishi uchun qandaydir bir mulkka albatta egalik qilish i shart emas, balki undan foydalanishi huquqiga ega bo’lishi va natijada foyda olishning o’zi kifoya qiladi. Tarixning guvoxlik berishicha, qadimda, lizing biror-bir aniq mulkni ijaraga berish bilan chegaralanmagan. Va bu davrda, nafaqat qishloq xo’jaligi texnologiyasi va xunarmandchilik asbob-uskunalari, balki harbiy aslahalar, qurol- yaroqlar ham ijaraga berilgan. Ma'lumotlarning guvoxlik berishicha, lizing bitimi amaliyotda qo’llanilganligini tasdiqlovchi birinchi hujjat 1066 yilga borib taqaladi. Bunda, kirol Vilgelm normandlarning kema egalaridan, kemalarni Britaniya orollarini ishgol qilish uchun ijaraga olganligi qayd etilgan. Ikki xaftalik vaqt ichida ikki yirik flot (biri norveglar, ikkinchisi normandlar) Angliya kirolligini ishgol qilish uchun etib bordilar. Usha vaqtlarda har ikkala flot juda xaybatli edi. Biroq, na norveglarning kiroli va na normandlarning gertsogi bunday tadbirni moliyalashtirishga iqtisodiy imkoniyati bo’lmagan. Shuning uchun, zarur bo’lgan kemalarni va qurol-aslahalarni olish uchun ijaraning maxsus shakli - ya'ni, «lizing» dan foydalanilgan. Venetsiyada ham XI asrda lizing operatsiyalariga o’xshash bitimlar mavjud bo’lgan: venetsiyaliklar kema egalariga va sotuvchilarga usha vaqtlar juda qimmat hisoblangan kema yakorlarini ijaraga berganlar. Suzish tugagandan so’ng, "po’lat qimmatliklar" egalariga qaytar ilgan va yana ijaraga berilgan. XIX asrning boshlarida Buyuk Britaniyada sanoatning rivojlanishi, asbob-uskunalarning turli xillari ko’payishi oqibatida, lizingga topshiriladigan tovarlar sonining o’sishi yuz berdi. Bunda temir yo’l transporti va kumir sanoatining rivojlanishi asosiy o’rinni egalladi. Ko’mir konlari egalari o’z ishlarini boshlanishida kumirni tashish uchun vagonlar sotib oldilar, birok, tezlikda buning foydasizligini, va xatto, bunday moliyalashtirishning iloji yukligi ma'lum bo’ldi. Ko’mirni qazib chiqarish hajmining o’sishi, yangi shaxtalarning ochila boshlanishi juda ko’plab vagonlarni talab etardi. Kichik korxonalar bunday qulay sharoitdan foydalanib, maqsad qilib kapitallarini shu kabi tarmoqlarga xizmat ko’rsatadigan tarmoqlarga kuyishdi. Ular kumir tashish uchun vagonlarni sotib olib, uni temir yo’l kompaniyalariga ijaraga-lizingga berardilar. Shunday qilib, yagona maqsadi va faoliyati faqatgina temir yo’l va vagonlarni lizingga beradigan kompaniyalar

yuzaga keldi. Bitimni tuzish vaqtida lizingdan foydalanuvchiga, lizingning muddati tugaganidan so’ng, unga mulkni sotib olish huquqini berishni ko’zda tutardi. Buning asosiy sabablaridan biri bo’lib, foydalanuvchilarning vagonlarni ishlatishda extiyotkorlik va to’g’ri foydalanishga undash edi, chunki, ular keyinchalik shu vagonlarni sotib olishlari mumkin edi. Bunday bitimlar ijara sotuv bitimi nomini oldi. Ingliz tilida «hine-purchase» iborasi tarjima qilinganda «ijara-xarid» ma'nosini anglatadi. Biroq, birinchi termin kengroq tarqalgandir. Lizing va ijara sotuvi rivojlanishidagi keyingi bosqichlarda lizing bitimlaridan va ijara sotuvlaridan cheklovlarni olib tashlash zaruriyati tugildi.Shu bilan birga, nafaqat Yevropada, balki AQSHda ham turli xildagi texnika va asbob-uskunalar ijarasini moliyalashtirishga talab kuchli edi. Xususiy mulkchilikka tegishli birinchi qayd qilingan ijara bitimi XVIII asr boshida Amerikaning Shimoliy birlashgan shtatlarida qayd qilingan. Bunda ijaraga otlar hamda aravalar berilgan. Buyuk Britaniyada lizing operatsiyalarining faollashuvi, ushbu davlatda temir yo’l transportlari rivojlanishi bilan bog’liqdir. Bunda, investorlar yo’naltirilgan mablag’lar daromadliligini temir yo’l va vagonlarini sotib olishni moliyalashtirish orqali ta'minlaganlar. Asbob-uskunalarni boshqarishni trastlar amalga oshirganlar, ularning orqasida esa, banklar yoki ularni tashkil etgan yirik qo’shma trastlar turgan. Trastlarning sertifikatlari investorlarga sotilgan va investitsiyaning hajmiga qarab ma'lum miqdorda fond olish huquqi berilgan. Hozirgi zamon lizing munosabatlariga uxshab trast boshqaruvchisi, asbob-uskuna tayyorlovchiga to’lov tulab, so’ngra, shu asbob-uskunadan bitim asosida foydalanuvchidan ijara to’lovini yig’ib olar edi. Ijara to’lovi o’zining hajmi bo’yicha barcha majburiyatlarni koplagan. XX asr boshlarida junatiladigan tovarlar hajmining ortishi bilan, ko’pgina temir yo’l lizing kompaniyalari vagonlardan foydalanishda monopollik qilish yoki uzoq muddatli boshqarishdan ko’ra , asbob-uskunalarni ishonchli foydalanishga berilishni afzal bildilar. Bu mazkur vositalardan, faqatgina qisqa muddatda foydalanish talab qilinishiga olib keldi. Trastlar qisqa muddatli bitimlar tuzishga harakat qilishardilar. Bitimning muddati tugaganidan so’ng, vagonlar ijaraga beruvchiga qaytarilar, o’z navbatida, u mulkiga egalikni o’z qo’lida saqlab kolar edi. Bunday ijara to’lovlari, haqiqiy yoki operatsion lizing yuzaga kelishiga sharoit yaratdi. Xalqaro statistikaning guvoxlik berishicha, hozirda bunday bitimlar lizing bitimlarining asosiy qismini tashkil qiladi. Avstriyalik iqtisodchi V. Xoyer o’zining «Yevropada qanday qilib biznes qilish mumkin», deb nomlangan kitobida keltirishicha, lizing suzini birinchi ommaviy tarzda ishlatilishi 1877 yillarga borib taqaladi. «Bell» nomli telefon kompaniyasi o’zining telefon apparatlarini sotish o’rniga ularni ijaraga berishni lozim topgan. Ya'ni, ushbu korxona asbob-uskunani faqatgina ijara to’lovi asosida mijozning uyi yoki ish joyiga o’rnatishni joiz topdi. Ikkinchi jahon urushi davrida, AQSH hukumati rasmiy rentabellik shartnomalaridan faol sur’atlarda foydalandi. Bu ijara biznesi rivojlanishi uchun, rag’batni ta'minlashga yana bir turtki bo’ldi. Shu davrda, transport vositalari bilan bog’liq biznesda lizing operatsiyalari hajmining oshishi yuz berdi. Avtomobillarni lizingga berish - 1918 yilga borib, keng tarqaldi. Undan so’ng , o’tgan asrning 30-yillarida Genriy Ford avtomobiUar

sotish samaradorligini oshirish uchun ijaradan foydalandi. Biroq, avtomobil lizingi biznesining qonuniy tus olishiga Zolli Frenkning xizmatlari katta. U o’tgan asrning 40-yillari boshida avtomobillarni uzoq muddatga ijaraga berishni birinchi bo’lib taklif etgan, Chikagolik savdo agentidir. Hozirgi davrda, transport lizingidan tushayotgan yalpi daromadlar yiliga 50 mlrd. AQSH dollaridan oshib ketmoqda. Ijaraga sanoat vositalari yoppasiga berila boshlanishi bilan, ijara munosabatlarida haqiqiy inkilob yuz berdi. Xususan, texnologik asbob-uskunalar, mashinalar, mexanizmlar, kemalar, samolyotlarni ijaraga berish keng rivojlandi. AQSH hukumati bu yutuqni to’g’ri qabul qilib, lizing mexanizmlarini tezlikda qayta ishlab chiqdi va uni rag’batlantirish uchun davlat dasturini qabul qildi. 1952 yilda San-Frantsiskoda tuzilgan «United States Leasing Corparetion» - lizing operatsiyalari asosiy faoliyat turi bo’lib hisoblangan birinchi hissadorlik jamiyatidir. Bu kompaniyaga Genri Shonfeld asos solgan. Avvaliga u kompaniyani faqatgina bitta maxsus lizing bitimi uchun tuzdi. Ammo, Genri Shonfeld lizing bitimini juda istiqbolli ekanligiga tushunib etdi va natijada «United States Leasing Corparetion» vujudga keldi. Lizing operatsiyalari juda qisqa vaqt ichida AQSH chegarasidan chiqib, lizing biznesini rivojlantirishning asosiy tushunchasi hisoblanmish «xalqaro lizing operatsiyalari» yuzaga keldi. Sungra, bunday lizing kompaniyalari boshqa mamlakatlarda o’zlarining bulimlarini ocha boshladilar. Jahonda xalqaro lizing operatsiyalari keng ko’lamda rivojlangan bo’lsada, mamlakatimizda uning rivojlanishi mustaqillikdan so’ng keng tus oldi. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi moliya bozorida xorijiy kapital ishtirokida bir necha yirik qo’shma lizing kompaniyalari faoliyat yuritmoqda. 2. XALQARO LIZING OPERATSIYALARINING XALQARO MOLIYA MUNOSABATLARIDA TUTGAN O’RNI Xo’jalik aloqalari baynalmilallashuvi muhitida xalqaro lizing yangi ko’rinishlarga ega bo’lmoqda va undan foydalanish hajmi hamda tarmoqlari ko’payib bormoqda. O’tgan asrning 60-70-yillarida Amerika, G’arbiy Yevropa va Yaponiya mamlakatlari banklari ishtirokida «Orion Lizing Xolding» xalqaro miqyosdagi lizing kompaniyalari vujudga keldi. Bunday lizing kompaniyalari, odatda, lizing oluvchi flrmalarga kema, samolyot, asbob- uskunalar va shu kabilarni 3 yildan to, 10-15 yilgacha bo’lgan muddatda mulkchilik huquqisiz ijaraga beradi. Xalqaro amaliyotda, asbob-uskunalarni ijaraga berish quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Qisqa va o’rta muddatli (renting) - 3 yilgacha. Bunda, andoza asbob-uskunalar, ya'ni avtomobillar, traktorlar, temir yo’l vagonlari va shu kabilar lizingga beriladi; 2. Urta va uzoq muddatli (lizing)da sanoat texnologiyasi bilan bog’liq asbob – uskunalar ijaraga beriladi. Lizingning yuqoridagi ikki turi o’rtasidagi farq quyidagilarda nomoyon bo’ladi: • rentingda shartnomadagi ob'ekt davomli kelishuvlar bo’yicha ishlatilishi; • uzoq muddatli ijarada esa, ijaraga berilayotgan asbob - uskuna

shartnomada belgilangan me'yoriy muddatgacha uzluksiz ishlatilishi mumkindir. Xalqaro lizing operatsiyalari bilan ijara orasidagi farq kuydagilarda namoyon bo’ladi : • bitim ob'ekti, asbob-uskunani o’z hisobiga sotib olgan lizing beruvchi emas, balki lizing oluvchi tomonidan tanlanadi; • shartnoma muddati tugashida, mijoz imtiyozli stavkada mulkni ijaraga berishni yoki bo’lmasa ijaraga berilayotgan mulkni qoldiq qiymati bo’yicha sotib olishi mumkin; • lizing muddati asbob-uskuna eskirishi muddatidan kam bo’ladi va odatda amortizatsiya muddatigacha uzaytiriladi; • lizing beruvchi bo’lib odatda moliya muassasasi - lizing kompaniyasi qatnashadi. Shuningdek, ijara to’lovlari har oyda, har chorakda yoki bo’lmasa yarim yil uchun amalga oshiriladi. Ijara to’lovi stavkalari, ijaraga olinayotgan asbob-uskunalar qiymati va xarakteridan kelib chiqadi. Bu to’lov, oxir-oqibatda, ijaraga berilayotgan asbob-uskunani tijorat narxidan oshishi lozim bo’ladi. Hozir zamonaviy lizing xizmatlari bozorida tuzilayotgan shartnomalarni keng tarqalishi - lizing shakllarining ko’pligi, uning ko’rsatkichlari tez sur’atlarda o’sishi bilan izohlanadi. Jahon bozorida lizing xizmatlarini asosiy qismi uch markazda joylashgandir. Bular: l.AQSH; 2. G’arbiy Yevropa; 3. Yaponiya. Xalqaro tajriba shuni ko’rsatadiki, lizing operatsiyalari bilan tijorat banklari emas, balki ixtisoslashgan kompaniyalar shug’ullanadilar. Mamlakatda lizing xizmatlarini rivojlantirish, iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish tarmoqlarini rag’batlantirish va shu orqali ishlab chiqarishni rivojlantirishga kuchli turtki bo’ladi. Bundan tashqari, xalqaro lizing xalqaro kreditni bir shakli sifatida banklar va lizing kompaniyalari o’rtasi da raqobat kuchayishiga turtki bo’ladi. Bu o’z navbatida, ssuda foizlari tushishiga, va natijada, kapitallarni ishlab chiqarish sohalariga oqib kirishi uchun qulay zamin yaratadi. Lizingning eng asosiy yutugi - bu kredit doirasida ko’rsatiladigan xizmatlar kengligi bilan tavsiflanadi. Xalqaro lizing operatsiyalarining jahon iqtisodiyotida tutgan o’rni va ahamiyati bekiyosdir. Yirik xalqaro lizing tashkilotlari xalqaro lizing bo’yicha keng ko’lamda xizmatlar taklif qiladilar. Jahonda eng yirik xalqaro lizing tashkilotlaridan «Ebikliz»ni va Milliy lizing assotsiatsiyalarining Yevropa federatsiyasi - «Lizyurop»ni alohida ajratib ko’rsatish mumkin. «Ebikliz» tashkiloti Gollandiya, Italiya, Germaniya, Avstriya, Buyuk Britaniya, Belgiya va Frantsiya davlatlaridagi lizing kompaniyalarini o’zida mujassamlashtirgan. Bu tashkilot, ko’p chilik hollarda, xalqaro lizing bitimlarini amalga oshirishda vositachi vazifasini bajaradi. «Lizyurop» 1979 yilda tashkil etilgan bo’lib, hozirgi kunda 17 ta mamlakatning 700 ta lizing kompaniyasini birlashtiradi. Uning tarkibiga Avstriya, Belgiya, Buyuk Britaniya, Bolgariya, Shveytsariya,

Germaniya, Daniya, Ispaniya, Frantsiya, Italiya, Irlandiya, Lyuksemburg, Norvegiya, Portugaliya, Shvetsiya, Gollandiya, Finlandiya davlatlarining lizing kompaniyalari kiradi. Hozirgi kunda, amalga oshiriladigan xalqaro lizing operatsiyalarining teng yarmi AQSH hissasiga to’g’ri keladi. AQSHda lizing yuksak sur’atlarda rivojlanishining muhim sabablaridan biri - investitsiyaviy soliq imtiyozining mavjudligidir. Mazkur xalqaro lizing tashkilotlari iqtisodiyotda bir-qancha vazifalarni amalga oshiradilar. Ularning asosiylari: • barcha huquqiy, soliq bilan bog’liq moliyaviy masalalarni hal etish; • ushbu tashkilotlarga a'zo mamlakatlarning qonunchiliklarini o’rganish va taqqoslash; • lizing firmalarini tashkil etish bilan bog’liq bo’lgan masalalarni o’rganish; • lizing bitimlarining shartlari to’g’risidagi statistik ma'lumotlarni yig’ish. Xalqaro lizing milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bunga sabab, rivojlanayotgan davlatlarda ishlab chiqarishni rivojlantirish va shu orqali mamlakatga valyuta tushimini oshirishda ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan asbob-uskunalar hamda yangi texnologiyalarga ehtiyoj seziladi. Ayniqsa, oltin-valyuta zahiralari cheklangan mamlakatlarga xalqaro lizing juda kul keladi. Chunki, asbob-uskunani sotib olishda, lizing oluvchi mamlakat, ishlab chiqariladigan mahsulotning eksportbopligini isbotlagan holda, va valyuta tushumi xakkoniyligini ta'riflab, xalqaro lizing munosabatlarida ishtirok etadi. Aynan, xalqaro lizingning ahamiyati shu yerda kuzga tashlanadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishda, O’zbekistonning xalqaro lizing kompaniyalari bilan asosli bitimlar tuzishi va shu orqali sanoatni, ishlab chiqarishni rivojlantirish imkoniyatlari kengaymoqda. Bu sanoat va ishlab chiqarishning samarali va yuqori darajada rivojlanishiga, pirovardida iqtisodiy o’sishga olib keladi. 3. XALQARO LIZING OPERATSIYALARINI AMALGA OSHIRISHNING HUQUQIY ASOSLARI Xalqaro lizing bozorining shakllanishi, unga yangi tarmoq va sohalarning qo’shilishi, shuningdek, xalqaro lizing munosabatlarida qatnashayotgan mamlakatlarning sonini ortishi, jumladan, sobiq Ittifoq va boshqa sotsialistik tizim davlatlarining qo’shilishi munosabati bilan mazkur davlatlarning tashqi iqtisodiy faoliyatlaridagi ishtirokini muvofiqlashtirishda, lizing operatsiyalarini tartibga solish muammosini huquqiy jihatdan hal etish vazifasi turibdi. Mamlakat iqtisodiyotini tiklashda xalqaro lizingning o’rni va ahamiyatini oshirish bilan birga, lizing biznesini milliy darajada ham nazariy, ham amaliy jihatdan boyitish zarurati yuzaga chiqmoq da. 1998 yilning may oyida Kanadaning Ottava shaxrida «Xalqaro moliyaviy lizing to’g’risidagi Konventsiya» qabul qilindi. Konventsiyadan ko’zlangan asosiy maqsad - moliyaviy lizing bo’yicha asosiy terminologiyani aniqlash va umumlashtirish hamda lizing bitimida ishtirok etadigan hamma tomonlarning o’zaro munosabatlari huquqiy jihatdan tartibga solishdan iborat edi. Ushbu maqsaddan kelib chiqib, Konventsiyaning asosiy qismi - lizing munosabatlarini turkumlanishi va tavsiflning asosiy jihatlari yoritib berildi.

Konventsiyada lizing bo’yicha quyidagi tamoyillar aks etgan: • kelajakda lizing oluvchi, o’ziga asbob-uskunani yetkazib beruvchini mustaqil ravishda tanlaydi; • lizing kompaniyasidan asbob-uskunani sotib olish, ya'ni lizing ob'ektini oldi- sotdisi amalga oshirilishida asbob-uskunani yetkazib beruvchi tomonga, uskunani keyinchalik ijaraga berish uchun olinayotganligi maqsadida ekanligi bildiriladi; • lizing bo’yicha to’lovlarning hisob-kitobi - amortizatsiyaning qabul qilingan shartlari asosida amalga oshiriladi. Shu bilan birga, yuqorida qayd qilingan Konventsiya uch tomon ishtirok etishini ko’zda to`tuvchi, klassik lizingdan kelib chiqib, bitimlarni aniqlaydi va tartibga soladi. Mazkur Konventsiya «qaytariladigan lizing», deb nom olgan ikki tomonlama o’rnatilgan lizing bitimlarini o’z ichiga olmaydi. Shuningdek, shaxsiy ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan lizing ham mazkur Konventsiya tomonidan tartibga solinmaydi. Konventsiyaning markaziy o’rni - lizing beruvchi, lizing oluvchi va asbob- uskunalarni yetkaz ib beruvchilarning mulkiy javobgarliklarining hissasiga qaratilgan. Lizing oluvchining mulkiy huquqlarining himoyasi, uni vaqtincha foydalanishga olingan mulkning egasi ekanligidan kelib chiqiladi. Qabul qilingan Konventsiyada lizing beruvchining lizing oluvchi oldidagi javobgarlik hissasi lizing beruvchi tomondan lizing oluvchiga asbob-uskunani yetkazib beruvchining tanlashda aralashishi yoki lizing ob'ektining alohida ixtisoslashuvi bilan chegaralangan. Konventsiyaning shu qismi bilan, bir qator davlatlarning huquqiy amaliyotlari mos kelmaydi. Mazkur qarama-qarshilikni bartaraf etish maqsadida Konventsiya - javobgarlik masalalarini milliy xususiyatlardan kelib chiqib, muvofiqlashtirishga ruxsat beradi. Lizing oluvchi olingan mulkka egalik huquqini ta'minlab turishi uchun, u mazkur asbob- uskunadan bitimda ko’rsatilgan maqsadlardagina foydalanishi va uning ma'naviy hamda jismoniy eskirishlarini hisobga olgan holda bitim tuzishi lozim. Asbob-uskunadan foydalanuvchi, o’z vaqtida va kelishilgan jadval asosida, lizing to’lovlarini amalga oshirishi shart. Lizing oluvchi tomonidan o’z majburiyatlarini bajarilmasligi holatlarida mulk egasi unga tegishli to’lovlar to’lanishini va kelishilgan bitimga rioya qilinmasligi oqibatida kurilgan zararlami qoplashini talab qilish i mumkin. Tomonlar bitimda ko’rsatilgan kelishuvlar bo’yicha bitimni bekor qilishlari mumkin. Konventsiya, lizing oluvchining boshqa tomondan mulkiy huquqini himoya qilish bilan birga, agarda mulkdan foydalanuvchidan tashqari, boshqa bir uchinchi shaxs ko’proq foyda olsa, bu holda to’liq javobgarlik mulkning egasiga o’tishini ko’rsatadi. Agarda, bu holat, foydalanuvchining harakati natijasida yuzaga kelsa, u holda inobatga olinmaydi. Respublikamizda lizing munosabatlari o’ziga xos xususiyatlardan kelib chiqmoqda. Ushbu lizing munosabatlari jahon amaliyotida umumiy qabul qilingan lizing munosabatlari bilan muvofiqlashtirilgandir. O’zbekistonda Konventsiya qoidalariga asosan, bitim bajarilmay qolganda, ya'ni lizing oluvchining asbob-uskunadan foydalanish davrida, keyinchalik, to’lovga layokatsizligi aniqlansa, uning sheriklarining u bilan bo’ladigan keyingi

munosabatlarini bilishi muhimdir. O’zbekiston Respublikasining bir qator qonuniy me'yoriy hujjatlarida qarz oluvchining to’lovga layokatsizligi aniqlansa, uni to’lovga noloyiq, ya'ni bankrot deb e'lon qilish kerakligi ko’zda tutilgan. Xususan, 1996 yil 25 apreldagi O’zbekiston Respublikasining «Bank va banklar faoliyati to’g’risida»gi qonunining 35-moddasida shunday deyiladi: - «bankdan olingan kreditlarni o’z vaqtida qaytara olmay, majburiyatlarini bajara olmayotgan qarzdor bank tomonidan to’lovga layokatsiz deb e'lon qilinishi va matbuotda bu xakda chop ettirilishi mumkin. Bank bunday qarzdorlarni bankrot deb tan olinishini talab qilib, xo’jalik sudiga murojaat qilishi mumkin». Biroq, hozirgi vaqtda MDHning bir qator davlatlarida lizing beruvchi mulkni foydalanishga berilgan tomonning to’lovga layokatsizligi aniqlansada, uning faoliyatini tartibga solishning huquqiy asoslari to’liq o’rnatilmagan. Lizing oluvchi tomon bankrot, deb e'lon qilinganda, u mulkning haqiqiy egasi hisoblanmaydi. Bunday vaziyatda lizing oluvchi to’lovni undirish masalasi to’liq hal etilmagan. Bankrotlik holatida, lizing bitimi lizing oluvchining aybi bilan bekor qilingan hisoblanadi. Lizing oluvchi lizing beruvchiga bitim buzilganligi natijasida yuzaga keladigan zararlarni to’liq qoplashi shart. Bankrot bo’lgan korxona o’zining majburiyatlarini to’lash da, kontragentlari qatoriga lizing beruvchi ham ham kiritiladi. U o’ziga to’lovlarni undirishi uchun navbatga, ya'ni ro’yxatga qo’yiladi va o’rnatilgan tartibda to’lov amalga oshiriladi. Konventsiyada bitimda qatnashayotganlarning talablariga binoan, «lizing beruvchining mulkiga lizing oluvchining vaqtinchalik egaligini ko’rsatuvchi bitimni rasman e'lon qilinishi mumkinligi to’g’risida» umumiy qoida qayd qilinadi. Shuningdek, ushbu Konventsiyaga muvofiq, lizing oluvchiga xuddi oldi-sotdi bitimida xaridorga beriladigan huquq doirasi kabi huquq beriladi. Mulkdan foydalanuvchi asbob-uskunani yetkaz ib beruvchidan mulkni oldi-sotdisi bitimi bo’yicha o’rnatilgan tartibda xuddi mulk egasi sifatida yetkazib berish shartlarini talab qilish huquqiga ega. Shu bilan u, asbob-uskunani yetkazib beruvchining oldida mulkning egasi bo’lib hisoblanadi. Aslida u haqiqiy mulk egasi emasdir. Biroq, lizing oluvchi asbob-uskunani yetkazib beruvchi bilan o’rnatilgan oldi-sotdi bitimini bekor qilish ni, mulkning haqiqiy egasini ogoxlantirishsiz mustaqil tarzda amalga oshirolmaydi. Asbob- uskunani yetkazib berish bo’yicha shartlar buzilganada, lizing oluvchi mulkning haqiqiy egasidan, u orqali ushbu shartlar bajarilishini ta'minlashini yoki asbob-uskunani yetkazib beruvchi va lizing kompaniyasi o’rtasidagi yetkazib berish bitimini bekor qilishni talab qilishi mumkin. Hozirgi vaqtda O’zbekistonda xalqaro lizing munosabatlarini tartibga solishning huquqiy asoslari shakllantirilmoqda. Va, yuqorida qayd etilgan shartnoma moddalarini bajarish hamda lizing munosabatlarida huquq va majburiyatlarni taqsimlash, xalqaro andozalarga mos ravishda ishlab chiqilmoqda.

4. XALQARO LIZING SHAKLLARI Xalqaro lizing, bir vaqtning o’zida moliyalash va yangi texnologiyalarni xarid qilish masalalarini hal etish, aylanma mablag’lami to’ldirish hamda boshqa ehtiyojlar uchun mablag’lami ozod qilish imkoniyatini beruvchi moliyaviy vositalaming eng muhim shakllaridan biridir. Xalqaro lizing shakllarini tahlil qilishda uning eng keng tarqalganlarini (lizing oluvchi va lizing beruvchi o’rtasidagi munosabatlarni hisobga olib), bevosita(to’g’ridan-to’g’ri) va bilvosita (egri) lizing turlarini ajratishimiz mumkin. • Bevosita lizingda, lizing beruvchi bo’lib - bevosita mulk egasining o’zi bitimni amalga oshirilishida ishtirok etishi shart. • Bilvosita lizingda, ijaraga berilayotgan mulk egasi - uchinchi tomonning ishtirok etishi shartdir. Xalqaro lizingni kreditlash usuli bo’yicha muddatli va qayta tiklanuvchi lizinglarga ajratish mumkin. Muddatli lizingda ijara bir marotaba amalga oshiriladi. Qayta tiklanadigan lizingda esa, lizing shartnomasi bitimning birinchi muddati tugashi bilan qayta tiklanadi. Shuningdek, xalqaro lizingni operatsion va moliyaviy lizinglarga bo’lish mumkin. Operatsion lizingda korxonalar asbob-uskunaga mulk huquqini olmasdan turib, undan foydalanish uchun shartnoma tuzadilar. Moliyaviy lizing deb, asbob-uskunani ijaraga olayotgan firma keyinchalik uni qoldiq qiymatda to’la sotib olishiga aytiladi. Bunga misol qilib, samolyotlami lizingga berishni ko’rsatish mumkin. Odatda, lizingga berishni aviakompaniya taklif etadi. O’z navbatida u takliflarini bir qancha lizing kompaniyalari va banklarga tanishish hamda ma'lumot uchun yuboradi. Va ular, o’zlarini kreditlash shartlarini va o’zlariga mos variantlarini matbuotda keng miqyosda e'lon qiladilar. Lizing bitimi tuzilishida uch tomonning ishtirokini quyidagi chizma ko’rinishida ifodalash mumkin:

5- ch i z m a . Uch tomonlama lizing bitimini tuzishda lizing tuzilishining tarkibiy chizmasi 1. Lizing oluvchi tomonidan ariza qabul qilinishi; 2. Lizing oluvchining to’lovga qobiliyatliligini va lizing loyihasining samaradorligi aniqlash; 3. Ob'ektni (mulkni) yetkazib beruvchiga buyurtma berish; 4. Lizing bitimini amalga oshirish uchun ssuda olish; 5. Lizing ob'ektini oldi-sotdisi haqidagi bitimni tuzish; 6. Asbob-uskunani foydalanish uchun olingan hujjatlarni rasmiylashtirish; 7. Lizing bitimini tuzish; 8. Lizingga berilayotgan mulkka texnik xizmat ko’rsatish haqidagi bitimni rasmiylashtirish; 9. Lizingga berilayotgan mulkni sug’urtalash bitimini rasmiylashtirish; l0. Lizing to’lovlarini amalga oshirish; 11.Lizing ob'ektini qaytarish; 12.Ssudani va uning foizlarini to’lash. Bank (bir o’zi yoki konsortsiumdagi boshqa banklar bilan hamkorlikda) lizing bo’yicha maxsus kompaniyani tashkil etadi. Lizing kompaniyasi foydasiga samolyotni sotish shartnomasini tuzish huquqi beriladi va u huquqiy jihatdan mulkning egasi bo’lib hisoblanadi. Kompaniya faqatgina ma'lum operatsiyani amalga oshirish davri uchun tashkil qilinadi, va odatda, operatsiya tugagandan so’ng, uning faoliyati tugatiladi. Masalan, Frantsiya davlatida samolyotlarni lizinga berish sohasida bir qancha unlab maxsus kompaniyalar faoliyat yuritadilar. Aviakompaniya ixtisoslashgan kompaniyaning foydasi uchun samolyotni sotib olish huquqini beradi. Bu huquq shartlari aviakompaniya bilan samolyot yetkazib beruvchi o’rtasida oldindan kelishiladi va samolyotni

sug’urtalash o’z hisobiga amalga oshiriladi. Bank tomonidan kreditlashning asosiy shartidan biri bo’lib - bankka sug’urtalash sertifikatini taqdim qilish hisoblanadi. Lizingga ixtisoslashtirilgan kompaniyalar samolyotni egasi sifatida uni kreditor- bankka garovga o’tkazishni rasmiylashtiradi va bank krediti hisobiga samolyot yetkazib beruvchining foydasiga samolyot qiymatining 100 foiz to’lovini amalga oshiradi. Rredit va unga to’lanadigan foizlar - aviakompaniya tomonidan samolyotdan foydalanish davrida tushadigan tushumdan to’liq koplanadi. Bu operatsiyada aviakompaniyaning majburiyatlari bo’yicha kafolat bergan tomon (m-n, xizmat ko’rsatuvchi bank) ham qatnashishi mumkin. Xalqaro lizing operatsiyalarini amalga oshirishda vujudga keladigan risklarni baholashda odatda quyidagi omillarni etiborga olish takozo etiladi: • Lizing oluvchi kompaniyaning moliyaviy holati va tijorat doirasidagi mavqei; • Shartnoma bahosining ikkilamchi bozordagi o’zgarishi; • Lizing oluvchi firma tomonidan lizing ob'ektini ishlatilish shart-sharoitlari; • Kompaniya kirib kelayotgan mamlakatdagi moliyaviy-iqtisodiy va siyosiy holatlarni (yani, milliylashtirish riski, chet elga valyuta mablag’larini o’tkazishdagi mavjud cheklovlar, garov huquqini amalga oshirishda vujudga keladigan qiyinchiliklar riski va boshqalar). Ijaraga berilayotgan mulkka nisbatan quyidagilar ajratib ko’rsatiladi: • Sof lizing bitimi. Sof lizing bitimida, odatda, ijaraga berilayotgan mulkning xizmat ko’rsatishida, yoki foydalanishda pay do bo’ladigan qo’shimcha xarajatlarni lizing oluvchi o’z buyniga olishi ko’zda tutiladi; • To`liq lizing bitimi. To`liq lizing bitimida odatda mulkdan foydalanish bilan bog’liq barcha xarajatlarni va texnik ta'minot bilan bog’liq xarajatlarni ijaraga beruvchi uz buyniga oladi. Ijaraga berilayotgan ob'ektning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib - harakatlanadigan mulkka beriladigan lizingni, harakatlanmaydigan mulkka (ma'muriy bino- inshootlar, omborxonalar, supermarketlar, garajlar va boshqalar) beriladigan lizinglarga bo’lish adi. Odatda, kuchmas mulk lizingidan - qurilishda foydalanadilar. Tadbirkorlar sanoat bino- inshootlarni ko`rishda, ko’pincha o’z kapitali etishmasligidan kiynaladilar, yoki ular o’zlarining pul mablag’larini aylanishidan olib, uni uzoq muddat davomida yangi ob'ektlarni ko`rishga sarflashni ma'kul kurmaydilar. Sanoat ob'ekti, omborxona qurilishi, mexmonxona qurilishi uchun ko’p xoUarda investitsiyaga kerak bo’ladigan summaning kichik va o’rta xol firmalarga etmay qolish xavfi tug`iladi. Bunday sharoitda, lizing kompaniyalari turli ob'ektlar qurilishini, keyinchalik kuchmas mulkni lizinglash bilan kreditlashadi. Ko`chmas mulk ob'ektini ko’rish va jixozlash majburiyatini lizing kompaniyasi o’z buyniga oladi va undan foydalanish natijasida tushgan daromadning sezilarli qismini

oladi. Lekin, bu ob'ektdan lizing kompaniyasi foydalanmaydi, balki, ijaraga topshirilgan firma foydalanadi. Mijozning garovlangan talabi bo’yicha, lizing kompaniyasi er maydonini sotib olishga ma'lum miqdorda mablag’ sarflaydi va pudratchiga loyihalash, ko’rish ishlari va mijozning talablariga muvofiq ob'ektni jixozlash kabi ishlarni topshiradi. Ob'ekt qurilishi tugagandan so’ng , 20-30 yil muddatga mijozga ijaraga beriladi. Bu muddat tugashidan oldinrok, ijarachi ob'ektni to’la sotib olishi mumkin. Ko`chmas mulkning lizingi, oddiy ijaradan shunisi bilan farqlanadiki, ob'ektni jixozlash va ko`rish, ma'lum mijoz uchun uning barcha talablarini e'tiborga olgan holda olib boriladi. Kurilgan ob'ektni foydalanishga olgan mijoz, uni ta'mirlash va atrof-muhitni tozalash bilan bog’liq xarajatlarni o’z buyniga oladi. Mijoz bu ob'ektni to’la yoki qisman sub ijaraga topshirishi mumkin, birok unga egalik qilish huquqi lizing kompaniyasida koladi. Investitsiya lizingi biznesga yo’naltirilgan kapitaldan farqli ravishda inflyatsiyadan himoya langandir. Chunki, bozor iqtisodiyoti sharoitida, odatda, er va kuchmas mulk narxi tinmay o’sib borish an'anasiga egadir. Xalqaro lizing operatsiyalaridan jahon amaliyotida harakatlanuvchi mulk lizingi keng tarqalgan. U o’ziga juda ko’p ob'ektlarni biriktirgandir. Ularning asosiy guruhlariga quyidagilarni ko’rsatish mumkin: • transport vositalari (yuk tashuvchi avtomobillar, yengil avtomobillar, samolyotlar, kemalar va shu kabi transport vositalari); • televizion va masofaviy texnik-elektron aloqalar vositalari; • stanoklar; • qurilish texnikasi; • kompyuterlar va ma'lumotlarni qayta ishlash vositalari; • sanoat, ya'ni ishlab chiqarish asbob-uskunalari, mexanizmlar; • litsenziya, nou-xau, kompyuter dasturlari va shu kabilar. Lizingning muddati, yoki davri deganda - lizing shartnomasining harakat muddati tushuniladi. Bu davrda, lizing beruvchining balansida lizingga topshirilgan ishlab chiqarish vositalari (mashinalar, asbob-uskunalar, transport vositalari va shu kabilar) hisobda turadi hamda lizing oluvchi o’zining xo’jalik faoliyatida lizing kompaniyasi tomonidan o’rnatilgan to’lovlarni tulab, undan foydalanadi. Lizingning birlamchi va ikkilamchi davrlariga ajratishadi. Lizingning birlamchi davri deyilganda, bitim harakatining asosiy davri tushuniladi. Bunda lizing oluvchi lizing kompaniyasiga ob'ektning to’la amortizatsiya ajratmalari hamda ajratilgan foizlarni to’la amalga oshirmagan bo’ladi. Ikkilamchi davrda, lizing oluvchi lizing firmasiga to’liq to’lovni amalga oshiradi. Biroq, lizing firmasi lizing ob'ektiga egalik qilish huquqini bermagan bo’ladi. Lizing oluvchi asbob- uskunani an'anaviy stavkada foiz to’lagan holatda foydalanishda davom etadi. Bu kabi lizing muddatini uzaytirish, lizing shartnomasida albatta kelishilgan bo’lishi kerak. Nazariy jihatdan, lizingning ikkilamchi davri vaqt bo’yicha cheklovlarga ega emas, birok, uning muddati asbob-uskunaning haqiqiy xizmat muddati bilan chegaralangandir. Asbob-uskunaga e'tibor qaratish va buzilganda o’z vaqtida qayta ta'mirlash kabi masalalar, ikkilamchi davrni noma'lum muddatga uzayishiga olib kelishi mumkin.

Xalqaro amaliyotda xalqaro lizing shartnomalarining quyidagi shakllari ishlab chiqildi. 1. Andozali lizing. Lizingning bu shaklida asbob-uskunani ishlab chiqargan shaxs uni lizing kompaniyasiga o’zi mustaqil tarzda sotadi. Lizing kompaniyasi asbob-uskunani iste'molchiga ijaraga beradi. Asbob-uskunani ishlab chiqaruvchi va uni lizingga oluvchi o’rta sidagi lizing shartnomasi bo’yicha huquqiy munosabatlar umatilmaydi. Bu yerda asbob- uskunaga texnik xizmat ko’rsatish masalasi to’liq hal etilmagan. Bu holda, asbob-uskunani ishlab chiqargan shaxs bilan, lizing oluvchi, o’ziga xizmat ko’rsatish uchun alohida bitim tuzishi lozim. Bunga asosiy sabab, lizing kompaniyasi texnik xizmat ko’rsatish masalalariga aralashmaydi. 2. «Sof lizing». Bunda asbob-uskunalardan foydalanish bilan bog’liq asosiy majburiyatlar lizing oluvchi bo`yniga tushadi. U soliqlar va xar-xil yigimlarni, to’lovlarni hamda asbob- uskunalardan foydalanish bilan bog’liq barcha xarajat va sug’urta to’lovlarini to’laydi. Lizing oluvchi asbob-uskunani ishga soz holatda saqlashi lozim. Shu bilan birga, u ijara muddati tugaganda, lizing beruvchiga asbob-uskunani o’rtacha eskirishini hisobga olib, yaxshi holatda qaytarishi shartdir. Lizing beruvchi, lizing oluvchi olgan mulkdan foydalanishi bilan bog’liq harakatlarga javob bermaydi. Lekin, u asbob-uskuna ishlatilayotgan mamlakatdagi hukumat va boshqa tashkilotlar tomonidan bo’lishi mumkin bo’lgan salbiy ta'sirlar uchun javobgardir. 3. Qaytariluvchi lizing - «liz-bek». Tijorat nuqtai nazaridan lizingning bu shakli firma mablag’larga kuchli ehtiyoj sezganda qo’llaniladi. Uning asosiy xususiyati bo’lib, firmaning moliyaviy holatini yaxshilashga samarali vosita sifatida namoyon bo’lishidir. Bu operatsiyaning mazmuni shundan iboratki, asbob-uskunaning egasi, asbob-uskunani lizing kompaniyasiga sotadi, va so’ngra, undan shu asbob-uskunani ijaraga oladi, ya'ni, asbob-uskunani sotgan shaxs lizing oluvchiga aylanadi. Bunday operatsiyalar asosan, muomalada oldin ham bo’lgan asbob- uskunalarga nisbatan qo’llanilishi qayd etiladi. 4. «Yaxlit lizing». Bu lizingning o’ziga xos xususiyatlaridan biri bo’lib lizing oluvchi uchun lizing beruvchi tomonidan qo’shimcha xizmatlarni taklif etilishi hisoblanadi. Lizingning bu shakli qimmat. Chunki, lizing beruvchi asbob- uskunani yetkazib berish bilan birga ta'mirlash, sug’urtalash, ba'zi vaqtlarda ishlab chiqarishni boshqarish yoki yokilgi bilan ta'minlash kabi ishlarni ham amalga oshiradi. Odatda, lizingni bu turi yangi asbob-uskunalarni, xususan, kompyuterlar, samolyotlar va boshqa murakkab mashina hamda mexanizmlarga nisbatan qo’llaniladi. 5. Tula xizmatli lizing. Bu lizing «yaxlit» lizingga uxshab ketadi, birok, shartnomada bir qancha qo’shimcha xizmatlar ko’rsatishi ko’rib chiqiladi. Masalan, lizing beruvchi asbob- uskunani sotib olish masalalarini tadqiq qiladi. Bu asbob-uskunani ishlatish uchun zarur bo’lgan xom-ashyo materiallari bilan ta'minlaydi. Shu bilan birga, asbob-uskunadan foydalanish uchun malakali mutaxassislar yollab beradi va boshqa bir qator xizmatlar ko’rsatadi. 6. Asbob-uskunani qoldiq qiymati lizingi. Lizingning bu shakli oldindan foydalanilgan asbob-uskunalarni ijarasi bilan bog’liq va u dilerlar (savdo

agentlari) tomonidan keng foydalaniladi. Lizingning mazkur turi, odatda, 1 yildan 3-4 yilgacha bo’lgan muddatni o’z ichiga oladi. 7. Mol yetkazib beruvchiga lizing. Bu ijara shakli «liz-bek» lizingi shakliga uxshaydi. Asbob-uskunani yetkazib beruvchi ikki yoqlama vazifani bajaradi. Ya'ni, u asbob-uskunadan foydalanuvchi bo’lmasa ham, asbob-uskunani sotuvchisi va ijaraga oluvchisi bo’lib hisoblanadi. Ijaraga oluvchi, albatta, sub ijarachini topishi va asbob-uskunani sub ijaraga topshirishi kerakdir. Buning uchun, ijaraga beruvchining roziligi shart bo’lmasada, asbob-uskunani sub ijaraga topshirish shart bo’lib hisoblanadi. 8. Qayta tiklanuvchi lizing. Lizing operatsiyasining bu shaklida lizingga berilgan asbob- uskuna vaqti-vaqti bilan yangi takomillashgan asbob-uskunaga almashtirib turilishi lozim. Bu model asosan, EHMlar lizingida keng tarqalgandir. Chunki undagi investitsion jarayon (bozorda yangi, takomillashgan turlarining ko’payish davri, vaqti, muddati) juda qisqa sanaladi. 9. Vendor lizing (tayyorlovchilar yoki ishlab-chiqaruvchilar kooperatsiyasi). Bu yerda lizing kompaniyasi bo’lib, bank yoki lizing kompaniyasi bilan birga asbob-uskunani ishlab chiqargan firma ham qatnashishi mumkin. Bu model, qoida bo’yicha, bozorda juda qimmat bahodagi asbob-uskunani olib chiqishda foydalaniladi. Bunda ishlab chiqaruvchi (tayyorlovchilar) o’zlariga mijozni qidirish va lizing ob'ektiga xizmat ko’rsatish majburiyatini oladilar, lizing kompaniyasi esa, loyihani ishlab-chikish, ma'muriy masalalarni hal qilish, maslahat berish xizmatlari kabi operatsiyalarni amalga oshiradi. Xalqaro lizing xizmatlarining jahon bozori - ikkinchi jahon urushi davridan keyin quyidagi omillarni hisobga olgan holda shakllanishi va rivojlanishi boshlandi: • likvid mablag’lar hajmining to’liq etishmasligi; • investitsiyani optimallashtirishni talab qiluvchi raqobatning kuchayishi; • ishlab chiqarish kengaytirilishi uchun korxonalarda yetarli mablag’lar ajratilishida, uning foydasini chegaralanganligi; • iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish, xususan, investitsiya o’sishiga shart- sharoit yaratilishi uchun hukumat va moliyaviy organlar tomonidan lizing operatsiyalari rivojlanishiga hukumat organlarining ko’maklashishi. Hozirda, jahon bozorida xalqaro lizing operatsiyalariga talab juda katta. Chunki, lizing bitimida ishtirok etayotgan hamma tomonlar o’zi uchun ustunlikka, yoki yanada to’g’rirogi, afzalliklarga ega. Lizing oluvchi tomon uchun afzalliklarni quyidagicha ifodalash mumkin: • lizing ishlab chiqarishni amalga oshirish, uning hajmii ko’payishini ta'minlaydigan asbob-uskunaga egalik qilish uchun kapital to’lovini amalga oshirish yoki kapital kuyilmani mo`zlashishi kabi holatlardan ozoddir; • ijaralanayotgan mulkning zarar ko’rish yoki yuqolish riski uning egasida, ya'ni lizing

beruvchida; • asbob-uskunani ta'mirlash va unga xizmat ko’rsatish, uning egasi tomondan amalga oshiriladi. Gap bu yerda murakkab asbob-uskuna haqida borayapti, va shubxasizki, ijrochi o’zi unga xizmat ko’rsatish imkoniyatiga ega emasdir; • lizing asbob-uskunani almashtirish va zamonaviy-lashtirishni osonlashtiradi, shuningdek, ijarachiga zamonaviy asbob-uskunadan foydalanish imkoniyatini beradi; • to’lovlar bir vaqtda amalga oshirilmaydi, balki kelishilgan muddatlarda qismlarga bulib to’lanadi; • lizing - soliqqa tortilish nuqtai nazaridan juda ham samaralidir (ya'ni, soliqdan bir qator imtiyozlarga ega); • lizing moliya-kredit operatsiyasi sifatida sotib oluvchiga kreditdan foydalanish imkoniyatini kengaytiradi. Xususan, kredit muassasalaridan kredit olish imkoniyati bo’lmaganda uning ahamiyati ortadi; • lizingda ijara to’lovi, asbob-uskuna korxonaga o’rnatilganidan va ma'lum miqdorda ishlab chiqarishga erishilganidan keyin amalga oshirilishida namoyon bo’ladi. 5. LIZINGGA IXTISOSLASHGAN XALQARO KOMPANIYALAR Jahonda bir necha mingdan ortiq xalqaro miqyosda ishlovchi lizing kompaniyalari va firmalari mavjud. Mazkur lizing kompaniyalari va flrmalarining faoliyati lizing operatsiyalarining ixtisoslashuvi, hajmi, potentsiali, hududiy joylanishiga va boshqa shu kabi bir qator omillarga bog’liqdir. Quyidagi 9-sonli jadvalda Yevropadagi lizing kompaniyalarining faoliyati chegarasi va ularning miqdori, hajmi bo’yicha ba'zi bir ma'lumotlarni tahlil qilishga harakat kilamiz. Shuni alohida ta'kidlab o’tish joizki, respublikamiz iqtisodiyotiga nafaqat Yevropa, balki jahonning yirik lizing kompaniyalarini ham jalb etish muhim va ahamiyatlidir. O’zbekiston Respublikasida lizing kompaniyalari (jadvallarda keltirilgan ma'lumotlar) orqali xalqaro lizing operatsiyalari bilan bog’liq loyihalar amalga oshirilishga imkoniyat yaratiladi. Bu ma'lumotlar har bir lizing loyihalari amalga oshirilishi uchun yordam beradi. Shuningdek, bu ma'lumotlar lizing kompaniyalarining rasmiy hisoblanmaydigan reytingini ko’rsatishi bilan ahamiyatlidir. O’z navbatida, sheriklar bilan oldindan tanishish imkoni berilishi maqsadga muvofiqdir. 9-jadval Yevropa lizing kompaniyalari

MAMLAKATLAR Kompaniyalarning soni, faollyat yuritadigan soha doirasi faqatgina asbob- uskunalar lizingi bilan kuchmas mulk lizingi bilan asbob-uskunalar va kuchmas mulk lizingi bilan 1. AVSTRIYA 12 1 21 2. BELGIYA 0 0 54 3. BOLGARIYA 0 0 14 4. BUYUK BRITANIYA 68 0 16 5. VENGRIYA 9 0 4 6. GERMANIYA 87 4 9 7. GRETSIYA 7 0 0 8. DANIYA 17 0 7 9. IRLANDIYA 17 0 0 10. ISPANIYA 20 5 65 ll.ITALIYA 19 2 72 12. LYUKSEMBURG 5 5 5 13. MALTA 5 5 1 14. NIDERLANDIYA 20 1 3 15. NORVEGIYA 16 0 3 16. POLSHA 41 0 1 17. PORTUGALIYA 26 4 0 18. SLOVENTYA 11 0 1 19. FINLANDIYA 0 0 5 20. FRANTSIYA 113 158 7 21.CHEHIYA VA SLOVAKIYA 42 0 7 22. SHVETSIYA 30 0 0 23. SHVEYTSARIYA 7 3 2 JAMI: 572 178 285 Quyidagi 10-jadvalda jahonning xalqaro lizing operatsiyalari bilan shug’ullanuvchi eng yirik lizing kompaniyalari keltirilgan. Mazkur jadval ma'lumot-larida nafaqat lizing sharnomalarining umumiy summasi ko’rsatilgan, balki yil davomidagi ular tomonidan bajarilgan operatsiyalarining hajmi ham berilgan. Shu sababli, mazkur jadval ma'lumotlaridagi ro’yxatga ba'zi bir yirik lizing kompaniyalari to’g’risidagi ma'lumotlar kushilmay qolgan. Masalan, «Japan Leasing Corporation)) kompaniyasining yil davomidagi lizing operatsiyalari hajmi 3,269 mlrd. AQSH dollari bo’lib, u jahonda 8-urinni egallaydi; «D'Accord Financial)) kompaniyasi 2,500 mlrd. AQSH dollari - 17- urin; «Nevvcourt Credit Corp» 2,468 mlrd. dollar - 18- o’rin; «Australian Guarantee Corp» 1,390 mlrd. dollar - 31-o`rinni egallaydi. 10-jadvalda yuqoridagi kompaniyalarning kiritilmagan-ligiga sabab - ular portfellarining umumiy summasi haqidagi ma'lumotlarning yukligidir. Shunday qilib, jahonning eng yirik 30 ta lizing kompaniyalari portfelining jami hajmi 280,710 mlrd. AQSH dollarini tashkil etadi va yil davomidagi lizing

operatsiyalarining umumiy summasi 103,656 mlrd. AQSH dollariga teng. Ya'ni, birinchi ko’rsatkichga nisbatan 2,6 marta kichikdir. 10-jadval ma'lumotlariga qarab xulosa qiladigan bo’lsak, jahonning eng yirik lizing kompaniyalari o’z faoliyatlari samarasini uch yil muddat ichida kamayishiga sababchi bo’lmoqda. Yaponiya lizing kompaniyalari orasida yirikrog`i hisoblangan «Centery Leasing System, Inoming faoliyatini tahlil qilishga harakat kilamiz. «Centery Leasing System, Inoming 1993 yilgi hisobotlarining ma'lumotlariga qaraganda, bu lizing kompaniyasining operatsion daromadlari taxminan 3,5 mlrd. AQSH dollarini tashkil qilgan. 10-jadval Jahondagi eng yirik lizing kompaniyalari (1994 y.) LIZING KOMPANIYASINING NOMI lizing shartlari portfelining um.hajmi, mln. doll.da yil davomidagi lizing oper.ning hajmi, mln. doll.da lizing portfelini hajmi bilan yil davomidagi oper.lari o’rtasidagi farq 1. 2 3 4 5 = 3 : 4 2. GE Capital 41300 16800 2,5 3. Orix Corporation 24830 9662 2,6 4. Societe General 23928 5810 4,1 5. KG Allgemeine Leasing 21000 3150 6,7 6. Lombard North Central/ NatWest Group 16550 7061 2,3 7. Debis Financial 16199 4655 3,5 8. GMAC 13631 10363 1,3 9. Barclays Mercantile 12444 1709 7,3 10. Tokio Leasing Co 10421 3200 3,3 11. AT&T Capital 7661 4250 1,8 12. Diamond Lease Co 6419 2865 2,2 13. ING Lease 5982 2589 2,3 14. Century Leasing Sys, Inc. 5870 2733 2,1 15. IBM Credit Corp 5300 2800 1,9 16. Mercedes-Benz Credit 5300 1876 2,8 17. USL Capital 5300 2145 2,5 18. GEFA Leasing 5289 3148 1,7 19. ABN Amro Lease 4651 2221 2,1 20. Caterpillar Finansial 4511 2183 2,1 21. Volksvvagen Financial 4395 378 11,6 22. NWS Bank 4393 2173 2,0 23. Pitney Bovves Credit 4307 1218 3,5 24. Esanda Finance Corp 4213 2602 1,6 25. BNY Leasing Corp 4000 800 5,0

26. UCABAL 3960 965 4,1 27. VR Leasing 3927 1300 3,0 28. Abbey National 3889 567 6,9 29. Comdisco 3840 1582 2,4 30. CITgrup 3694 1040 3,6 31. Korea Dev. Leasing Corp. 3503 1807 1,9 Jami 280707 103652 - Shu bilan birga, 1994 yilda bu kompaniyaning lizing operatsiyalari hajmi faqatgina 2,7 mlrd. dollarni, ya'ni birinchi qayd etilgan summaning 77 foizini tashkil etdi. Yuqoridagi ma'lumotlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, demak, lizing kompaniyasi daromadlarining bir qismi lizingga bog’liq bo’lmagan boshqa faoliyatlardan tashkil topmoqda. Jahonning yetakchi banklari lizing bilan bog’liq biznesga kizikishlari kattadir. Lizing operatsiyalari bilan shug’ullanish murakkab bo’lsada, juda samarali hisoblanadi. Lizing kompaniyalari bank guruhlari, xoldinglar doirasida tuziladi. Shu bilan birga, bitta bankning o’zi bir necha lizingga ixtisoslashgan kompaniyalar ochish xollari ham ko’plab uchrab turadi. Frantsiyaning «Societe Generale» banki 1968 yildan boshlab, jahonda keng tarmoqli «Sogelease» lizing guruhini tuzdi. Uning tarkibiga hozirgi vaqtda jahonning turli joylarida joylashgan 30 dan ortiq firmalar kiradi. Mazkur bankning shtab-kvartirasi Yevropada joylashgani sababli, «Sogelease» lizing guruhi kompaniyasini Yevropaning lizing-xolding kompaniyasi deb hisoblashadi. Umumiy hajmi bo’yicha bu kompaniya jahonda uchinchi o’rinda va lizing portfeli kattaligi bo’yicha Yevropada eng yirik kompaniyalardan hisoblanadi. Oxirgi 10 yil ichida lizing operatsiyalarining hajmi 1,6 mlrd. AQSH dollaridan 5,8 mlrd.gacha o’sdi, ya'ni taxminan to’rt barobar o’sishi kuzatildi. «Sogelease» Germaniya, Avstraliya, Belgiya, Braziliya, Kanada, Xitoy, Ispaniya, AQSH, Italiya, Yaponiya va boshqa bir qator mamlakatlarda o’z bulimlariga ega. 1996 yilda kompaniya Avstriyada lizing operatsiyalarini amalga oshirish uchun o’zining shu'ba bulimini ochdi (firmaning ofisi Venaning eng e'tiborli rayonlaridan biri hisoblangan Shubertringda joylashgandir). «Societe Generale» bankining tarkibiy tuzilmasida shu'ba lizing kompaniyalari faoliyati bilan maxsus shug’ullanadigan alohida ikkita departament mavjud. «Sogelease» lizingining muddati asbob-uskunaning umriga qarab 3 yildan 18 yilgacha o’rnatiladi. Lizing to’lovlarining stavkasi bevosita - LIBOR stavkasi bilan bog’liqdir. Lizing bo’yicha asbob-uskunalarni yetkazib berish asbob-uskunalarning to’rt guruhiga qarab amalga oshiriladi: • transport (kema, samolyot, konteyner va traylerlar); • neft (platforma, barja, sudna va zavodlar); • jamiyat ishlariga zarur bo’lgan shaxar binolari va kerakli asbob-uskunalar; • sanoat korxonalari va kompyuterlar uchun - yirik investitsiya loyihalari. Jahonning eng yirik lizing kompaniyalari reytingida 13-14 o’rinlarni

Yaponiyaning «Century Leasing System, Inc.» kompaniyasi egallagan. Bu lizing kompaniyasi 1969 yilda to’rtta yirik hissadorlar tomonidan tashkil etilgan. Ularga 81,1 foiz aktsiya to’g’ri kelgan: • jahondagi yetakchi va Yaponiyadagi yirik hisoblangan « Itochu Corporation )) savdo kompaniyasi - nizom kapitalga nisbatan 23,5 foiz ; • Yaponiyaning «Dai-Ichi Kangyo Bank» nomli yirik banklaridan biri - 23,5 foiz; • hayotni sug’urtalash bo’yicha Yaponiyadagi ikki yirik kompaniyalar tomonidan: «Nippon Life Insurance Company)) - 23,5 foiz; «Asahi Mutual Life Insurance Company)) - 10,6 foiz. Bulardan tashqari, hissadorlar safiga yana ikki bank («Lohg-Term Creit Bank of Japan» va «Bank of Tokyo») aktsiyalar paketiga 2,2 va 1,9 foizda, kompaniyaning o’z xizmatchilari paketning 4,8 foiziga ulush kushishgan va boshqalar. «Century Leasing System, Inc.» kompaniyasi Londonda, Gonkongda, Singapurda o’z vakolatxonalariga ega. Yirik xalqaro lizing kompaniyalarining tarkibiy tuzilishini quyidagi «Century Leasing System, Inc.» kompaniyasi misolida ko’rib chikamiz. «Century Leasing System, Inc.» lizing kompaniyasi boshqaruvini 16 kishilik direktorlar kengashi, prezident va ikki bosh direktor-menejerlari tashkil etadi. «Century Leasing System, Inc.» boshqarmasining tashkiliy tuzilishi quyidagi bulimlardan iboratdir: • audit departamenti (boshqarmaning boshqa departamentlaridan avtonom); • ish yurituvchi bosh departament; • xodimlar bilan ishlash departamenti; • korporativ rejalashtirish va muvofiqlashtirish departamenti; • moliya departamenti; • buxgalteriya hisobi departamenti; • ilmiy - tadqiqot departamenti; • boshqarish ma'lumotlari tizimini rejalashtirish departamenti; • 1-sonli kredit departamenti; • 2-sonli kredit departamenti; • xalqaro kredit departamenti; • marketing divizioni, uning tarkibiga quyidagilar kiradi: • 1-sonli marketing divizioni, u uchta marketing departamentidan iborat; • 2-sonli marketing divizioni, u uchta elektron-hisoblash va tashkiliy texnika departamentlaridan iborat; • 3-sonli marketing divizioni, u ikkita majburiyatlar bilan shug’ullanuvchi departamentlardan iborat; • 4-sonli marketing divizioni, u Tokioda joylashgan marketing departamenti, Shinyuki va Uenodagi flliallaridan iborat; • 5-sonli marketing divizioni, u Omia, Iokogame, Nagoe shaxarlaridagi flliallardan iborat; • Yaponiyaning G’arbiy qismidagi marketing divizioni, u Osakadagi (yana ikki departament uning tarkibida), Kioto, Xirosima, Fukokedagi flliallaridan iborat: • tijorat faoliyatini rivojlantirish departamenti;

• huquqiy-shartnoma tuzish departamenti; • foydalanilayotgan aktivlarni boshqarish departamenti; • Xalqaro divizion. Uning tarkibiga quyidagilar kiradi: o xalqaro aloqalar va muvofiqlashtirish departamenti; o xalqaro moliyaviy faoliyatni boshqarish departamenti; o xorijdagi shu'ba kompaniyalarni boshqarish departamenti. «Century Leasing System, Inc.» boshqarmasining tashkiliy tuzilishini murakkabligi - xalqaro moliya bozorida lizing operatsiyalarini amalga oshirishni yuksak bilim va maxorat talab qiluvchi tashkiliy tuzilmagina ta'minlab bera olishini yana bir bor isbotlaydi. Globalizatsiya va xalqaro integratsiya sharoitida ushbu yirik lizing kompaniyalari o’z xizmat doiralarini kengaytirish maqsadida yangi bozorlar qidiradilar. Bunda kompaniyalar xalqaro marketing xizmatlariga tayanib hamda qabul qiluvchi mamlakatdagi siyosiy iqtisodiy vaziyatdan kelib chiqib o’z faoliyatini yuritadilar. 6. XALQARO LIZING BO`YICHA INVESTITSIYA LOYIHALARI Xalqaro lizing operatsiyalarining amalga oshirilishida tuziladigan bitim yoki shartnomalarda an'anaviy xalqaro kredit operatsiyalari yoki tashqi savdo shartnomalaridagi oldi-sotdilarga nisbatan bitimda qatnashayotgan tomonlaming soniga taalluqli holatda ularga nisbatan sezilarli darajada ko’pgina o’ziga xosliklar va turli-tuman shart-sharoitlar yuzaga keladi. Xalqaro lizing bitimlarida o’ziga xos xususiyat bo’lib andozalashtirish emas, balki alohidalik xarakterliligi hisoblanadi. Lizing sohasi bo’yicha mutaxassis bitta shaxsning o’zida yaxshi yuristni, moliyachini, buxgaltemi, ishbilarmon- tadbirkomi hamda asbob-uskuna turlari bo’yicha ma'lum darajada bilimga ega bo’lgan mutaxassislami jamlashi kerak. Xalqaro lizing bitimining tarkibi beshta asosiy bugindan iborat: 1. Lizing beruvchi, lizing oluvchi va mol yetkazib beruvchi davlatlaming qonunchiligidagi huquqiy bilimlarni, xususan, fukarolik huquqini hamda tijorat va soliq siyosati; 2. Harakatlarni hisobga olgan holda qo’yilmalar qiymatini hisoblash va extimoli kuchli risklarni aniqlash, asosiy moliyalashtirish sharoitlari doirasida moliyaviy tahlil etish; 3. Lizing ob'ekti sifatida qatnashayotganda, bozoming joriy kon'yunkturasi va asbob- uskuna narxini tashkil qilish mexanizmini o’rganish; 4. Lizing operatsiyalari bo’yicha buxgalterlik hisob va hisobotlari doirasidagi bilim va amortizatsiya siyosatini tahlil etish; 5. Lizing loyihasini texnik ekspertiza qilish uchun qanday mutaxassislar jalb qilish kerakligini, asbob-uskuna ishlab chiqargan korxona bilan suxbat o’tkazish va undan asbob- uskunadan texnik jihatdan foydalanishni kafolatini olish hamda lizing davri bo’yicha asbob- uskunadan foydalanilishi ustidan davomli nazoratni amalga oshirish va shu kabilar. Xalqaro lizing operatsiyasini amalga oshirishda, lizing kompaniyasi ko’pgina tashkiliy ishlami amalga oshirishi lozim. Xususan, lizing kompaniyasi samarali faoliyat yuritishi uchun lizing operatsiyalarini keng reklama qilishi va lizing

oluvchiga uning yutuqlarini va foydaliligini ko’rsata olishi, to’g’rirogi ishontirishi lozim. Xalqaro lizing bo’yicha investitsion loyihalarni ekspertiza qilish jarayonida ma'lum turdagi asbob-uskunalarga bulayotgan talab va takliihi, bozor infratuzilmasini va uning asosiy an'analarini tahlil qilish lozim. Shuningdek, bu yerda bozordagi asbob-uskunaga bulayotgan talabning yoki narxlaming tebranishiga, lizing xizmatiga tegishli boshqa tariflar va baholar (ta'mirlash ishlari, texnik xizmat)ning, transport tariflarining elektr-energiya va shu kabi omillarni hisobga olish lozim.Lizing beruvchi kompaniyalar o’z faoliyatini aniq bir tarmoqkga ixtisoslashtirishga intiladilar (masalan, qurilish, transport, sanoatning ma'lum turlari, qishloq xo’jaligi sanoati, savdo va shu kabilar). Lizing shartnomasi tuzilishidan oldin amalga oshiriladigan jarayon lizing beruvchi - lizingga ehtiyoj sezgan korxonani, lizing oluvchi korxona esa, lizing beruvchilarni qidirishi bilan boshlanadi. Birinchi qadam bo’lib, lizing oluvchi mijoz bilan lizingning qaysi shaklini tanlash maqsadga muvofiqligini muxokama qilish hisoblanadi. Bunga asosiy sabab bo’lib, lizing bozorida lizing xizmatlari shaklining ko’pligi va lizing operatsiyalarini tartibga soluvchi huquqiy-me'yoriy hujjatlaming va lizing shartnomalari modellarining turli-tumanligidir. Lizing shartnomasini tugallash jarayoni odatda quyidagi davomiylikda bo’ladi: 1. Lizing oluvchi o’z ehtiyoj laridan kelib chiqib, o’ziga kerak bo’lgan asbob- uskunani olishda ushbu asbob-uskunani ishlab chiqaruvchi korxona yoki zavodni topadi. Undan tijorat taklifini oladi va o’zini kiziktirgan bir qancha masalalar bo’yicha ma'lumotlar oladi. Bu ma'lumotlarga quyidagilar kiradi: • asbob-uskunaning sifati va texnik tavsifi; • asbob-uskunani ishlab chiqarish darajasi quvvatining muddatli loyihasi; • etkazib berish muddati, montaj, ishga tushirish bilan bog’liq ishlar; • to’lov shartlari va shu kabilar. 2. Potentsial lizing oluvchi lizing kompaniyasiga asbob-uskunani sotib olish uchun unga qisqa, o’rta yoki uzoq muddatga lizingga berishini surab murojaat qiladi. 3. Lizing kompaniyasi lizing oluvchi bilan kelishgan holda narxlar oqilona ligiga, uning hozirgi bozordagi joriy narxlar darajasi bilan solishtiradi, va agar narxlar mos kelsa, ko’rsatilgan asbob-uskuna oldi-sotdisi bo’yicha bitim tuziladi. Bunda lizing kompaniyasi lizing ob'ekti sifatida o’z mulkiy huquqini kulga kiritadi. 4. Bir vaqtning o’zida lizing kompaniyasi va lizing oluvchi o’zlari tomonidan tuzilgan lizing bitimiga muvofiq lizingga berilgan asbob-uskunaga egalik qilish, lizingga olingan asbob- uskuna uchun to’lovlarni o’z vaqtida amalga oshirgan taqdirda, lizing oluvchiga o’tadi. Lizing shartnomasi tuzilganidan so’ng, lizing beruvchi kompaniya asbob-uskuna ishlab chiqaruvchi korxona zavodlariga, asbob-uskunani lizingga oluvchining manziliga yetkazish to’g’risida ko’rsatma beradi. 5. Lizing oluvchi va asbob-uskunani yetkazib beruvchi alohida to’lov to’lash sharti bilan asbob-uskunani texnik ta'mirlash va unga kerakli qo’shimcha extiyot qismlami yetkazish haqida qo’shimcha bitim imzolashlari mumkin. Ba'zi hollarda bunday xizmatlarni lizing kompaniyasining o’zi ko’rsatadi.

Bunday hollarda u xizmat haqini lizing to’loviga qo’shib yuborishi ko’zda tutilgan. Umuman, xalqaro lizingning umumiy ko’rinishi shunday. Har qanday lizing bitimini to’rtta bosqichga ajratib ko’rsatish mumkin. Birinchi bosqichda, lizingning har bir bitimining o’ziga xos xususiyatlari va shart-sharoitlarining to’la konli tahlili, lizing munosabatlarida qatnashadigan tomonlarning tavsifl va shu kabi omillar muxokama qilinadi. Bu bosqichda lizing oluvchining arizasi rasmiylashtiriladi, mijozning kreditga layokatliligi haqidagi xulosasi va lizing loyihasining samaradorligi hisoblab chiqiladi. Ikkinchi bosqichda, lizing shartnomasining huquqiy jihatdan rasmiylashtirilishi amalga oshiriladi. Uchinchi bosqichda lizing jarayoni, ya'ni lizing ob'ektidan foydalanish davri bo’ladi. To’rtinchi bosqichda - lizing oluvchi tomonidan lizingga berilgan asbob-uskuna qoldiq qiymati bo’yicha sotib olinadi yoki lizing oluvchidan lizingga berilgan asbob-uskuna qaytarilib olinadi. Xalqaro lizing kompaniyasi, lizing loyihasini ekspertiza qilishda eng barqaror va obro’li lizing oluvchiga beradi. Lizing loyihasi samaradorligi masalasi, hozirgi kunda eng muhim va ahamiyatli masalalardan biri bo’lib turibdi. Shuni alohida qayd etib o’tish lozimki, loyiha bo’yicha lizing kompaniyasi menejerining hal etuvchi qarori barcha muammolar echimiga, yoki aksiga olib kelishi mumkin. Taklif etilgan lizing loyihasini amalga oshirish uchun quyidagi savollarga javob berilishi zarur: • loyihaning kompaniya maqsadi va vazifalariga to’g’ri kelishi; • rejalashtirilayotgan daromad darajasining yetarliligi; • kuyilgan mablag’lar yuqolish riskining darajasi. Yuqoridagi savollarga javob topish uchun kompaniyaning strategik rejasini quyidagicha ishlab chiqish zarur: • lizing kompaniyasining loyihasiga qancha daromad va foyda to’g’ri kelishining minimal hajmi; • investitsiya darajasining maksimal hajmi; • loyihalarni amalga oshirish muddati; • zahiralarni qaysi va qancha qismi qisqa-uzoq va o’rta muddatli loyihalarga yo’naltirilishi; • kompaniya imidjining qanday bo’lishi va loyihalar shakli unga ijobiy ta'sir etish- etmasligi; • kompaniyaning vazifalari va asosiy maqsadi; • kaysi risk eng yuqori darajaligi; • loyihani qanday shakli va hajmi kompaniyaning moliyaviy va tashkiliy imkoniyatlariga to’g’ri kelish-kelmasligi. Loyihani tanlashda, eng asosiy e'tiborni kelib tushayotgan barcha takliflaniing andozali ekanliligiga qaratish lozim. Hamma loyihalarni bitta andozaviy shaklga keltirish, ekspertiza jarayonini bir tizimga olib keladi, va bu o’z navbatida, turli

mezonlarga qarab turli loyihalarni solishtirish va taqqoslash uchun ma'lumotlar bazasini shakllantiradi. Taklif tahlili va qayta ishlash jarayoni quyidagi bosqichlami o’z ichiga oladi va u ko’p jarayonli bosqichdan iboratdir. Bular: 1. Boshlangich ekspertiza-tahlili; 2. Asosiy ekspertiza-tahlili; 3. Yakuniy tahlil (moliyalashtirish haqida qaror qabul qilish). Ishlab chiqarish loyihalarining boshlangich ekspertizasi, lizingga olinayotgan asbob- uskunadan foydalanishni va unga tegishli barcha hujjatlar to’plamini tahlil qilish bilan boshlanadi. Tuplamga quyidagi hujjatlarni kiritish mumkin: • korxonaning arizasi; • korxonaning pasporti; • biznes-reja; • ta'sis hujjatlarining yuridik jihatdan tasdiqlangan nusxasi; • oxirgi ikki yil davomidagi korxona balansi va oxirgi davrdagi barcha hisobotlar; • xom-ashyo, ish va xizmatlar yetkazib beruvchilar va iste'molchilar bilan tuzilgan bitimlar; • ishlab chiqariladigan mahsulotlarga sertiflkatlar; • debitorlar xulosasi; • lizing oluvchining olgan asbob-uskunasini qo’yib foydalanadigan maxsus joyi (bino- inshooti) mavjudligini tasdiqlovchi hujjatlar; • tavsiya etilgan xatlar, kafolatlar; • lizing oluvchi tomonidan lizingni tahlil qilishi, iqtisodiy asosi va lizing kompaniyasini kiziktiruvchi asosiy hujjatlarni yetkazishi. Lizing loyihasini ekspert baholashda, lizing operatsiyalariga minimal baho o’rnatish keng tarqalgan. Masalan, «Osterayshe lizing Gmbx» Avstriya lizing kompaniyasi, har bir lizing bitimini, taxminan, 90,0 ming AQSH dollari qiymatida bo’lishi kerakligi shartini qo’ygan. Lizing operatsiyalarida bunday minimal chegara qo’yilishiga asosiy sabab bo’lib - xalqaro lizingning tashkiliy xarajatlarining yuqoriligi hisoblanadi. Bu o’z navbatida, bitimning samaradorligiga salbiy ta'sir etishi mumkin. Asosiy ekspertiza - bu to’la konli investitsiya tahlili demakdir. Investitsiya jarayonini tahlil qilishda berilgan ma'lumotlaming to’g’riligi, keltirilgan ma'lumotlar asosida, lizing olayotgan korxonaning likvidliligi va to’lovga qobiliyatini hamda lizing loyihasining samaradorligi tahlil qilinadi. Investitsiya loyihasining samaradorligi ko’rsatkichlarini ikki asosiy guruhga bo’lib ko’rsatish mumkin: 1. Ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi ko’rsatkichlari hamda loyihani amalga oshirayotgan korxonaning joriy holati va kelajakdagi moliyaviy holatining iqtisodiy ko’rsatkichlari. Bu ma'lumotlarga manba bo’lib, balans hamda daromadlar va xarajatlar holati to’g’risidagi hisobot hisoblanadi (ingl. «Balance sheet»); 2. Investitsiyaning samaradorlik ko’rsatkichlari. Bunda hisob-kitoblar pul oqimi

rejasi ma'lumotlari asosida amalga oshiriladi (ingl.«cash-flovv»). Daromadlar va xarajatlar hisobotidan loyihani amalga oshirmoqchi bo’lgan korxonaning foydaliligini aniqlash mumkin. «Daromadlar va xarajatlar» hisobotini tuzish uchun quyidagi ma'lumotlar kerak. 1. Maxsulot sotish va xizmat ko’rsatishdan tushadigan tushum haqidagi ma'lumot. Bunga ma'lum davrda sotuv vaqtidagi yo’qotishlar ham kiradi (masalan, yil). Shu bilan birga, daromadlar va xizmatlar hisobotida ma'lum vaqtdagi shartnomadagi sotuv summasining hajmi ham ko’zda tutiladi: • naqd sotuv; • kreditga sotuv; • joriy davrda sotish ko’zda tutilgan mahsulot uchun oldindan to’langan avans to’lovi mablag’lari. 2. Hisob-kitob davridagi (oy, chorak, yil) holatlarni hisobi haqida ma'lumot; 3. Hisob-kitob davridagi xaraj attaining umumiy summasi (optsion, boshqaruv- savdo). Shu narsani ta'kidlab o’tish joizki, umumiy (doimiy) xarajatlar o’ziga kredit bo’yicha amortizatsiya ajratmalarini o’z ichiga oladi. Shuningdek, balans hujjati o’zida ma'lum davrdagi korxonaning moliyaviy holatini namoyon qiladi. Masalan, 1999 yil 1 yanvar holati. Balans o’zida korxonaning qanchalik darajada barqarorligi (likvidliligi va to’lov qobiliyati)ni aks ettiradi. Cash-flovv (kesh-flou) so’zi korxonaning hisob-kitob hisobvaragidagi joriy pul mablag’lari qoldigini aniqlash uchun ishlatiladi. Bu qoldiq quyidagilar hisobiga shakllanadi: • mahsulot va xizmatlar sotuvi; • amortizatsiya ajratmalari; • korxona aktivi foyda orqali olingan daromadlar; • nizom fondiga badallar va qarzlar. Chiqimdan quyidagi xarajatlar: • mahsulot va xizmat ishlab chiqaruvchi xarajatlar ; • korxonaning umumiy xarajatlari; • qarzlarni to’lash bilan bog’liq xarajatlar; • dividendlar bo’yicha to’lovlar, soliq va boshqa to’lovlar. Barcha tushum va to’lovlar pul oqimi rejasida aks etadi. Cash-flovv usuli pul oqimining rejasi o’zida korxona faoliyati bilan bog’liq barcha pul mablag’larining harakatini o’zida aks ettiradi. Shuningdek, bu yerda lizing operatsiyalarini sug’urtalash masalalarini ko’rib o’tish muhim. Kup yillar mobaynida, lizing operatsiyalarida sug’urta kompaniyalari ishtirok etmoqda. Uzaro huquqiy munosabatlardagi jahon tajribasining guvoxlik berishicha, lizing shartnomasi tuzish vaqtida, lizing oluvchi lizingga olinayotgan asbob-uskunani olib kelishi, uni o’rnatishi va jixozlash ishlari hamda mulkiy risklarni sug’urtalashni o’z zimmasiga oladi. Lizing bilan bog’liq mulkni sug’urtalash zaruriyati - «Xalqaro moliyaviy lizing to’g’risidagi Konventsiya» da qabul qilingan. Bu konventsiyaga muvofiq, xalqaro moliya lizingi ishtirokchilarining o’zaro huquqiy munosabatlari tartibga solinadi. O’zbekiston Respublikasining ham bu konventsiyaga qo’shilishi,

mamlakatimizda xalqaro lizing munosabat-larining rivojlanishiga turtki beradi. Mulkiy sug’urtalash shartnomasida quyidagilar sug’urtalanadi: • yukotishlar, etishmovchilik yoki ma'lum bir mulkning zararlanish riski; • hayotga, sog’liqka yoki boshqa shaxslar mulkiga zarar yetkazish oqibatlari riski; • tadbirkorlik faoliyatida o’z majburiyatlarini kontragentlar tomonidan buzilishi oqibatida kuriladigan zararlar riski, yoki bu faoliyatning shartlari tadbirkorga tegishli bo’lmagan holatda ham o’zgarishi kiradi. Shu bilan birga, kutilayotgan daromadlarni ololmay qolish riski ham kiradi. Sug’urtalanayotgan mulk shartnoma bo’yicha (sug’urtalovchi yoki foyda oluvchi) shaxsning foydasiga sug’urtalanadi. Bu qonun bo’yicha asoslanadi, yoki huquqiy hujjatlarda qayd qilinadi. Mulkni sug’urtalash shartnomasi, sug’urtalanayotgan shaxsning nomini ko’rsatmasdan ham amalga oshirilishi mumkin. Bunda shartnomani tuzishda sug’urtalanayotgan shaxsga «ko’rsatuvchiga» sug’urta polisi beriladi. Bu shartnomadagi huquq bo’yicha talofat kurgan tomon, sug’urta zararini qoplash orqali sug’urta kompaniyasidan foydalanishi mumkin. Zarar ko’rsatish javobgarligini sug’urtalash shartnomasi, riski zarar kurgan odamga to’lanishi qayd etilgan. Yuqoridagilardan shuni xulosa qilish mumkinki, xalqaro lizing bo’yicha investitsiya loyihalari tahlili - xalqaro lizing operatsiyalaridan foydalanishning samaradorligini oshirishda juda katta ahamiyatga ega.

7. XALQARO LIZING OPERATSIYALARINI O’ZBEKISTONDA QO’LLASH VA UNI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI Jahon iqtisodiy amaliyoti, xalqaro lizingning kapital qo’yilmalarni yetarli darajada saqlab turishga xizmat qiluvchi, moliyaviy vosita sifatidagi yuqori samaradorligidan dalolat bermoqda. Xalqaro lizingda moliyalashtirishni tijorat banklari negizida tashkil qilinadigan lizing kompaniyalari, yoki banklaming o’zi amalga oshiradi. Shubxasiz, biznesning o’ziga xos bu turi bilan shuguUanish banklaming o’ziga, yoki ulaming maxsus bulimlariga, shuningdek, banklar bilan aloqador moliyaviy vositachilar uchun qulaydir. Bugun O’zbekiston Respublikasida lizingning huquqiy asoslari shakllanayotganligini ishonch bilan aytish mumkin. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi lizing shartnomasining mazmuni, lizing sub'ektlari va ulaming huquq va majburiyatlarini, shuningdek, lizing muomalalarida ishtirok etayotgan sub'ektlaming javobgarligini, lizing ob'ektlarini, sublizing (ijarachining lizingga olingan ob'ektni lizing shartnomasi asosida boshqa ijarachi - lizing oluvchiga berishi)ni belgilab beradi. O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksiga binoan, lizing to’lovi - bu lizing oluvchi tomonidan lizing beruvchiga to’lanadigan hamda lizing ob'ektini sotib olish va lizing stavkasi bilan bog’liq barcha sarf-xarajatlarni o’z ichiga olgan pul summasidir. Respublika tijorat banklari O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 1997 yil 29 martda 11- sonli bayon bilan qabul qilingan 327- sonli «O’zbekiston Respublikasi banklari tomonidan lizing operatsiyalarini amalga oshirish tartibi» yo’riqnomasiga amal qiladi. Markaziy bank tomonidan ishlab chiqilgan ushbu tartib - lizing operatsiyalarini o’tkazish jarayonida bank bilan lizing beruvchi, shuningdek, lizing oluvchi bilan lizing ob'ektini ishlab chiqaruvchi (etkazib beruvchi) sub'ekt o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni tartibga soladi. Biroq, mazkur tartib lizing beruvchi bankning lizing ob'ektlarini o’z shaxsiy mablag’lari hisobiga sotib olishni nazarda tutadi. Vaxolanki, bu banklarga lizing operatsiyalari hajmini jalb qilingan mablag’lar hisobiga ko’p aytirish imkonini bermaydi. Hozirgi kunda, mamlakatimiz iqtisodiyotida lizingning xilma-xil turlarini uchratish mumkin. Biroq, shuni unutmaslik kerakki, lizingning shakl va turlarini tasniflash ayrim sabablarga ko’ra qiyin kechadi: turli mamlakatlarning amaldagi qonunlari nafaqat lizingni, balki uning alohida turlarini ham uzgacha ta'riflaydi. Shuningdek, lizing bitimlarida lizingning bir necha turlarini birga qo’shib olib borish ko’zda tutilishi mumkin va lizing turlarini aniqlashda uning bir qancha alomatlaridan kelib chiqiladi. Yuqorida qayd etilgan tartibga binoan, lizing bozor sektoriga bog’liq holda ham ichki, ham xalqaro lizingga bo’linadi. Jahon tajribasi, iqtisodiyotimizning turli tarmoqlarida lizingning turli shakllaridan foydalanish imkoniyati yaratilmoqda. Hozirgi kunda mamlakatimizda lizingning quyidagi shakllaridan foydalanish mumkin: 1. Moliyaviy lizing. 2. Operativ lizing. Moliyaviy lizing - bu ishlab chiqarish vositalarining uzoq muddatga ijaraga

olishning bir shakli bo’lib, qoidaga binoan, ijaraga olingan mulklar, mulk egasidan ijaraga oluvchi, yoki mulkning ishlatuvchi ixtiyoriga o’tishi bilan yakunlanadi. Operativ lizing - bu asosiy vositalarni uzoq muddatli ijaraga olish bilan bog’liq bo’lib, bunda asosiy vositalarni ta'mirlash ishlari, mulk egasi hisobidan yoki shartnomada ko’rsatilgan bo’lsa , diler firmasi hisobidan amalga oshiriladi. Hozirgi kunga kelib, lizing operatsiyalari bo’yicha xarajatlar, umumiy kapital qo’yil malarining AQSHda - 30 foizni, Angliya, Frantsiya, Shvetsiya va Ispaniyada - 13-17 foizni, Italiya va Gollandiyada - 12-14 foizni, Avstriya, Daniya, Norvegiyada- 8-10 foizni tashkil etadi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda qishloq xo’jaligida, asosan, operativ lizing qo’llanilmoqda. Respublikamizda ham, lizingning ushbu shaklini qo’llash maqsadga muvofiq bo’lishiga qaramay, iqtisodiyotimizning barcha sohalarida moliyaviy lizing qo’llashga harakat qilinmoqda. Mamlakatimiz lizingni kompaniyalari oldida, lizing operatsiyalari bo’yicha xalqaro tajribalami o`rganish va bu sohadagi huquqiy asoslami bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib yaikkan holda shakllantirish vazifasi turibdi. Ya'ni: • iqtisodiyotimizni ko’p ukladli tizimga o’tkazish; • fermer yoki qishloq xo’jaligini dastlabki kapital bilan ta'minlash; • qishloq xo’jaligini o’sib borayotgan texnikaga bo’lgan ehtiyojini qondirish; • baho tizimini takomillashtirish, ya'ni qishloq xo’jaligiga xizmat qiluvchi sanoat korxonalari ulgurji baholari bilan qishloq xo’jaligi xarid baholarining ekvivalentligini ta'minlash kabilarning hal etilishiga salbiy ta'sir ko’rsatmoqda. Hozirgi kunga kelib yuqorida qayd etilgan muammolar asta-sekin hal etilmoqda, lekin lizing operatsiyalarini kengaytirishga quyidagi omillar qarama-qarshi ta'sir etmoqda: • soliq siyosatidagi nobarqarorlik; • kushni mamlakatlardagi siyosiy notinchlik; • kredit resurslarining etishmasligi; • lizing flrmalarining kamligi, ularning doimiy harakatlanishi uchun huquqiy bazaning yetarli darajada takomillashmaganligi; • lizing flrmalarida xizmat qiluvchi malakali kadrlarning etishmasligi. Yuqoridagi muammolarning hal etilishi bevosita qishloq xo’jaligida chet el texnikasini qo’llash va chet el investitsiyasining oqib kelishiga yo’l ochib beradi. Chet el texnikasini qishloq xo’jaligida lizing shakli orqali qo’llanilishi eksportli lizing deb ataladi. Eksportli lizing - bu chet el lizing kompaniyalari tomonidan, yoki flrmalarining ishlab chiqar ish vositalarini boshqa bir davlat ijarachilariga taqdim etishdan iboratdir. Xalqaro lizingning afzalliklaridan biri shuki, bunda takomillashgan texnika va jixozlardan foydalanish, moliyaviy va soliqlar bo’yicha yengilliklardan foydalanish imkoniyati yaratiladi. XVFining qaroriga binoan, chet el mashina va mexanizmlarini ijaraga olish, ijaraga oluvchi mamlakatning chet el qarzlari miqdorini oshirmaydi. Respublikamizda xalqaro lizingdan foydalanish

masalasini mamlakatimizda qo’shma lizing kompaniyalari yoki firmalarini tuzish yo’li bilan hal etish mumkin. Xalqaro lizing munosabatlarining yaqin tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, sobiq Ittifoq xo’jalik tashkilotlari o’rtasida lizing «Sovtranssavdo» tashqi savdo avtobirlashma-sida muvaffakiyatli qo’llanilganligini ko’rish mumkin. Bu tashkilotga 15 yil mobaynida ijara asosida navbatdagi turli xil yuk avtomobillari va pritseplar sotib olindi. Bu davrda birlashmaning umumiy lizing bitimlari qiymati 25 mln. AQSH dollarini tashkil etdi. Respublikamizda lizing qo’llanilishi 1989 yilning o’rtalarida, ya'ni, korxonalarni yangi xo’jalik yuritish shakliga, xususan ijara asosida ishlashga o’tishi natijasida boshlandi. Hozirgi kunda lizing operatsiyalari tijorat banklarida boshqa sohalarga nisbatan kengroq qo’llanilmoqda. Bundan tashqari, respublika Davlat Ta'minoti vujudga kelgan «Uzkontraktoptorg» kontsernida ishlab chiqarish vositalari lizingini tashkil etish bo’yicha shuguUanuvchi bulim faoliyat ko’rsatib turibdi. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi moliya bozorida xorijiy kapital ishtirokidagi uchta yirik qo’shma lizing kompaniyalari faoliyat yuritmoqda. Xususan, nizom kapitali 5,0 mln. AQSH dollaridan iborat «UzKeysagro-lizing», nizom kapitali 4,0 mln. AQSH dollariga teng «Uzbeklizing interneshnl AO» va «Fudmashlizing», shuningdek, «Uzavializing» hamda «Samarkand Lizing Ltd» kompaniyalari faoliyat ko’rsatmoqda. Ayni chogda O’zbekiston Respublikasida bir qator tijorat banklari ham lizing operatsiyalarini amalga oshirmoqdalar. Bularning hammasini, shubxasiz, shu kunlarda tez sur’atlar bilan shakllanib rivoj topayotgan moliya bozorining bu sohasi uchun xali yetarli deb bo’lmaydi. Shuni alohida qayd etish lozimki, hozir «Uzbeklizing interneshnl AO» kabi kompaniyalarning faoliyat doirasi ortib bormoqda. Bu kompaniyaning asosiy ta'sischilari bo’lib, Malayziya mamlakati tomonidan Mey-bank va O’zbekiston tomonidan O’zbekiston Respublikasi TIF Milliy banki hisoblanadi.Chet el amaliyoti shuni ko’rsatadiki, alohida viloyat va hududlarda lizing operatsiyalari bo’yicha keng qulayliklar mavjud. Bunday qulayliklar nafaqat mamlakat iqtisodiyotiga, balki aholi turmush darajasi nochor bo’lgan nobarqaror joylarga ham zarurdir. Shuning uchun, mamlakat iqtisodiyotida lizing tarmog’ini vujudga keltirish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlarni shakllantirish ham muhimdir. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy o’sish sur’atlari darajasini ko’tarish uchun xalqaro lizing kompaniyalari bilan samarali bitimlar tuzish alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki, bunday operatsiyalar sanoatni, ishlab chiqarishni rivojlantirish imkoniyati yaratiladi. Demak, xalqaro lizing mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishdagi o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan sohalardan bo’lib hisoblanishi uni o’rganishni, iqtisodiyotda jadal qo’llashni takozo etadi. Xalqaro tajribadan ma'lumki, bank kapitali lizing biznesida ham bevosita (agarda banklarning o’zi lizing operatsiyalarini amalga oshirsa) hamda bilvosita, ya'ni banklar lizing kompaniyalarini kredit yoki investitsiya mablag’lari bilan ta'minlash orqali ham ishtirok etishi mumkin.

Jumladan, amerikalik iqtisodchi olim X.Xeymel bilvosita lizing haqida shunday deb yozgan edi: «Lizing kompaniyasi bevosita lizing kreditlashda va ajratishda ishtirok etolmaydigan yoki ishtirok etmaslikni afzal ko’radigan bankning kuli bilan ish yuritadi. Banklar esa, o’ziga yaqin bo’lgan hamkor kompaniyalar bilan ishlaganda, lizing operatsiyalari ustidan istalgan nazoratni o’rnatish mumkin, deb hisoblaydilar. Odatda, lizing kreditlarini oluvchi sub'ektlar banklar tomonidan anlanadi. Agar bu operatsiyalarda lizing kompaniyalari ishtirok etadigan bo’lsa, u holda ular bank tavsiyalariga amal qiladilar». Shuningdek, tahlil qilingan ma'lumotlar asosida quyidagi xulosalar keltirish mumkin: • Xalqaro lizing iqtisodiyotning tarmoqlarini kreditlashning muhim va hozirda o’ziga xos ahamiyatli shakli sifatida namoyon bo’lmoqda; • Xalqaro lizing XVF mutaxassislari tomonidan tashqi qarzga kiritilmasligi, uni rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiyoti uchun ahamiyati yanada oshishi uchun xizmat qiladi; • Xalqaro lizing - ishlab chiqarishni rivojlantirishga ko’mak beruvchi dastak bo’lib xizmat qiladi; • Xalqaro lizing eng zamonaviy va qimmatbaho asbob-uskunani, texnika – texnologiyani mamlakatning milliy iqtisodiyotiga jalb qilishga ijobiy ta'sir ko’rsatadi; • Xalqaro lizing mamlakat eksport potentsiali rivojlanishi uchun turtki bo’lib xizmat qiluvchi iqtisodiy dastak hisoblanadi. Xalqaro moliya munosabatlarining muhim tarkibiy qismi bo’lgan xalqaro lizing munosabatlari mamlakat iqtisodiy rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu munosabatlarni takomillashtirish uchun quyidagi vazifalarni bajarish muhim: 1. Lizing operatsiyalarini o ’ tkazish amaliyotiga asoslangan holda, O ’ zbekistonda banklarga dastlabki bosqichda lizingning moliyaviy , qaytar iladigan va alohida turlarini rivojlantirishni tavsiya etish mumkin ; 2. Lizing munosabatlarini amalga oshirish uchun me ' yoriy - huquqiy masalalarni hal etadigan tarmoqlararo muvofiqlashtiruvchi markaz tashkil etish lozim ; 3. Xalqaro lizing operatsiyasi jarayonida buyurtmachining kreditga layokatligini aniqlash va u taqdim etgan loyihani tekshiruvdan o ’ tkazish ishlariga katta o’rin berish lozim . Shunda berilgan xalqaro lizing operatsiyasidagi kreditlar samarali bo ’ lishi mumkin ; 4. Xalqaro lizing kompaniyalari va chet el texnikasini ishlab chiqaruvchi flrmalar , savdo va diler kompaniyalari haqida , lizing munosabatlarining shartlari bo ’ yicha kataloglar tashkil etish darkor . Shu orqali ijaraga oluvchilarga lizing operatsiyalarini eng optimal variantini tanlash imkonini yaratuvchi ma'lumotlar markazini tashkil etish mumkin. ADABIYOTLAR RO’YXATI

1. O’zbekiston Respublikasining «Valyutani tartibga solish to’g’risida»gi qonuni. 1993 yil 7 may. 2. O’zbekiston bank tizimini islox qilish va erkinlashtirish bo’yicha qonunchilik hujjatlari to’plami. T.: O’zbekiston. 2000. 3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Valyuta bozorini yanada erkinlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2001 yil 22 iyundagi 263- sonli qarori. 4. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Ichki valyuta bozorida almashuv kurslarini birxillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2001 yil 25 oktyabrdagi 422-sonli qarori. 5. www.ziyonet.uz 6. www.nur.uz

O'xshashlar

Tijorat banklarining lizing operatsiyalari

Tijorat banklarining faktoring va lizing operatsiyalari

Xalqaro sug'urta bozori va sug'urta operatsiyalari

Tijorat banklarining xalqaro valyuta va hisob kredit operatsiyalari

Lizing hisobi