Товар-моддий захиралар хисоби - Iqtisodiyot - Referatlar

Товар-моддий захиралар хисоби

Yuklangan vaqt:

08.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

350 KB

Ko'chirib olish

Товар-моддий захиралар хисоби Режа: 1. Ишлаб чиқариш заҳираларининг ҳисоби 2. Ишлаб чиқариш ҳаражатларининг ҳисоби 3. Тайёр маҳсулотларнинг ҳисоби 4. Товарларнинг ҳисоби

Ишлаб чиқариш заҳираларининг ҳисоби Хўжалик юритишнинг муҳим омили бўлиб корхонанинг ишлаб чиқариш заҳираларига эга бўлишлиги ҳисобланади. Ишлаб чиқариш захиралари - бу ишлаб чиқаришнинг моддий асосини ташкил этувчи меҳнат предметларидир. 4-сон БҲМС «Товар- моддий заҳиралар» га мувофиқ, ишлаб чиқариш заҳираларига қуйидаги кўринишларга эга бўлган активлар киради: • Хом- ашё ва материаллар - маҳсулот (иш, хизмат) ни ишлаб чиқариш (бажариш)да унинг моддий асосини ташкил қилувчи меҳнат предметлари; • Ярим тайёр маҳсулотлар (полуфабрикатлар) - бу ишловнинг маълум технологик босқичларидан ўтган, лекинда мустақил тайёр материал сифатида тан олиниши мумкин бўлмаган, кейинги ишлавга муҳтож меҳнат предметлари; • Бутловчи қисмлар - бу буюмни бир бутун ҳолатга келтиришда зарур бўлган қисмлари. • Ёқилғи - бу ишлаб чиқаришда ишлатиладиган ёқилғилар (бензин, керосин, салярка, суюлтирилган газ ва бошқалар); • Мойлаш материаллари - бу техник воситаларни ишлатишга кетадиган солидол, афтол ва шу каби мойлар. • Эҳтиёт қисмлар - бу техник воситаларнинг таркибий унсурлари ( поршен, гильза, баллон, камера ва бошқалар); • Қурилиш материаллари - бу объектларни қуриш, таъмирлашда қулланиладиган материаллар (ғишт, тахта, цемент ва бошқалар); • Ем-хашаклар - бу корхоналарнинг балансида турган ҳайвонларни сақлаш, ўстириш, боқиш учун етиштирилган, сотиб олинган омухталар, кўкат ўтлар, силос, ёнтоқ, самон ва шу каби ем- хашаклар. • Тара - бу маҳсулотларни ўрашда, ташишда, сақлашда ишлатиладиган активлар (бутулка, бочка, ящик, халта ва бошқалар);

Ишлаб чиқариш заҳираларига юқоридагилардан ташқари истесно тариқасида инвентарлар ва хўжалик буюмлари, шунингдек ўстиришдаги ва боқувдаги моллар ҳам киради. Ишлаб чиқариш заҳиралари ишлаб чиқаришдаги ролига кўра асосий ва ёрдамчи захираларга бўлинади. Асосий ишлаб чиқариш заҳираси деганда ишлаб чиқариладиган маҳсулотни асосий компонентини ташкил этадиган хом - ашё материаллар тушунилади. Масалан, колбаса ишлаб чиқарувчи корхона учун асосий хом-ашё материал бўлиб гўшт ҳисобланади. Қолган материаллар, айтайлик, чеснок, қалампир, туз, сирка, ўраш плёнкаси, шпагат ва бошқалар ушбу корхона учун ёрдамчи материаллар ҳисобланади. Худди шундай қурилиш ташкилотида қурилиш материаллари, транспорт корхонасида эҳтиёт қисмлар асосий ишлаб чиқариш захиралари бўлиб хизмат қилади. Ишлаб чиқариш заҳиралари ҳисобининг вазифалари. Ишлаб чиқариш захиралари бўйича бухгалтерия ҳисобининг асосий вазифаларига қуйидагилар киради: • Ишлаб чиқариш захираларини уларнинг мохиятини очиб берувчи мезонларига мос равишда хисобга олиш; • Ишлаб чиқариш захираларини тугри туркумлаш ва гурухларга ажратиш; • Ишлаб чиқариш захираларини тугри бахолаш; • Ишлаб чиқариш захираларига килинган кушимча харажатларни (ташиб келтириш, бож ва солиқ тўловлари, курс ўртасидаги фарқлар, устамалар, сертификациялаш ва бошқалар) тугри хисобга олиш, уларни уз вактида сотиб олинган захиралар таннархига (кийматига) ёки корхона харажатларига киритиш. • Ишлаб чиқариш захиралари холати ва харакатини тугри, уз вактида ва тегишли бошлангич хужжатлар билан расмийлаштириш хисобга олиш; • Ишлаб чиқариш захираларига моддий жавобгарликни таъминлаш, моддий жавобгар шахслар томонидан ҳисоботларни туғри ва ўз вақтида тузилиши, тақдим этилишини назорат қилиш;

• Ишлаб чиқариш захиралари ҳолати ва харакати бўйича моддий жавобгар шахсларнинг ҳисоботлари маълумотлари ва ҳисоб маълумотларини тўлиқ уйғунлигини таъминлаш; • Ишлаб чиқариш захираларининг бутлигини таъминлаш, бунинг учун уларни белгиланган муддатларда кайта руйхатдан утказиш (инвентаризация килиш), унинг натижаларини тугри аниклаш ва хисобга олиш; • Мавжуд ишлаб чиқариш захираларидан унумли фойдаланиш, бунинг учун омборларда меъеридан ортиқ захираларни сақламаслик, уларни қўшимча нобудгарчиликларига йўл қўймаслик, кераксиз материалларни сотиш ва унинг натижаларини тугри хисобга олиш; • Ишлаб чиқариш захираларини асосли равишда қайта баҳолаш ва унинг натижаларини ҳисобда тўғри акс эттириш; • Арзон баҳоли буюмларнинг эскиришини тўғри ҳисоблаш, тўлиқ эскирган буюмларни ўз вақтида ҳисобдан чиқариш, уларни баланс қийматини ҳисоботда тўғри акс эттириш. Ишлаб чиқариш заҳираларини баҳолаш. Ишлаб чиқариш захиралари 4- сон БҲМС «Товар- моддий захираларга мувофиқ (п.7) уларнинг таннархи ёки сотилишини соф қийматидан бири бўйича энг кичигини танлаш йўли билан баҳоланади. Ишлаб чиқариш захираларининг таннархи- бу уларни сотиб олишга ёки ишлаб чиқаришга кетган барча харажатлар мажмуаси. Сотиб олинган ишлаб чиқариш захираларининг таннархи уларни сотиб олиш қиймати, божхона йиғим ва тўловлари, сертификация харажатлари, комиссия тўлови, транспорт-тайёрлов ва бошқа сотиб олишда кетган харажатларни ўз ичига олади. Қўшилган қиймат солиғини (ҚҚС) тўловчи ҳисобланмаган корхоналарда ишлаб чиқариш захираларини сотиб олишда таъминотчиларга тўланган ҚҚС ҳам уларнинг таннархига киритилади. ҚҚС ни тўловчи корхоналарда захираларни сотиб олишда тўланган ҚҚС суммаси бюджетга ушбу солиқ бўйича қарздан чегирилади (зачетга олинади).

Ишлаб чиқарилган захираларнинг таннархи - бу ўз кучи билан ишлаб чиқарилган материаллар ва бошқа захираларга кетган бевосита ва билвосита моддий, меҳнат ва бошқа устама харажатлар мажмуаси. Сотишнинг соф қиймати -бу ишлаб чиқариш захирасининг таннархидан кичик қиймати бўлиб, фақатгина уларни керагидан кўп миқдорда йиғилиб қолганида баҳони пасайтириш ҳолларида вужудга келади. Бундай ҳолда ишлаб чиқариш захиралари пасайтирилган баҳоларда, яъни сотишнинг соф қийматида балансда акс эттирилади. Ишлаб чиқариш захиралари қиймати 4- сон БҲМС га мувофиқ (п. 16-18) қуйидаги усулларнинг бирида баҳоланади: • ФИФО - захираларни келиб тушиш вақтидаги баҳосида чиқим қилиш, яъни биринчи тушум, биринчи чиқим . Ушбу усулда олдин келган захира олдин сарфланади ва ишлаб чиқариш таннархига келиб тушган баҳосида киритилади, ушбу захира тугагач, кейинги тушган захира тушгандаги баҳосида сарфланади ва ишлаб чиқариш таннархига киритилади. Ушбу усулнинг характерли хусусияти шундаки, ҳисобот даври охирида корхонада фақатгина охирги навбатда ва баҳоларда келиб тушган захиралар қолади. Кейинги ойда қолган захиранинг чиқими биринчи навбатда келиб тушган баҳосида ишлаб чиқариш таннархига киритилади. Масалан, «А» материал 5 январда 1000 дона 100 сумдан жами 100000 сумга, 15 январда 2000 дона 150 сумдан 300000 сумга, 20 январда 1000 дона 200 сумдан 200000 сумга келиб тушди. Айтайлик, январда жами материаллардан 3500 донаси ишлаб чиқаришга сарфланди. Ишлаб чиқариш таннархига киритилган захираларнинг қиймати ушбу усулда жами 500000 сумни ташкил этади. Ой охирида омборда 20 январда келиб тушган ва ишлатилмай қолган 500 дона материал 200 сумдан жами 100000 сумга захира бўлиб қолади. Кейинги ойда ушбу материални ишлаб чиқаришга сарфланиши айнан шу баҳода, яъни 200 сумдан чиқим қилинади. • АВЭКО - бу захиралар қийматини ўртача нархлардаги баҳолар бўйича ҳисобдан чиқариш усули. Юқоридаги мисолимизда келиб тушган бир дона

материалнинг ўртача қиймати 150 сўмни (600000/4000), ишлаб чиқаришга сарфланган материалнинг қиймати 525000 сумни (3500*150) ва ой охирида қолган материаллар қиймати 75000 сўмни (500*150) ташкил этади. • ЛИФО - бу захираларни охирги тушум баҳосидан бошлаб ҳисобдан чиқариш усули. Юқоридаги мисолда ишлаб чиқаришга сарфланган материаллар қиймати 550000 сумни (1000*200+2000*150+500*100), ой охирида қолган материаллар қиймати - 50000 сўмни (500*100) ташкил этади. Баҳоларни ўсиб бориши юз бераётган шароитда ушбу усул дастлаб таннархни ошишига, кейинчалик эса камайишига, ой охирида эски нархлардаги материалларни омборларда қолиб кетишига олиб келади. Шунинг учун материалларни кўп марталаб қайта баҳолаш зарурияти туғилади. Захираларнинг юқорида келтирилган усуллари ишлаб чиқарилган маҳсулотларни таннархига ва уларнинг қолдиқ қийматига турлича таъсир кўрсатади. Чунончи, энг кичик таннарх ва энг катта захиралар қолдиғи ФИФОда, энг катта таннарх ва энг кичик захиралар қолдиғи ЛИФО да юз беради. Бизнинг мисолимизда, жумладан бу қуйидагича: КЎРСАТКИЧЛАР ФИФО АВЭКО ЛИФО Таннарх 500000 525000 550000 Захира қолдиғи 100000 75000 50000 Ишлаб чиқариш захиралари қийматини баҳолаш усуллари таннарх орқали фойдага, у орқали эса фойдадан (даромаддан) олинадиган солиқларга ҳам турлича таъсир кўрсатади. Мисол учун захиралардан 3500 донаси 250 сумдан сотилди дейлик. Бунда корхонанинг сотишдан олган фойдаси ва фойдадан олинадиган солиқлар (давр харажатлари, солиқ базасига қайта қўшиладиган харажатлар ва имтиёзлар ҳисобга олинмаган шартли равишда) қуйидагича бўлади.

КЎРСАТКИЧЛАР ФИФО АВЭКО ЛИФО Соф тушум 875000 875000 875000 Таннарх 500000 525000 550000 Фойда 375000 350000 325000 Фойда солиғи, 20% 75000 70000 65000 Инфраструктура- ни ривожланти-риш солиғи, 8% 24000 22400 20800 Мисолдан кўриниб турибдики, энг катта фойдадан олинадиган солиқлар ФИФО да, энг кичиги эса ЛИФО да намоён бўлади. БХМС №4 га мувофиқ (п. 17) Ўзбекистон Республикасида кўпроқ эътиборли бўлган ФИФО ва АВЭКО усулларни қўллаш кўзда тутилган, ЛИФО усулини қўллаш кўзда тутилмаган. Хўжалик юритувчи субъектлар ишлаб чиқариш захираларининг қийматини баҳолашнинг юқорида келтирилган ФИФО ва АВЭКО усулларидан бирини танлаб олишлари ва уни ўзларининг ҳисоб сиёсатларида кўрсатишлари керак. Бир вақтнинг ўзида икки усулни қўллаш таъқиқланади. Бир усулдан иккинчисига асос бўлганда ўтиш мумкин ва бу тўғрида ҳисоб сиёсатига киритилган ўзгаритиришлар тегишли органларга етказилиши керак. Ишлаб чиқариш захираларининг сақлаш жойларидаги ҳисоби. Корхоналарда ишлаб чиқариш захираларининг сақланиш жойлари бўлиб омборлар, цехлар, майдончалар, участкалар, молхоналар ва бошқалар ҳисобланади. Барча сақлаш жойларида захиралар бўйича аниқ моддий жавобгар шахслар белгиланади ва улар билан моддий жавобгарлик тўғрисида шартномалар тузилади. Моддий жавобгар шахслар бўлиб омбор мудирлари, цех бошлиқлари, хўжалик бўлими мудирлари, прораблар, гараж бошлиғи, мол боқар чўпонлар, бўрдоқичилик базалари мудирлари ва бошқалар ҳисобланади. Моддий жавобгар шахсларнинг асосий вазифаларига ишлаб чиқариш захираларини ўз вақтида кирим қилиш, корхона рахбари фармойиши билан уларни ишлаб чиқариш цехлари ва участкаларига кўрсатилган миқдорда бериш, моддий бойликларни бутлигини тўлиқ таъминлаш, талон-тарожликга йул

қўймаслик, захираларнинг кирим ва чиқимини тўғри ва ўз вақтида тегишли ҳужжатлар билан расмийлаштириш, уларнинг ҳолати ва харакати тўғрисида ҳисоботларни белгиланган муддатларда тўғри тузиш ва бухгалтерияга топшириш киради. Ишлаб чиқариш захиралари уларнинг сақланиш жойларида соний ва суммавий жихатдан миқдор ва пул ўлчовларида ҳисобга олинади. Бунинг учун ҳар бир ишлаб чиқариш захирасига инвентар карточка очилади ёки умумий обмор китоби юритилади. Бунда қуйидаги бошланғич ва жамлама ҳужжатлар ишлатилади: • Кирим бўйича: 5. Счёт фактура - ташқи таъминотчилардан олинган ишлаб чиқариш захираларини қабул қилишда. 6. Накладной- ички бўлинмалардан кирим қилишда. 7. Қабул қилиш далолатномаси - таъсисчилардан, бошқа шахслардан қайтариб бермаслик шарти билан қабул қилинганда, ички алмашувда, ёрдамчи ишлаб чиқаришдан олинганда, илмий изланишлар ва тажриба -конструкторлик ишланмалари натижаси сифатида кирим қилинганда ва бошқа ҳолларда. 8. Инвентаризация варағи ва таққослама қайднома - инвентаризацияда ортиқчалар аниқланганда, бир моддий жавобгар шахсдан иккинсисига топширилганда • Чиқим бўйича: Талабнома - омбордан ишлаб чиқаришга берилганда 2.Забор варақаси - бир моддий жавобгар шахсдан иккинчисига ҳар кунда маълум миқдордаги материалларни бериб бориш ҳолларида 3.Счет-фактура - материаллар четга сотилганда, бепул берилганда, таъсис бадали сифатида киритилганда ва бошқа ҳолларда 4.Ҳисобдан чиқариш далолатномалари - материалларни ҳисобдан чиқариш ҳоллари булганда ва бошқалар. Моддий жавобгар шахслар кирим ва чиқим ҳужжатлари асосида белгиланган муддатларда (ҳисоб сиёсатига мувофиқ белгиланган

муддатларда) моддий ҳисобот тузадилар. Ушбу ҳисоботлар тасдиқланган шаклларда тузилади. Уларда ишлаб чиқариш заҳираларининг ҳолати ва харакати соний ва суммавий кўринишда акс эттирилади. Моддий ҳисоботлар икки нусхада тузилади, моддий жавобгар шахслар томонидан имзоланади ва уларнинг биринчи нусхаси бухгалтерияга топширилади. Айнан моддий ҳисоботлар ва уларга тикилган бирламчи ҳужжатлар ишлаб чиқариш заҳираларининг синтетик ҳисобини юритишга асос бўлиб ҳисобланади. Материалларнинг синтетик ҳисоби. Материалларининг синтетик ҳисобини юритиш учун 21-сон БҲМС да қуйидаги счётлар кўзда тутилган. • 1010 «Хом-ашё ва материаллар». Ушбу счётнинг дебетида асосий ва ёрдамчи хом-ашё ва материалларнинг, қайта ишлов учун тайёрланган қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг, ем-хашак ва тўшаш материалларининг бошланғич қолдиғи ва уларни турли манбалардан келиб тушуш эвазига кўпайиши, кредитида эса - материалларнинг ишлаб чиқаришга сарфи ва бошқа чиқимлари натижасида камайиши таннарх ёки соф сотиш қийматларидан энг кичик бўлган қийматда акс эттирилади. • 1020 «Сотиб олинган ярим тайёр маҳсулотлар ва бутловчи буюмлар». Ушбу счётнинг дебетида ярим тайёр маҳсулотлар, бутловчи буюмлар, қурилиш деталлари ва конструкцияларининг мавжуд қолдиқлари ва уларни четдан сотиб олиш эвазига кўпайиши, кредитида эса - уларнинг ишлаб чиқаришга, қурилишга сарфи ва бошқа чиқимлари натижасида камайиши таннарх ёки соф сотиш қийматларидан энг кичик бўлган қийматда акс эттирилади. • 1030 «Ёқилғи». Ушбу счетнинг дебетида мавжуд нефть маҳсулотлари, ёқилғи-мойлаш материалларининг (нефть, бензин, керосин, дизел ёқилғиси, мойлар ва бошқалар), газсимон ёқилғи турларининг (газ ва газолин), шунингдек қаттиқ ёқилғи турларининг (кўмир, ўтин ва бошқалар) қолдиғи ва уларни четдан сотиб олиш эвазига кўпайиши, кредитида эса - уларнинг ишлаб чиқариш ва бошқарувга сарфи, шунингдек бошқа чиқимлари натижасида камайиши таннарх ёки соф сотиш қийматларидан энг кичик бўлган қийматда акс эттирилади.

• 1040 «Эҳтиёт қисмлар». Ушбу счетнинг дебетида машина ва механизлар, транспорт воситаларини таъмирлаш учун зарур бўлган эҳтиёт қисмлари, автомобилларнинг заҳирадаги шиналарининг мавжуд қолдиғи ва уларни четдан сотиб олиш эвазига кўпайиши, кредитида эса - уларнинг ишлаб чиқариш ва бошқарувга сарфи, шунингдек бошқа чиқимлари натижасида камайиши таннарх ёки соф сотиш қийматларидан энг кичик бўлган қийматда акс эттирилади. • 1050 «Қурилиш материаллари». Ушбу счетнинг дебетида қурилиш, қурилиш -монтаж ишлари, қурилиш деталлари ва конструкцияларини ясаш учун зарур бўлган қурилиш материалларининг заҳирадаги мавжуд қолдиғи ва уларни четдан сотиб олиш эвазига кўпайиши, кредитида эса - уларнинг қурилиш, қурилиш-монтаж ишларига, турли конструкцияларни ишлаб чиқаришга сарфи, шунингдек бошқа чиқимлари натижасида камайиши таннарх ёки соф сотиш қийматларидан энг кичик бўлган қийматда акс эттирилади. • 1060 «Тара ва тара материаллари». Ушбу счетнинг дебетида хўжалик инвентари ва буюми сифатида ишлатилмаётган барча турдаги таралар, тараларни ясаш ва таъмирлаш учун зарур бўлган материал ва деталларнинг заҳирадаги мавжуд қолдиғи ва уларни четдан сотиб олиш эвазига кўпайиши, кредитида эса - уларнинг ишлатилиши, шунингдек бошқа чиқимлари натижасида камайиши таннарх ёки соф сотиш қийматларидан энг кичик бўлган қийматда акс эттирилади. • 1070 «Четга қайта ишлаш учун берилган материаллар». Ушбу счетнинг дебетида четга қайта ишлаш учун берилиши мумкин бўлган асосий ва ёрдамчи материалларнинг заҳирадаги мавжуд қолдиғи ва уларни четдан сотиб олиш эвазига кўпайиши, кредитида эса - уларнинг ишлатилиши, шунингдек бошқа чиқимлари натижасида камайиши таннарх ёки соф сотиш қийматларидан энг кичик бўлган қийматда акс эттирилади. • 1090 «Бошқа материаллар». Ушбу счетнинг дебетида юқоридаги счетларга киритилмаган, ишлаб чиқаришдан , асосий воситаларни тугатишдан ва бошқа операциялардан олинган моддий бойликларнинг (чиқиндилар, тузатиб бўлмайдиган брак маҳсулотлар, металлолом, эски шиналар ва резиналар, ишлатилган мой,

нигрол ва ш.к.) заҳирадаги мавжуд қолдиғи ва уларни ишлаб чиқаришдан олиниши эвазига кўпайиши, кредитида эса - уларнинг ишлатилиши, шунингдек бошқа чиқимлари натижасида камайиши таннарх ёки соф сотиш қийматларидан энг кичик бўлган қийматда акс эттирилади. • 1510 «Материалларни тайёрлаш ва сотиб олиш». Ушбу счет корхонанинг ҳисоб сиёсатида тайёрлов жараёнини алоҳида акс эттириш кўзда тутилган ҳолда қўлланилади. Унинг дебетида материалларни тайёрлаш ва сотиб олиш жараёнининг қиймати, кредитида эса ушбу қийматни кирим қилинган материаллар қийматига киритилиши эттирилади. Агар корхонанинг ҳисоб сиёсатида материалларнинг киримини бевосита тўғридан тўғри 1010-1090 - счетларда акс эттириш кўзда тутилган бўлса, у ҳолда 1510-счет қўлланилмайди. • 1610 «Материаллар қийматидаги четланишлар». Ушбу счет корхонанинг ҳисоб сиёсатида материалларнинг тайёрлов ва сотиб олиш қийматини ҳисоб баҳоларида акс эттириш кўзда тутилган ҳолда қўлланилади. Ҳисоб баҳоси бўлиб, одатда, норматив ёки режали таннарх ҳисобланади. Тайёрланган (сотиб олинган) материалларнинг ҳақиқий таннархини ҳисоб баҳосидан кўп бўлиши ушбу счетнинг дебетида, кам бўлиши эса унинг кредитида 1510-счет билан корреспонденция-ланган ҳолда акс эттирилади. 1610-счетнинг дебет қолдиғи суммаси ҳисоб баҳоларидан ортиқ қийматда келиб тушган материалларга тўғри келадиган четланишлар суммасини кўрсатади. Баҳолар ўртасидаги фарқлар сотиб олинган материалларни ҳақиқатда сарфланган вақтида уларнинг ҳисоб баҳосидаги қийматига пропорционал равишда харажатлар счетларига киритилиб борилади. Материалларнинг харакатига доир операциялар счётларда қуйидагича акс эттирилади.

1. Ҳисоб сиёсатида 1510 -счётни қўллаш кўзда тутилмаган ҳолда Тар- тиб Операциянинг мазмуни Дебет счёт Кредит счёт Ёзувга асос бўлувчи ҳужжат 1. Материаллар таъминотчилардан қабул қилинганда: - захираларни ҚҚСсиз сотиб олиш қийматига - ҚҚ С суммасига 1010-1090 4410 6010, 4110 6010 Шартнома, счет- фактура 2. Ёрдамчи ишлаб чиқаришдан олинганда 1010-1090 2310 Ҳисобот, накладной 3. Ҳисобдор шахслардан олинганда 1010-1090 4220- 4230 Бўнак ҳисоботи 4. Ярим тайёр материаллар хом ашё ва материаллар таркибига киритилганда 1010-1090 2110 Қарор, накладной 5. Тайёр маҳсулотлар материалларга айлантирилганда 1010-1090 2810- 2820 Қарор, накладной, талабнома 6. Хўжалик инвентарлари ва буюмлари материалларга айлантирилганда 1010-1090 1080 Қарор, талабнома, накладной 7. Таъсисчилардан олинганда 1010-1090 4610 Устав, шартнома, далолатнома, 8. Даъволар бўйича олинганда 1010-1090 4860 Қарор, счет- фактура 9. Бепул олинганда 1010-1090 8530, Қарор, счет- фактура, далолатнома 10. Молиявий ёрдам сифатида олинганда 1010-1090 9380 Шартнома, счет- фактура, далолатнома 11. Камомадлар ўрнига қабул қилинганда 1010-1090 4730 Қарор, счет- фактура, далолатнома 12. Нақд сотиб олинганда 1010-1090 5010- 5020 Счет-фактура, чиқим касса 13 Инвентаризация аниқланган ортиқчалар суммасига 1010-1090 9390 Инвентариза ция варағи, қарор

14. Ички аламашув бўлганда 1010-1090 1010- 1090 Инвентариза ция варағи, накладной, 15 Қайта баҳоланганда: -нархи оширилганда -нархи камайтирилганда 1010-1090 9430 9390 1010- 1090 Далолатнома 16 Асосий ишлаб чиқаришга сарфланганда 2010 1010- 1090 Талабнома, накладной 17 Ёрдамчи ишлаб чиқаришга 2310 1010- Талабнома, сарфланганда 1090 накладной 18 Умум ишлаб чиқаришга сарфланганда 2510 1010- 1090 Талабнома, накладной 19. Хизмат қилувчи хужаликларга сарфланганда 2710 1010- 1090 Талабнома, накладной 20. Реклама учун сарфланганда 9410 1010- 1090 Талабнома, накладной 21. Бошқарув мақсадларига сарфланганда 9420 1010- 1090 Талабнома, накладной 22. Сотилганда: -сотиш қийматига -ҚҚС суммасига -таннархига -сотишдан олинган фойдага -сотишдан кўрилган зарарга 4010 9220 9220 9220 9430 9220 6410 1010- 1090 9320 Шартнома, счет- фактура 23 Бепул берилганда: -таннархига -ҚҚС суммасига -кўрилган зарарга 9220 9220 9430 1010- 1090 6410 9220 Қарор, счет- фактура, шартнома 24. Камомад чиқганда: -моддий жавобгар шахс бўйнига қўйилганда -каррали ўндириш суммасига 4730 4730 9430 1010- 1090 9390 1010- 1090 Далолатнома, Қарор

25 Таъсис бадали сифатида киритилганда: -келишув қийматига -ҚҚС суммасига -таннархига фойда суммасига 0610-0690 9220 9220 9220 1010- 1090 6410 1010- 1090 9320 Шартнома, қарор, счет- фактура 26. Тайёр махсулотга айлантирилганда 2810-2820 1010- 1090 Қарор, талабнома, накладной 27 Ярим тайёр материалга айлантирилганда 2110 1010- 1090 Қарор, талабнома, накладной 28 Арзон бахоли инвентарларга айлантирилганда 1080 1010- 1090 Қарор, талабнома, накладной 29. Тайёрлов- транспорт харажатлари таннархга киритилганда 1010-1090 1510 Расчет 30 Брак маҳсулотга киритилганда 2610 1010- 1090 Қарор, талабнома, накладной 31 ИТИ ва ТКИ га сарфланганда 3190 1010- 1090 Қарор, талабнома, накладной 32 Капитал қуйилмаларга киритилганда 0810 1010- 1090 Қарор, талабнома, накладной 33 Таъминотчиларга қайтарилганда 6010, 4110 1010- 1090 Далолатнома, счет-фактура 34. Бартер операцияларига киритилган материалларнинг таннархига 4010 1010- 1090 Шартнома, Счет- фактура 35. Фавқулотдаги ходисалар оқибатларини бартараф этишга сарфланганда 9720 1010- 1090 Қарор, счет- фактура, далолатнома 2. Ҳисоб сиёсатида 1510 -счётни қўллаш кўзда тутилган ҳолда Тар- тиб Операциянинг мазмуни Дебет счет Кредит счет Ёзувга асос бўлувчи ҳужжат 1. Материаллар таъминотчилардан қабул қилинганда: - Захираларни ҚҚСсиз сотиб олиш қийматига 1510 4410 6010, 4110 6010 Шартнома, счет- фактура 2. Ёрдамчи ишлаб чиқаришдан олинганда 1510 2310 Ҳисобот, накладной

3. Ҳисобдор шахслардан олинганда 1510 4220- 4230 Бўнак ҳисоботи 4. Тайёрловга доир хизматларга 1510 6990 Счет-фактура 5. Тайёрлов бўйича билдирилган даъволарга 4860 1510 Даъво хати 6. Тайёрлов натижасида кирим қилинган материалларга 1010-1090 1510 Қабул қилиш далолатномаси 7. Тайёрловнинг ҳақиқий қиймати материалларнинг ҳисоб баҳосидан паст бўлганда 1510 1610 Бухгалтерия маълумот- 8. Тайёрловнинг ҳақиқий қиймати материалларнинг ҳисоб баҳосидан юқори бўлганда 1610 1510 Бухгалтерия маълумот- номаси Ўстиришдаги ва бўрдоқидаги ҳайвонларнинг ҳисоби Ўстиришдаги ҳайвонлар - бу она ҳайвонларнинг (от, сигир, қўй, эчки, чўчқа, товуқ ва бошқалар) болалари, яъни тойчоқ, бузоқ, қўзи, улоқ, жўжа ва бошқалар. Бўрдоқидаги хайвонлар - бу гўшт учун ёки семиртириб сотиш учун боқилаётган хайвонлар. Ўстиришдаги ва бўрдоқидаги ҳайвонларнинг ҳисоби № 11 «Ўстиришдаги ва бўрдоқидаги хайвонлар» счетида олиб борилади. Счет актив, доимий бўлиб, дебетида ўстиришдаги ва бўрдоқидаги хайвонларнинг мавжуд сони ва уни кўпайиши таннархи бўйича, кредитида эса уларнинг камайиши акс эттирилади. Ўстиришдаги хайвонлар асосан қуйидаги манбалар хисобидан кўпаяди: • Туғишдан олинган хайвонлар ва уларни оғирлигини ошириш эвазига • Ёш молларни сотиб олиш эвазига • Бепул олиш эвазига • Таъсисчилардан бадал сифатида кирим қилиш эвазига Она ҳайвонларни туғишидан ўстиришга олинган ҳайвон болалари сони бўйича ҳисобга олинади, уларнинг бошланғич қиймати она хайвонларни сақлашга кетган харажатларга тенглаштириб олинади. Ушбу харажатлар № 2010 «Асосий ишлаб чиқариш», № 2310 «Ёрдамчи ишлаб чиқариш» счетларининг

дебетида тўпланади, она хайвонларни туғишидан бола хайвонлар олингач, бу харажатлар юқоридаги счетларнинг кредитига ёзилиб, № 11 «Ўстиришдаги ва бўрдоқидаги хайвонлар» счетининг дебетига олиб борилади. Бола хайвонларни ўстиришга кетган харажатлар № 2010 «Асосий ишлаб чиқариш», № 2310 «Ёрдамчи ишлаб чиқариш» счетларининг дебетида тўпланиб, хисобот даврлари (ой, чорак, йил) охирида махсус тортиш қайдномалари асосида ўстиришдаги хайвонларнинг қийматига киритилиб борилади. Ўстириш даври тугаб, улар асосий подага утқазилганда, қуйидаги бухгалтерия ёзуви берилади: Дебет 0840 «Асосий подани шаклланиши» Креди т 1110 «Ўстиришдаги ва бўрдоқидаги хайвонлар» 0840 «Асосий подани шаклланиши» счетида тўпланган сумма ўстирилган ҳайвонни ишчи ва маҳсулдор ҳайвонлар гуруҳига киритилишига қараб ҳисобдан чиқарилади, яъни: Дебет 0170 «Ишчи ва маҳсулдор ҳайвонлар» Кредит 0840«Асосий подани шаклланиши» Ёш хайвонлар ўстириш учун бошқа юридик ва жисмоний шахслардан олинса, у ҳолда қуйидаги ёзувлар қилинади: 1. Сотиб олинса Дебет 1110 «Ўстиришдаги ва бўрдоқидаги хайвонлар» Кредит 6010 «Таъминотчиларга қарзлар» Кредит 4230 «Ходимларнинг берилган аванслар бўйича қарзлари» Кредит 6890 «Бошқа мажбуриятлар» 2. Бепул олинса Дебет 1110 «Ўстиришдаги ва бўрдоқидаги хайвонлар» Кредит 8530 «Бепул олинган мулклар» 3. Таъсисчилардан олинса Дебет 1110 «Ўстиришдаги ва бўрдоқидаги хайвонлар» Кредит 4610 «Таъсисчиларнинг устав капиталига улуши бўйича қарзлари» Бу турдаги ёш хайвонлар ҳам ўстириш жараёни тугагач, асосий подага ишчи хайвонлар ёки маҳсулдор хайвонлар сифатида кирим қилинади.

Ўстиришдаги хайвонлар сотилиши, бепул берилиши, таъсис бадали сифатида бошқа корхонага берилиши, ҳалок бўлиши мумкин. Барча ҳолларда уларнинг таннарх бўйича қиймати Дебет 9220 Кредит 1110 ёзуви билан ҳисобдан чиқарилади, олинган фойда Дт 9220 Кредит 9320 ёзуви билан, курилган зарар эса Дебет 9432 Кредит 9220 ёзуви билан акс эттирилади. Харидорлардан тушадиган тушумга Дебет 4010 Кредит 9220 ёзуви берилади. Бўрдоқидаги хайвонлар семиртиришга кетган харажатлар № 2010 «Асосий ишлаб чиқариш» счетининг дебетида тўпланиб, ҳисобот даврлари охирида молнинг семириш таннархига киритиб борилади. Бўрдоқидаги моллар сўйиб сотилганда ёки тириклайин сотилганда сотишдан тушган тушум корхонанинг даромадига олинади (Дебет 5010,4010 Кдедит 9010), бир вақтнинг ўзида сотилган бўрдоқи молнинг таннархи ҳисобдан чиқарилади (дебет 9110 Кредит 1110). Ўстиришдаги ва бўрдоқидаги хайвонлар халок бўлганда, уларнинг таннархи моддий жавобгар шахс ёки корхона ҳисобидан, шунингдек суғурта қилинган бўлса, суғурта полиси эвазига ҳам қопланади. Бу операциялар мос равишда Дебет 4630, 9430,6510 Кредит 9220 ёзувлари билан акс эттирилади Ўстиришдаги ва бўрдоқидаги хайвонларнинг аналитик ҳисоби уларнинг турлари, гуруҳлари, ёшига қараб сақланиш жойлари ва моддий жавобгар шахслар бўйича юритилади. Инвентарлар ва хўжалик буюмларининг ҳисоби Инвентарлар ва хўжалик буюмлари - бу қуйидаги шартларнинг бирига жавоб берувчи меҳнат воситалари ва предметлари (хўжалик инвентарлари): а) хизмат муддати 1 йилдан кам бўлган; б) қиймати бир бирликга сотиб олиш чоғида Ўзбекистон Республикасида мавжуд бўлган энг кам иш ҳақининг 50 баробаригача бўлган. Қийматидан қатъий назар инвентарлар ва хўжалик буюмларига қуйидагилар киради:

•Махсус инструментлар ва мосламалар; •Махсус ва санитар кийимлар, махсус пайофзал; •Ўриндиқ буюмлари (кўрпа, ёстиқ, чойшаб ва шу кабилар.); •Канцелярия буюмлари (калькуляторлар, стол усти приборлари ва бошқалар); •Ошхона инвентарлари (қошиқ, вилка, қозон, чойник-пиёлалар, пичоқ, скатерт ва шу кабилар); •Вақтинчалик мослама ва қурилмалар (титулсиз иншоатлар)- тахта йўлкалар, ювиниш хоналари, ҳожатхона ва шу каби қурилиш-монтаж ишлари тугагач уларнинг қийматига кирувчи мосламалар; •Хизмат муддати бир йилгача бўлган смена жиҳозлари; •Балиқ овлаш қуроллари (қармоқ, тўр ва шу кабилар). Бухгалтерия ҳисобида инвентарлар ва хўжалик буюмлари турган жойига қараб акс эттирилади. Ушбу белгисига кўра улар икки гуруҳга бўлинади: • Омбордаги инвентарлар ва хўжалик буюмлари. • Фойдаланишдаги инвентарлар ва хўжалик буюмлари. Мос равишда инвентарлар ва хўжалик буюмлари қуйидаги счетларда ҳисобга олинади: 1.Омбордаги заҳиралар - 1080 «Инвентарлар ва хўжалик буюмлари» счётида. 2. Фойдаланишдаги қисми - 014 «Фойдаланишдаги инвентарлар ва хўжалик буюмлари» балансдан ташқари счётда. Корхонага барча манбалардан келиб тушган инвентарлар ва хўжалик буюмлари (таъминотчилардан, таъсисчилардан, бепул берилган ва бошқалар) № 1080 «Инвентарлар ва хўжалик буюмлари» счетига кирим қилинади (Дебет 1080 Кредит 6010,4610,8530,4220,6990,1010- 1090, 4110,9390,5010 ва бошқалар). Омбордан фойдаданишга берилган инвентарлар ва хўжалик буюмлари бирданига харажатлар счётларига ҳисобдан чиқарилади (Дебет 2010,0810,9410,9420 ва бошқа счётлар Кредит 1080). Бир вақтнинг ўзида ишлатишга берилган инвентар ва хўжалик буюмлари 014- балансдан ташқари счетнинг киримида акс эттирилади. Ушбу счётдан улар хизмат муддати

тугаганда, фойдаланишга яроқсиз ҳолатга келганида махсус далолатномалар асосида чиқим қилинади. Инвентарлар ва хўжалик буюмларининг сотилиши, бепул берилиши, таъсис бадали сифатида киритилиши 9220 «Бошқа активларни сотилиши ва турли чиқимлари» счетининг дебетида ва 1080- счетнинг кредитида таннархи бўйича акс эттирилади. Инвентарлар ва хўжалик буюмларининг аналитик ҳисоби моддий жавобгар шахслар бўйича уларнинг номлари, баҳолари ва бошқа белгиларига қараб юритилади. Ишлаб чиқариш харажатларининг ҳисоби Ишлаб чиқариш харажатлари - бу бевосита маҳсулотларни (иш, хизматларни) ишлаб чиқаришга кетган, шунингдек уларнинг таннархини ташкил этувчи харажатлар. Таннарх - бу маҳсулот (иш, хизмат) ларни ишлаб чиқаришга кетган барча харажатларнинг пулда ифодаланган мажмуаси. Ишлаб чиқариш харажатларининг турлари, таркиби, ҳисобга олиниш тартиби республикамизда Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54- сон қарори билан тасдиқланган «Маҳсулот (иш, хизмат) ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ва молиявий нптижаларни шакллантириш тўғрисида Низом » билан белгиланган. Ушбу Низомга мувофиқ корхоналарнинг барча ишлаб чиқариш харажатлари қуйидаги белгилари бўйича таснифланади. • Ишлаб чиқариш жараёнидаги ролига қараб; • Таннархга киритилиш усулига қараб; • Ишлаб чиқариш хажмига нисбатан ўзгаришига қараб; • Иқтисодий моҳиятига қараб. Ишлаб чиқариш жараёнидаги ролига қараб ишлаб чиқариш харажатлари асосий ишлаб чиқариш, ёрдамчи ишлаб чиқариш, умум ишлаб чиқариш харажатларига бўлинади.

Асосий ишлаб чиқариш харажатлари деганда ишлаб чиқаришнинг асосий технологик жараёнларини бевосита олиб борувчи ишлаб чиқариш цехлари харажатлари тушунилади. Бундай харажатларга асосий цехларнинг технологик жараёнларида маҳсулот (иш, хизмат) ларни ишлаб чиқарилишига бевосита сарфланган харажатлар киради. Ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатлари деганда асосий ишлаб чиқариш цехлари учун ёрдамчи ва хизмат кўрсатувчи бўлиб ҳисобланган ишлаб чиқариш бўлинмаларининг (цехларнинг) харажатлари тушунилади. Ёрдамчи цехлар бўлиб, масалан, таъмирлаш цехи, механика цехи, буғ бериш цехи ва бошқалар ҳисобланади. Ушбу цехларнинг харажатлари алоҳида ҳисобга олинади ва ҳар ойнинг охирида асосий ишлаб чиқариш харажатлари таркибига киритилади. Умум ишлаб чиқариш харажатлари деганда барча асосий ва ёрдамчи ишлаб чиқариш цехларини бошқарувига ва ташкил этишга тааллуқли бўлган, шунингдек уларга хизмат кўрсатувчи бўлинмаларнинг харажатлари тушунилади. Масалан, таъминот бўлими, ёнғинга қарши курашиш бўлими, иситиш бўлими, қўриқлаш бўлими ва бошқалар асосий ва ёрдамчи цехларга турли хизматларни кўрсатади. Бу бўлинмаларнинг харажатлари ҳам алоҳида ҳисобга олинади ва ой охирида ҳисоб сиёсатида белгиланган тартибга мувофиқ асосий ва ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатларига киритилади. Таннархга киритилиш усулига қараб барча ишлаб чиқариш харажатлари бевосита ва билвосита харажатларга бўлинади. Бевосита харажатлар деганда у ёки бу ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг таннархига тўғридан- тўғри олиб бориладиган харажатлар тушунилади. Уларга мисол қилиб, масалан, нон ишлаб чиқаришда тузилган калькуляцияга мувофиқ бевосита сарфланган ун ва бошқа материалларнинг харажатларини, бевосита нон ишлаб чиқариш билан шуғулланган ишчиларга ҳисобланган иш ҳақи харажатларини, ишлаб чиқариш цехининг бевосита бошқа харажатларини келтириш мумкин.

Билвосита харажатлар деганда корхонанинг бутун ишлаб чиқариш фаолиятига тааллуқли бўлган, лекинда аниқ бир бўлинманинг (маҳсулотнинг) таннархига тўғридан-тўғри киритиб бўлмайдиган, шунинг учун маълум бир тартибга мувофиқ бўлинмалар (маҳсулотлар) ўртасида тақсимланадиган харажатлар тушунилади. Аксарият умум ишлаб чиқариш харажатлари айнан билвосита харажатлар ҳисобланади, улар ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг ҳиссаси, цех ходимлари иш ҳақининг ҳиссаси ва бошқа белгиларига қараб мутаносиб тарзда тақсимланади. Ишлаб чиқариш ҳажмига нисбатан ўзгаришига қараб ишлаб чиқариш харажатлари ўзгарувчан ва шартли ўзгармас турларга бўлинади: Ўзгарувчан харажатлар - бу ишлаб чиқариш ҳажмининг ошиши ва камайишигага кўра сарфи миқдор жиҳатдан бевосита ўзгариб турадиган харажатлар. Масалан, материал сарфи бевосита ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулотнинг миқдорига боғлиқ, ишбай ишлайдиган ходимга ҳисобланадиган иш ҳақи суммаси эса - унинг ишлаб чиқарган маҳсулоти (бажарган иши) нинг миқдорига боғлиқ. Шартли ўзгармас харажатлар бу ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига қарамасдан суммаси ўзгармайдиган, лекинда нисбий даражаси ўзгариши мумкин бўлган харажатлар. Мисол қилиб ишлаб чиқариш қуроллари ва воситалари бўйича шартномага асосан қатъий суммада тўланадиган ижара ҳақи, мол-мулкни суғурта қилиш харажатларини келтириш мумкин. Бундай харажатлар миқдор жиҳатдан шартли ўзгармас, лекинда ишлаб чиқариш ҳажмига нисбатан даражаси ўзгарувчан харажатлар ҳисобланади. Иқтисодий моҳиятига кўра маҳсулот таннархига киритиладиган барча ишлаб чиқариш харажатлари «Маҳсулот (иш, хизмат) ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ва молиявий натижаларни шакллантириш тўғрисида Низом» га асосан қуйидаги элементларга бўлинади: • Ишлаб чиқаришга доир моддий харажатлар (қайтариладиган чиқиндилар

қийматидан ташқари) - бу гуруҳга кирувчи харажатлар 12 та моддадан иборат бўлиб, уларнинг тўлиқ рўйхати Низомнинг 1.1 -пунктида келтирилган. • Ишлаб чиқариш характеридаги меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари - бу гуруҳга кирувчи харажатлар 7 та модда ва 12 қуйи моддадан иборат бўлиб, уларнинг тўлиқ рўйхати Низомнинг 1. 2 -пунктида келтирилган. • Ишлаб чиқаришга тегишли бўлган ижтимоий суғуртага ажратмалар - бу гуруҳга кирувчи харажатлар 2 та моддадан иборат, уларнинг номи Низомнинг 1.3 - пунктида келтирилган. • Ишлаб чиқаришга доир асосий воситалар ва номоддий активларнинг амортизацияси - бу гуруҳга кирувчи харажатлар 2та моддадан иборат, уларнинг номи Низомнинг 1.4 - пунктида келтирилган. • Ишлаб чиқаришга доир бошқа харажатлар - бу гуруҳга кирувчи харажатлар 9 та модда ва 11 та қуйи моддадан иборат бўлиб, уларнинг тўлиқ рўйхати Низомнинг 1.5 -пунктида келтирилган. Ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобининг вазифалари. Ишлаб чиқариш харажатлари бўйича бухгалтерия ҳисобининг асосий вазифаларига қуйидагилар киради: • Ишлаб чиқариш харажатларини уларнинг моҳиятини очиб берувчи мезонларига мос равишда ҳисобга олиш; • Ишлаб чиқариш харажатларини тўғри туркумлаш ва гуруҳларга ажратиш; • Ишлаб чиқариш харажатларини тўғри, ўз вақтида ва тегишли бошланғич ҳужжатлар билан расмийлаштириш; • Ишлаб чиқариш харажатлари бўйича моддий жавобгар шахсларнинг ҳисоботлари маълумотлари ва ҳисоб маълумотларини тўлиқ уйғунлигини таъминлаш; • Тугалланган ишлаб чиқариш харажатларини тўғри ва ўз вақтида тайёр маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) таннархига киритиш; • Тугалланмаган ишлаб чиқаришга тўғри келадиган харажатларни тўғри ва ўз

вақтида ҳисобга олиш, бунинг учун уларни белгиланган муддатларда қайта рўйхатдан ўтказиш (инвентаризация қилиш), унинг натижаларини тўғри аниқлаш ва ҳисобга олиш; • Таннархни ошиб кетишига сабаб бўлувчи норационал чиқимларни вужудга келиш сабаблари ва айбдорларини топиш, бндай чиқимларга йўл қўймаслик учун моддий жавобгар шахслар фаолиятини доимий назорат қилиш; • Мавжуд ишлаб чиқариш захиралари ва воситаларидан унумли фойдаланиш устидан назорат ўрнатиш; • Ишлаб чиқариш харажатларини солиқ солиш базаси объекти сифатида тўғри шакллантириш ва бошқалар. Ишлаб чиқариш харажатларининг синтетик ва аналитик ҳисоби. 21- сон БХМС га мувофиқ ишлаб чиқариш харажатларининг синтетик ҳисоби 2010 ―Асосий ишлаб чиқариш, 2310 ―Ёрдамчи ишлаб чиқариш ва 2510 ― Умумишлаб чиқариш харажатлари счетларида олиб борилади. Ушбу счётларни очиш негизига ишлаб чиқариш харажатларининг ишлаб чиқаришда тутган ўрни асос қилиб олинган. Ушбу счётларнинг барчаси актив, доимий счётлардир. Уларнинг дебетида харажатларнинг кўпайиши, кредитида эса харажатларнинг ҳисобдан чиқарилиши, яъни камайиши акс эттирилади. Бу счётларнинг қолдиғи мос равишда асосий, ёрдамчи ва умум ишлаб чиқаришнинг тугалланмай қолган қисмини пулда ифодалайди. Аксарият корхоналарда 2310 ―Ёрдамчи ишлаб чиқариш ва 2510 ― Умумишлаб чиқариш харажатлари счетлари ҳисобот даврининг охирида ёпилади, яъни уларнинг дебетида тўпланган суммалар, юқорида айтиб ўтганимиздек, у ёки бу усулга асосан тақсимланади. Жумладан, уларнинг асосий ишлаб чиқаришга доир қисми 2010 ―Асосий ишлаб чиқариш счётининг дебетига ўтқазилади ва шу асосда ушбу счётлар ёпилади, яъни давр охирида қолдиқга эга бўлмайди. 2010 ―Асосий ишлаб чиқариш ― счётининг дебетида тўпланган сумма (унинг кредитида акс эттирилган айрим суммалардан ташқари, масалан қайтарилган чиқиндиларнинг қиймати, брак суммаси) ишлаб чиқарилган барча маҳсулотларнинг (ишларнинг, хизматларнинг) умумий таннархини пулда

ифодалайди. Ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулотлар (бажарилган ишлар ва хизматлар) нинг ҳақиқий таннархи 2010 ―Асосий ишлаб чиқариш счётининг кредити орқали мос равишда 2810 ―Омбордаги тайёр маҳсулотлар, бажарилган ишлар ва кўрсатилган хизматларнинг таннархи 9130 ― Бажарилган ишларнинг ва кўрсатилган хизматларнинг таннархи счётларининг дебетига ўтқазилади. Ишлаб чиқариш харажатларига доир операциялар счетларда қуйидагича акс эттирилади. Тар- тиб Операциянинг мазмуни Дебет счет Кредит счет Ёзувга асос бўлувчи ҳужжат 1. Материал харажатларига 2010, 2310, 2510 1010- 1090 Моддий ва ишлаб чиқариш ҳисоботлари 2. Ҳисобланган иш ҳақи харажатларига 2010, 2310, 2510 6710 Иш ҳақи ҳисоб- китоблари 3. Ижтимоий суғурта органларига иш ҳақи фондига нисбатан белгиланган меъёрлардаги ажратмаларга 2010, 2310, 2510 6510- 6520 Ажратмаларга доир ҳисоб- китоблар 4. Ишлаб чиқаришга доир асосий воситаларга ҳисобланган амортизация суммаларига 2010, 2310, 2510 0210- 0299 Амортизация ҳисоб- 5. Ишлаб чиқаришга доир бошқа харажатлар 2010, 2310, 2510 6010, 6910- 6990 Счет-фактура, далолатнома 6. Ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатлари счёиини ёпиш 2010 2310 Бухгалтерия ҳисоб-китоби 7. Умум ишлаб чиқариш харажатлари счётини ёпиш 2010 2510 Бухгалтерия ҳисоб-китоби 8. Ишлаб чиқариш харажатларини тайёр маҳсулотнинг таннархига киритиш 2810 2010 Бухгалтерия ҳисоб-китоби 9. Ишлаб чиқариш харажатларини бажарилган ишлар ва хизматлар таннархига киритиш 9130 2010 Бухгалтерия ҳисоб-китоби 10. Ишлаб чиқаришдан олинган қайтариладиган чиқиндилар қийматига 1090 2010 Далолатнома 11. Ишлаб чиқаришдан олинган бракга 2610 2010 Далолатнома

12. Ишлаб чиқаришда аниқланган камомадларга 5910 2010, 2310, 2510 Далолатнома 13 Ишлаб чиқаришдан олинган ярим маҳсулотларга 2110 2010 2310, 2510 Ҳисоботлар 14. Тугалланмаган ишлаб чиқаришни қайта баҳолашада: - ошиш томонига 2010 6230 Инвентаризация варағи, Далолатнома Тайёр маҳсулотларнинг ҳисоби Тайёр маҳсулот деганда ишлаб чиқаришнинг барча технологик жараёнларидан ўтган, ортиқ қайта ишловни талаб қилмайдиган, ўзининг сифати бўйича давлат стандартларига, техник шартларга жавоб берадиган ва омборхоналарга қабул қилинган тайёр буюмлар тушунилади. Корхонанинг фаолият турига қараб у ишлаб чиқарган тайёр маҳсулотлар турлича бўлиши мумкин. Масалан, машинасозлик заводининг тайёр маҳсулоти бўлиб енгил ёки юк ташиш автомобиллари, нон комбинатининг тайёр маҳсулоти бўлиб - нон ва нон маҳсулотлари, қишлоқ хўжалик корхонасининг тайёр маҳсулоти бўлиб етиштирилган мева-сабзавотлар ва бошқа маҳсулотлар ҳисобланади. Тайёр маҳсулотлар корхонада олиб борилган ишлаб чиқариш жараёнининг пировард натижаси ҳисобланади. Уларни тайёрлашга кетган харажатлар корхонанинг ишлаб чиқариш харажатларини, шунингдек тайёр маҳсулотнинг таннархини ташкил қилади. Тайёр маҳсулотлар корхоналарнинг айланма активларининг муҳим тури ҳисобланади. Уларнинг айланиш тезлиги талаб ва таклифга, сифатига, ишлаб чиқарилган ҳажмига, баҳосига ва бошқа омилларга боғлиқ бўлади. Ўз навбатида тайёр маҳсулотларнинг харидорлигига сотиш ҳажми, пул тушумлари, даромад ва бошқа кўрсаткичлар бевосита боғлиқдир. Шунинг учун ҳам тайёр маҳсулотлар бухгалтерия ҳисобининг муҳим объектларидан бири ҳисобланади. 4-сон БХМС га мувофиқ тайёр маҳсулотлар қуйидаги баҳоларда ҳисобга олинади:

• Ишлаб чиқаришдан олинганда - ҳақиқий таннархи бўйича; • Таъсисчилардан олинганда - келишув баҳосида; • Қайтариб бермаслик шарти билан бепул келиб тушганда - эксперт йўли билан аниқланган қийматда; • Баҳосини реал аниқлаш қийин бўлган буюмлар бўйича- режали (норматив) баҳода. • Харидоргирлигини йўқотган, сифати паст ёки шикастланган ҳолларда- соф сотиш қийматида (таннархдан паст бўлган қийматда). Тайёр маҳсулотлар қийматини баҳолаш худди ишлаб чиқариш заҳиралари каби корхона ҳисоб сиёсатида белгиланган ФИФО ёки АВЭКО усуллардан бирида амалга оширилиши мукин. Маҳсулот таннархи ишлаб чиқариш харажатларини ҳисобга олиш ва таннархни калькуляция қилиш йўли билан топилади. Калькуляция, одатда бир хил номдаги маҳсулотга (иш ёки хизмат турига) тузилади. Амалиётда норматив (режали) калькуляция, ҳақиқий таннарх калькуляцияси каби калькуляциянинг турлари кенг ишлатилади. Норматив (режали) калькуляцияда қабул қилинган маҳсулот (иш, хизмат) бирлигининг таннархи махсус тасдиқланган рецептуралар асосида сарфланадиган харажатлар суммасини ишлаб чиқаришга мўлжалланган маҳсулот (иш, хизмат) нинг сонига бўлиш йўли билан топилади. Масалан, 100 порция палов (250 граммлик) тайёрлаш учун рецептурада қуйидаги харажатлар кўзда тутилган дейлик: гўшт -6 кг, гуруч -25 кг, ёғ -8 кг, сабзи -20 кг, пиёз -3 кг, туз ва зироварлар - 1 порцияга 5 сўм миқдорида. Ишлатиладиган масаллиқлар бозордан сотиб олинади. Ушбу шартли маълумотларга кўра 1 порция паловнинг норматив(режали) таннархини калькуляцияси қуйидагича бўлади. 1 порция паловнинг норматив (режали) таннархини калькуляцияси 100 порция паловга кетадиган харажатлар Сумма 1. Гўшт 6 кг *2200 сўм 13200 2. Гуруч 20 кг *500 сўм 10000 3. Ёғ 8 кг *1100 сўм 8800 4. Сабзи 20 кг*250 сўм 5000

5. Пиёз 3 кг *150 сўм 450 6. Туз ва зироворлар 500 7. Жами харажатлар 40950 1 порция паловнинг ўртача норматив таннархи 409-50 Норматив(режали) калькуляция асосида ҳисобланган маҳсулот таннархи ҳисобот даври ичида ҳисоб баҳоси сифатида қўлланилади. Чунки ҳисобот даври тугамагунча маҳсулотни ишлаб чиқаришга кетган барча ишлаб чиқариш харажатларини тўлиқ аниқлаб бўлмайди, демак маҳсулотнинг ҳақиқий ишлаб чиқариш таннархини ҳам ҳисоблаб бўлмайди. Маҳсулот (иш, хизмат) нинг ҳақиқий таннархини калькуляция қилиш учун ҳисобот даври охирида ушбу маҳсулот (иш, хизмат) учун ҳақиқатда қилинган харажатлар суммаси ҳисоб регистрларидан олинади, масалан бош китобдан. Жами харажат суммаси ишлаб чиқарилган маҳсулот (иш, хизмат) нинг умумий сонига бўлинади ва шу йўл билан бир бирлик маҳсулот (иш, хизмат) га тўғри келадиган таннарх суммаси ҳисобланади. Мисол учун, фабрикада 1 килограмм чойни қадоқлашнинг норматив (режадаги) ишлаб чиқариш таннархи калькуляцияга мувофиқ - 1200 сўм, март ойида 20 тонна чой қадоқланган ва жами кетган ишлаб чиқариш харажатлари бош китоб бўйича 25000000 сўм, унда 1 килограмм қадоқланган чойнинг ҳақиқий таннархи 1250 сўм бўлади (25000000 / 20000 кг)., апрел ойида 25 тонна чой қадоқланган ва жами кетган ишлаб чиқариш харажатлари бош китоб бўйича 30000000 сўм, унда 1 килограмм қадоқланган чойнинг ҳақиқий таннархи 1200 сўмни ташкил этади. Агар корхонада ҳисобот даври давомида тайёр маҳсулотларнинг харакати режали ҳисоб баҳоларида ҳисобга олиб борилган бўлса, у тақдирда ҳисобот даври охирида ҳақиқий таннарх ва ҳисоб баҳоси ўртасидаги фарқ аниқланади ва ушбу суммага тузатиш ёзувлари қилинади. Ушбу ёзувлар тўғрисида кейинроқ тўхталиб ўтамиз. Таннархни калькуляцияси асосида маҳсулот (иш, хизмат) нинг сотиш баҳоси ҳам калькуляция қилинади. Сотиш баҳосини калькуляциясининг таннархнинг калькуляциясидан фарқи шундаки, унда сотишда таннарх устига қўйиладиган қўшимча қийматлар ҳисобга олинади. Бундай қийматлар бўлиб, жумладан корхонанинг рентабеллик даражаси бўйича оладиган фойдасининг

суммаси, акциз солиғи, қўшилган қиймат солиғи, савдо устамаси, овқатланиш корхонасининг устамаси ҳисобланади. Мисол учун, ароқ ишлаб чиқарувчи заводда бир шиша ароқ ни (сиғими 0,5 литр) сотиш баҳоси калькуляцияси тахминан қуйидагича бўлади. Сотиш баҳоси калькуляцияси (заводда) Баҳо элементлари Сумма, сўмда 1. Бир шиша ароқнинг ўртача ишлаб чиқариш таннархи 90 2. Корхона фойдаси 20% 18 3. Корхонанинг соф сотиш баҳоси 108 4. Акциз солиғи 82% (акциз билан биргаликдаги сотиш баҳосидан. Бу баҳо топилади 108 *100 /100-82= 600 сум 492 5. Сотиш баҳоси акциз солиғи билан 600 6. Қўшилган қиймат солиғи 20% 120 7. Корхонанинг сотиш баҳоси 720 Бир шиша ароқнинг чакана савдо магазинида сотилиши вақтида сотиб олиш баҳоси устига савдо устамаси қўйилади. Бу ҳолда бир шиша ароқнинг сотиш баҳосининг калькуляцияси қуйидагича бўлади. Сотиш баҳоси калькуляцияси (магазинда) Баҳо элементлари Сумма, сўмда 1. Бир шиша ароқнинг сотиб олиш баҳоси 720 2. Савдо устамаси 20% 144 3. Товарни чакана сотиш баҳоси 864 Овқатланиш корхоналарида келиб тушган товарлар устига савдо устамасидан ташқари овқатланиш корхонасининг кўрсатган хизматлари учун ҳам қўшимча устама қўйилади. Бу ҳолда, масалан, ресторанда, бир шиша ароқнинг сотиш баҳосининг калькуляцияси қуйидагича бўлади. Сотиш баҳоси калькуляцияси (ресторанда)

Баҳо элементлари Сумма, сўмда 1. Бир шиша ароқнинг сотиб олиш баҳоси 720 2. Савдо устамаси 20% 144 3. Товарни чакана сотиш баҳоси 864 4. Ресторан хизмати устамаси 30% 259 5. Ароқнинг ресторан менюсидаги баҳоси 1123 Тайёр маҳсулотлар ҳисобининг вазифалари. Тайёр маҳсулотлар бўйича бухгалтерия ҳисобининг асосий вазифаларига қуйидагилар киради: • Тайёр маҳсулотларни уларнинг моҳиятини очиб берувчи мезонларига мос равишда ҳисобга олиш; • Тайёр маҳсулотларни тўғри туркумлаш ва гуруҳларга ажратиш; • Тайёр маҳсулотни тўғри баҳолаш; • Тайёр маҳсулотла ҳолати ва ҳаракатини тўғри, ўз вақтида ва тегишли бошланғич ҳужжатлар билан расмийлаштириш; • Тайёр маҳсулотларга моддий жавобгарликни таъминлаш, моддий жавобгар шахслар томонидан ҳисоботларни тўғри ва ўз вақтида тузилиши, тақдим этилишини назорат қилиш; • Тайёр маҳсулотларнинг бутлигини таъминлаш, бунинг учун уларни белгиланган муддатларда қайта рўйхатдан ўтқазиш (инвентаризация қилиш), унинг натижаларини тўғри аниқлаш ва ҳисобга олиш; • Тайёр маҳсулотларни ўз вақтида сотилиши, чунончи таннархдан паст баҳоларда сотилмаслиги, омборларда меъёридан ортиқ заҳираларни тўпланиб қолинишига йўл қўймаслик устидан назорат ўрнатиш; • Тайёр маҳсулотларни асосли равишда қайта баҳолаш ва унинг натижаларини ҳисобда тўғри акс эттириш ва бошқалар. Тайёр маҳсулотларни сақланиш жойларидаги ҳисоби. Корхона омборхонасига тайёр маҳсулотлар асосан ишлаб чиқариш бўлинмаларидан (цехлардан), шунингдек айрим ҳолларда четдан таъсисчиларнинг бадали сифатида, қайтариб бермаслик шартлари билан бепул олинган буюмлар сифатида қабул қилинади. Кирим қилиш наклоднойлар, далолатномалар, счёт-фактуралар, забор варақалари асосида амалга оширилади. Қабул қилинган тайёр маҳсулотларнинг соний-суммовий ҳисоби учун уларнинг ҳар бирига карточкалар очилади ёки

умумий омбор ҳисоби китоби юритилади. Тайёр маҳсулотларнинг омборхонадан сотилиши ва бошқа чиқимлари фақат раҳбариятнинг рухсатномаси орқали амалга оширилади. Чиқим операциялари счёт- фактуралар, накладнойлар, далолатномалар, талабномалар, забор варақалари ва бошқа хужжатлар билан расмийлаштирилади. Ҳисоб сиёсатида белгиланган муддатларда омбор мудирлари тайёр маҳсулотлар ҳолати ва ҳаракатини соний ва суммовий кўринишда ифодаловчи ҳисоботларни тузадилар ва уларни бухгалтерияга топширадилар. Ҳисоботлар ва уларга илова қилинган бошланғич хужжатлар тайёр маҳсулотларнинг синтетик ва аналитик ҳисобини юритишга асос бўлиб ҳисобланади. Тайёр маҳсулотларнинг синтетик ва аналитик ҳисоби . Тайёр маҳсулотларни ҳисобга олиш учун 21-сон БҲМС да қуйидаги счётлар тизими кўзда тутилган: • 2810 ―Омбордаги тайёр маҳсулотлар • 2820 ―Кўргазмадаги тайёр маҳсулотлар • 2830 ―Комиссияга берилган тайёр маҳсулотлар Ушбу счётлар актив счётлардир, уларнинг дебетида тайёр маҳсулотларнинг қолдиғи, келиб тушиш натижасида кўпайиши, кредитида эса - камайиши акс эттирилади. Корхона омборига кирим қилинган барча тайёр маҳсулотлар 2810 ―Омбордаги тайёр маҳсулотлар счётининг дебетида ва бошқа тайёр маҳсулотларни қайси манбалардан келиб тушганлигини кўрсатувчи счётларнинг кредитида акс эттирилади, жумладан: • Кредит 2010 ―Асосий ишлаб чиқариш - асосий ишлаб чиқаришдан олинган тайёр маҳсулотларнинг таннарх бўйича қийматига; • Кредит 2310 ―Ёрдамчи ишлаб чиқариш - ёрдамчи ишлаб чиқаришдан олинган тайёр маҳсулотларнинг таннарх бўйича қийматига; • Кредит 4610 ―Устав капиталига бадаллар бўйича таъсисчиларнинг қарзи - таъсисчилардан таъсис бадали сифатида олинган тайёр маҳсулотларнинг қийматига;

• Кредит 9380 ―Қайтарилмайдиган молиявий ёрдам - бошқа шахслардан қайтарилмайдиган молиявий ёрдам сифатида олинган тайёр маҳсулотларнинг қийматига; • Кредит 1010 ― Материаллар ― - тайёр маҳсулот таркибига киритилган материаллар қийматига; • Кредит 2810,2820,2830 - тайёр маҳсулотларнинг ички алмашувига • Кредит 9390 ― Бошқа операцион даромадлар - инвентаризацияда аниқланган ортиқчалар суммасига ва бошқалар. Тайёр маҳсулотларнинг сотилиши бухгалтерия ҳисобида қуйидагича акс эттирилади: 1.Харидорларга тақдим этилган счёт-фактуралар бўйича тайёр маҳсулотнинг ҚҚС сиз бўлган сотиш баҳосидаги қийматига Дебет 4010 ―Харидор ва буюртмачилардан олинадиган счётлар Кредит 9010 ― Тайёр маҳсулотларни сотишдан олинган даромадлар 2. Сотилган тайёр маҳсулотларга тўғри келадиган ҚҚС суммасига Дебет 4010 ―Харидор ва буюртмачилардан олинадиган счётлар Кредит 6410 ― Бюджетга тўловлар бўйича қарзлар 3. Харидорлар билан сотилган тайёр маҳсулотлар бўйича ҳисоб- китоб қилинганда: • Олинган аванс суммасига Дебет 5010 ―Касса, 5110 ―Ҳисоб-китоб счёти, 5210 ―Валюта счёти Кредит 6310Харидор ва буюртмачилардан олинган аванслар • Олинган аванс суммасини маҳсулот сотилган сўнг ёпилишига Дебет 6310Харидор ва буюртмачилардан олинган аванслар Кредит 4010 Харидор ва буюртмачилардан олинадиган счётлар • Охирги дебиторлик қарзни олинишига Дебет 5010 ―Касса, 5110 ―Ҳисоб-китоб счёти, 5210 ―Валюта счёти Кредит 4010 Харидор ва буюртмачилардан олинадиган счётлар 4. Сотилган тайёр маҳсулотларнинг ҳақиқий таннарини ҳар бир счёт-фактура бўйича аниқлаб бўлмайди. Шунинг учун сотилган маҳсулотларнинг таннархини

топиш мақсадида ҳисобот даври охирида тайёр маҳсулотлар ҳолати ва ҳаракати бўйича баланс тузилади. Ушбу баланс қуйидагича тузилади. Тайёр маҳсулот бўйича баланс Кўрсаткичлар Таннархи бўйича Сотиш баҳоси бўйича Фарқи (+,- ) 1. Давр бошига қолдиқ | 2000000 | 2580000 | 258000 2. Ишлаб чиқаришдан олинган маҳсулот 10000000 13400000 3400000 3. Қайта баҳолаш суммаси _________________________ 500000 500000 4.Жами сотишга тайёр маҳсулот (1 + 2 + 3) 12000000 14158000 2158000 5. 1 сўмлик маҳсулотга тўғри келадиган харажат Х 0,8475 6. Сотилган тайёр маҳсулот 9322500 11000000 1677500 7.Давр охиридаги қолдиқ 2677500 3158000 480500 Сотилган маҳсулотларнинг таннархини топиш учун балансда уларнинг ҳолати ва харакати тўғрисидаги маълумотлар ҳақиқий ишлаб чиқариш таннархи ва сотиш баҳоларида алоҳида устунчаларда кўрсатилади. Жами сотишга тайёр маҳсулотларга кетган барча харажатларни сотишга тайёр жами маҳсулотларни сотиш баҳосига (ҚҚС сиз) бўлиш йўли билан 1 сўмлик сотишга тайёр маҳсулотга тўғри келадиган ўртача таннарх аниқланади. Топилган ўртача таннарх сотилган тайёр маҳсулотларнинг сотиш баҳосидаги (ҚҚС сиз) қийматига кўпайтирилади, чиқган сумма жами сотилган тайёр маҳсулотнинг таннархини билдиради. Юқорида келтирилган шартли мисолда 1 сўмлик сотишга тайёр маҳсулотга тўғри келадиган ўртача таннархи 0, 85 сўмни ташкил қилган. Жами сотилган тайёр маҳсулотнинг таннархи - 9322500 сўм (11000000 х 0,85). Ушбу суммага ҳисобот даври охирида қуйидаги бухгалтерия ёзуви қилинади:

Дебет 9110 ―Сотилган тайёр маҳсулотнинг таннархи Кредит 2810 ―Омбордаги тайёр маҳсулотлар 5.Тайёр маҳсулотларни сотишдан олинган фойдани топиш учун 9010- счётда акс эттирилган даромад № 9910 “Охирги молиявий натижа” счётининг кредитига, 9110- счётда акс эттирилган сотишнинг таннархи № 9910 “Охирги молиявий натижа” счётининг дебетига ўтқазилади, охирги счётнинг кредит ва дебет оборотлари ўртасидаги ижобий фарқ (бошқа ёзувларсиз) сотишдан олинган фойдани ифодалайди. Юқоридаги шартли мисолда сотишдан олинган фойда суммаси 1677500 сўмни ташкил этган. Тайёр маҳсулотлар сотилган деб ҳисобланади, агарда улар харидорлардан ташқари ўз ходимларига меҳнат ҳақи эвазига берилган бўлса, таъсис бадали сифатида бошқа корхонага инвестиция қилинган бўлса, хўжалик заруриятларига ишлатилган бўлса ҳам. Бундай ҳолларда юқорида келтирилган ёзувларда 4010 -счётнинг ўрнига 0600 ― Молиявий инвестициялар ―, ―1000 ―Материаллар 6700 ― Ходимлар билан иш ҳақи бўйича ҳисоб-китоблар, 9430 ―Бошқа операцион харажатлар каби счётлар дебетланади. 2810 ―Омбордаги тайёр маҳсулотлар счётининг кредитида тайёр маҳсулотлар заҳираларининг бошқа чиқимлари ҳам акс эттирилади, жумладан: • Улар асосий ва ёрдамчи ишлаб чиқаришга қайта сарфланганда Дебет 2010 ―Асосий ишлаб чиқариш, 2310 ―Ёрдамчи ишлаб чиқариш Кредит 2810 ―Омбордаги тайёр маҳсулотлар • Улар корхонанинг магазинига берилганда • Дебет 2920 ―Чакана савдодаги товарлар • Кредит 2810 ―Омбордаги тайёр маҳсулотлар • Брак маҳсулот деб тан олинганда • Дебет 2600 ―Ишлаб чиқаришдаги браклар • Кредит 2810 ―Омбордаги тайёр маҳсулотлар

• Камомадлар аниқланганда • Дебет 5910 ― Бойликларни бузилишидан кўрилган камомад ва йўқотишлар • Кредит 2810―Омбордаги тайёр маҳсулотлар • Кўргазма залларига берилганда Дебет 2820 «Кўргазмадаги тайёр маҳсулотлар» Кредит 2810―Омбордаги тайёр маҳсулотлар • Комиссияга берилганда Дебет 2830 «Комиссияга берилган тайёр маҳсулотлар» Креди т2810 «Омбордаги тайёр маҳсулотлар» Тайёр маҳсулотларнинг аналитик ҳисоби моддий жавобгар шахслар бўйича, маҳсулотларнинг турлари бўйича олиб борилади. 2. Товарларнинг ҳисоби Товар деганда корхонанинг сотиш учун сотиб олинган ёки ишлаб чиқарилган моддий активлари тушунилади. Бу турдаги активларнинг характерли хусусиятларига қуйидагиларни киритиш мумкин: • Улар истеъмол қийматига эга бўлади, яъни одамларнинг истеъмол талабларини қондиради; • Улар қийматга эга бўлади, яъни пулда ифодаланган баҳога эга бўлади; • Айланма активлар бўлиб ҳисобланади, яъни маълум бир цикл давомида уларнинг заҳиралари янгиланиб туради; • Пулга ва бошқа активларга алмаштирилади; • Инвестиция воситаси сифатида қўлланилади; • Ижарага бериш объекти ҳисобланмайди. Бухгалтерия ҳисобида товарлар турган жойига, эгалик қилиш ҳуқуқига, турларига, баҳосига ва бошқа белгиларига қараб акс эттирилади. Турган жойига қараб товарларни омборлардаги, чакана савдо шаҳобчаларидаги, виставкадаги, комиссиядаги, консигнаторлардаги, йўлдаги ва бошқа товарларга бўлиш мумкин.

Эгалик қилиш ҳуқуқига кўра товарларни хусусий товарлар, консигнацион товарлар, комиссион товарларга ажратиш мумкин. Товарларни сотишнинг асосан икки усули кенг қўлланилади: улгуржи ва чакана. Улгуржи сотиш -бу товарларни келгусида бошқаларга сотиш ёки истеъмол қилиш учун сотилиши. Ушбу савдо турини олиб борувчи хўжалик юритувчи субъектлар улгуржи савдо корхоналари деб аталади. Улгуржи савдонинг характерли хусусиятларига қуйидагилар киради: • Товарларни катта партияларда нақдсиз сотилиши; • Ҳар бир сотиш муомаласини албатта счёт-фактура билан қатъий расмийлаштирилиши; • Товарларни фақат омборхоналардан жўнатилиши; Республикамизда товарларни улгуржи сотилиши Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 26 ноябрдаги 407-сон қарори билан тасдиқланган «Улгуржи ва чакана савдо фаолиятини қайд этиш ва олиб бориш тартиби тўғрисида Низом» га мувофиқ амалга оширилиши лозим. Ушбу Низомга мувофиқ улгуржи савдо билан шуғулланиш учун улгуржи савдо корхоналари, шунингдек улгуржи савдо билан шуғулланмоқчи бўлган бошқа корхоналар энг кам иш ҳақининг 6000 миқдоридаги устав капиталига эга бўлиши, шундан энг кам иш ҳақининг 2000 миқдоридаги маблағларни қайд этишгача банк муассасасида очилган дастлабки ҳисоб-китоб рақамига пул маблағлари билан киритган бўлишлари, товарларни катта партияда сақлаш, саралаш, ўраш, юклаш, тушириш имконини берадиган хусусий омборхоналар, жиҳозлар ва бошқа моддий-техник воситаларга эга бўлиши, шунингдек маҳаллий ҳокимликнинг рухсатномасига эга бўлишлари лозим. Чакана сотиш - бу товарларни охирги истеъмолчига сотиш. Ушбу савдо турини олиб борувчи хўжалик юритувчи субъектлар чакана савдо корхоналари деб аталади. Чакана савдо корхоналарига овқатланиш корхоналари ҳам тенглаштирилади. Чакана савдонинг характерли хусусиятларига қуйидагилар киради: • Товарларни нақд пулга сотилиши;

• Товарларни савдо шаҳобчаларида савдо устамалари билан бирга ҳисобга олиниши; • Товарларни нақдсиз майда улгуржи сотилишини чегараланганлиги; • Ҳар бир товарнинг сотилишини ҳужжатли расмийлаштирилмаслиги, лекинда касса аппарати паттаси билан сотиш суммасини қайд этилиши; Чакана савдо фаолиятини олиб бориш республикамизда Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 13 февралдаги 75-сон қарори билан тасдиқланган «Ўзбекистон Республикасида чакана савдо Қоидалари» тартибга солинган. 21- сон БҲМСда товарлар ҳисобини олиб бориш учун қуйидаги счётлар тизими кўзда тутилган: • 2910 «Омбордаги товарлар» - ушбу счёт асосан улгуржи савдо ва овқатланиш корхоналарида товарларнинг сақланиш жойларидаги (омборлардаги) ҳолати ва ҳаракатини акс эттиришга мўлжалланган. • 2920 «Чакана савдодаги товарлар» - ушбу счёт чакана савдо ва овқатланиш корхоналарида (магазинлар, киоскалар, буфет ва бошқа шаҳобчалардаги) товарларнинг ҳолати ва ҳаракатини акс эттиришга мўлжалланган. • 2930 «Кўргазмадаги товарлар » - ушбу счёт улгуржи, чакана ва овқатланиш корхоналарининг реклама қилиш мақсадида кўргазмалар ва ярмаркаларга қўйилган товарларини ҳолати ва ҳаракатини акс эттиришга мўлжалланган. • 2940 «Вақтинча фойдаланишга бериладиган буюмлар» - ушбу счёт махсус шаҳобчалар орқали тўлов асосида вақтинча фойдаланишга қўйилган буюмларни ҳолати ва ҳаракатини акс эттиришга мўлжалланган. • 2950 «Товар билан бўлган ва бўш турган идишлар» -ушбу счёт товар билан бирга бўлган ва бўш турган идишларнинг ҳолати ва ҳаракатини акс эттиришга мўлжалланган. • 2960 «Комиссион тартибда сотишга берилган товарлар» -бу счёт махсус шаҳобчаларда комиссион тартибда сотишга берилган товарларнинг ҳолати ва ҳаракатини акс эттиришга мўлжалланган. • 2970 «Йўлдаги товарлар» -бу счёт пули тўланган ва таъминотчидан

жўнатилган, лекинда корхонага ҳали келиб тушмаган товарларни акс эттиришга мўлжалланган.

• 2980 «Савдо устамаси» -бу счёт савдо ва овқатланиш корхоналарида товарларга қўйилган савдо устамаларининг ҳолати ва ҳаракатини акс эттиришга мўлжалланган. • 2990 «Бошқа товарлар» -бу счёт юқорида номлари зикр этилган счётларда акс эттирилмаган турли бошқа товарларни, масалан консигнацияга берилган товарларни, ҳисобга олиш учун мўлжалланган. Юқорида келтирилган 2980 «Савдо устамаси» счётидан ташқари барча бошқа счётлар актив, доимий счётлар ҳисобланади, уларнинг дебетида товарларнинг қолдиқи ва кўпайиши, кредитида эса камайиши акс эттирилади. 2980 «Савдо устамаси» счёти контрактив счёт бўлиб, унинг кредитида қолдиқ товарларга тўғри келадиган савдо устамаларининг суммаси ва уларнинг кўпайиши, кредитида эса -савдо устамаларини камайиши акс эттирилади. Савдо устамаларининг суммасини товарларни сотилиши ва бошқа чиқимлари натижасида камайиши ушбу счётнинг кредитида «қизил ёзув» билан ҳам акс эттирилиши мумкин. 4-сон БҲМС га мувофиқ товарларни ҳисобга олишнинг иккита тизими мавжуд: 1.Даврий ҳисоб тизими - бу тизим чакана савдо ва овқатланиш шаҳобчаларига тааллуқли бўлиб, унда ҳар бир товарнинг сотилиши қатъий ҳужжатлаштирилмайди, шу сабабли сотилган товарларнинг таннархини ҳар бир ҳужжат асосида аниқлаб бўлмайди. Ушбу тизимдаги корхоналар ҳисобот даври ичида товарларни сотиб олинишини вақтинчалик 9140 «Даврий ҳисобда товар-моддий бойликларни сотиб олиш» счётининг дебетида (кредит 6010 «Таъминотчилар ва пудратчиларчиларга тўланадиган счётлар» ва бошқалар), товарларнинг давр бошидаги ва давр охиридаги қолдиқларидаги фарқни эса вақтинчалик 9150 «Даврий ҳисобда товар-моддий бойликлар бўйича тузатишлар» счётининг дебетида (кредит 2910 «Омбордаги товарлар») акс эттирадилар. Давр охиридаги товарларнинг қолдиғи ушбу усулда фақат инвентаризация қилиш йўли билан топилади. Ҳисобот давр охирига келиб, юқоридаги вақтинчалик счётлар 9910 «Охирги молиявий

натижа» счётининг дебетига ёпилади. Товарларнинг сотилиши ушбу усулда сотиш баҳосида қуйидаги ёзувлар билан акс эттирилади: а) Нақд сотилганда Дебет 5010 «Касса» Кредит 9020 «Товарларни сотишдан олинган даромад» б) Нақдсиз сотилганда Дебет 4010 «Харидор ва буюртмачиларлардан олинадиган счётлар» Кредит 9020 «Товарларни сотишдан олинган даромад» Ҳисобот даври охирида товарларни сотишдан олинган даромад 9020 «Товарларни сотишдан олинган даромад» счётининг дебетига ва 9910 «Охирги молиявий натижа» счётининг кредитига ёпилади. 2.Узликсиз ҳисоб тизими -ушбу тизим омборхоналарда товарларнинг келиб тушуши ва кетиши қатъий ҳужжатлаштириладиган улгуржи ва овқатланиш корхоналари учун хос. Унда товарларнинг сотиб олиш баҳосидаги қиймати 2910 «Омбордаги товарлар» счётининг дебетида ва уларни сотиб олиш манбалари ва усулларини кўрсатувчи счётларнинг кредитида (6010 «Таъминотчилар ва пудратчиларчиларга тўланадиган счётлар» ва бошқалар) акс эттирилади. Товарлар сотилганда сотиш баҳосида корхона даромадига олинади (дебет 5010 «Касса», 4010«Харидор ва буюртмачиларлардан олинадиган счётлар» кредит 9020«Товарларни сотишдан олинган даромад»), бир вақтнинг ўзида сотилган товарларнинг таннархи сотиб олиш баҳосида ҳисобдан чиқарилади (дебет 9120 «Сотилган оварларнинг таннархи» кредит 2910 «Омбордаги товарлар»). Ҳисобот даври охирида даромад ва сотиш таннархини акс эттирувчи счётлар мос равишда 9910 «Охирги молиявий натижа» счётининг кредити ва дебетига ёпилади. Товар-моддий бойликларни акс эттирувчи счётларнинг (№ 2910- 2990) дебет ва кредитида юқорида келтирилган операциялардан ташқари бошқа қуйидаги хўжалик муомалалари ҳам акс эттирилади:

Тар- тиб рақам и Операциянинг мазмуни Дебет счет Кредит счет Ёзувга асос бўлувчи ҳужжат 1. Товарларни кўпайиши: -таъсисчилардан олинганда -ҳисобдор шахслардан олинганда -ишлаб чиқариш цехлари келганда -тайёр маҳсулот омборидан -материаллар ҳисобига -ортиқчалар эвазига -бепул олиниш эвазига -ички алмашув эвазига 2910-2990 4610 4230 2010 4010 1010 9390 9380 2910-2990, 6230 2980 Товар ҳисоботи, Товар-пул Ҳисоботи, Счёт-фактура, Накладнойлар , Далолатнома ва бошқа ҳужжатлар 2. Товарларни камайиши: -ишлаб чиқаришга берилганда 2010, 2910- Ҳисоботлар, Далолатнома- -материалга айлантирилганда 1010, 2990 лар, -камомад чиқганда 5910, накладной, -нархи пасайтирилганда 3190, Счёт-фактура -ички алмашувга 2910-2990 ва бошқа ҳужжатлар 2910-2990 счётларда акс эттирилган товарларнинг аналитик ҳисоби моддий жавобгар шахслар, сақланиш жойлари, турлари, нави, баҳоси ва бошқа белгилари бўйича олиб борилади.

Адабиётлар : 1. Бакиева Х., Ризаев Н. Бухгалтерия хисоби назарияси. Укув кулланма. -Т.: Иктисод-молия, 2008 2. Каримов А., Исломов Ф., Авлокулов А. Бухгалтерия хисоби. Дарслик. -Т.: Шарк, 2004. 3. Пардаев А.Х., Пардаев Б.Х. Бошкарув хисоби. Укув кулланма. - Т.: Г.Еулом номидаги адабиѐт ва санъат нашриѐти, 2008. 4. Сатывалдыева Д.А. Бухгалтерский учет. Учебник. -Т.: IQTISODIYOT . 2015 г. 580 с. 5. Хамдамов Б.К., Исломов Ф.Р., Авлокулов А.З. Молиявий хисобот. Укув кулланма. - Т.: ―ИКТИСОД-МОЛИЯ‖, 2008. 7. Дусмуратов Р. Кишлок хужалигида бухгалтерия хисоби ва статистика асослари. -Т: Фан ва технология‖, 2014. 8. Жураев Н., Абдувохидов Ф., Сотиволдиева Д. Молиявий ва бошкарув хисоби. Дарслик (лотин алифбосида). -Т.: 2012 й. 480 б. 9. Холбеков Р.О. Бухгалтерия хисоби назарияси (лотин алифбосида). -Т.: Чулпон номидаги нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2011 й. 200 б.

O'xshashlar

Товар моддий захиралар хисоби аудити

Мехнат унумдорлиги омиллар ва захиралар

Товар Маҳсулот

Ўзбекистон Республикасида аудит, аудиторлик хизматини ташкил қилиш мақсади ва вазифалари

Бухгалтерия хисоби