Ташқи иқтисодий хавфсизлик ва мамлакатнинг рақобатбардошлилиги таъминлаш - Iqtisodiyot - Referatlar

Ташқи иқтисодий хавфсизлик ва мамлакатнинг рақобатбардошлилиги таъминлаш

Yuklangan vaqt:

12.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86.5 KB

Ko'chirib olish

Ташқи иқтисодий хавфсизлик ва мамлакатнинг рақобатбардошлилиги таъминлаш Режа: 1. Ташқи иқтисодий фаолият ва миллий манфаатларга таҳдидлар 2. Хорижий инвестицияларни жалб этиш билан боғлиқ хавфсизлик ва мамлакатнинг рақобатбардошлиги 3. Халқаро иқтисодий ташкилотларда миллий манфаатларни ҳимоялаш ва иқтисодиёт рақобатбардошлигини таъминлаш йўллари

Ташқи иқтисодий фаолият ва миллий манфаатларга таҳдидлар Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида халқаро меҳнат тақсимотида фаол қатнашиш, фан-техника соҳасида ўзаро манфаатли ҳамкорлик қилиш йўли билангина ижтимоий-иқтисодий тараққиётга эришиш мумкин. Ташқи иқтисодий фаолиятни ривожлантиришда жаҳон иқтисодий тизимидаги рақобатнинг кучайиши, ўзаро ҳисоб-китоб ва тарспорт алоқаларининг мураккаблашуви, керакли тажрибанинг камлиги, юқори малакали мутахассис кадрларнинг етишмаслигига алоҳида эътибор қаратиш лозим бўлади. Ташқи иқтисодий фаолият соҳасидаги асосий вазифа чет эл мамлакатлари билан савдо, илм-фан, техника, таълим, инвестиция каби соҳаларда ўзаро манфаатли иқтисодий муносабатларни таъминлаш орқали мамлакатни ижтимоий- иқтисодий ривожлантиришдан иборатдир. Жаҳон хўжалик тизимига интеграциялашув шароитида мамлакатнинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш учун қуйидагиларни амалга ошириш лозим бўлади: - экспортнинг оптимал таркибини шакллантириш. Унинг таркибида тайёр юқори технологик, илмталаб маҳсулотлар ва юқори сифатли хизматларнинг улушини кескин ошириш чора-тадбирларини кўриш лозим бўлади; - мамлакатнинг мавжуд рақобат устунлиги имкониятларидан фойдаланиб, миллий товар ишлаб чиқарувчиларнинг маҳсулотларини экспорт қилишнинг янги, истиқболли бозорларини ўзлаштириш; уларда муваффақият қозониш учун халқаро маркетинг стратегияларини амалга ошириш; ишлаб чиқариш кооперацияси, инжиниринг, лизингни ривожлантириш; - чет эл мамлакатлари, уларнинг савдо-иқтисодий ташкилотлари, уюшма ва иттифоқлари билан ўзаро муносабатларда қулай имтиёзли савдо режимларига эришиш;

-мамлакат корхоналарига экспорт ва импорт қилувчи сифатида халқаро замонавий машина, техника ва технологиялар, асбоб-ускуналар, ахборот ва капитал бозорларига чиқишлари, транспорт коммуникацияларидан фойдаланишлари учун шароитлар яратишга кўмаклашиш; - кредитор мамлакатлар ва халқаро ташкилотлар ҳамда қарздор давлатлар билан бўладиган ўзаро валюта молиявий муаммоларни тартибга солиш. Ушбу чора-тадбирларни амалга оширишда белгиланган ҳуқуқий меъёр ва нормалар асос бўлиб хизмат қилади. Бу нормалар, ўз навбатида, товар ва хизматлар, интеллектуал меҳнат натижалари, шунингдек, жисмоний ҳамда ҳуқуқий шахсларнинг мамлакатлараро ҳаракат йўналишлари, шакллари усуллари, шартларини белгилаб беради. Мамлакатнинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш учун давлат ташқи иқтисодий фаолиятни тартибга солади. Давлатнинг ташқи иқтисодий фаолиятни тартибга солиш механизми иқтисодий ва ҳуқуқий-маъмурий усулларни ўз ичига олади. Иқтисодий тартибга солиш усуллари божхона пошлина (тўлов)лари, йиғимлари, қўшилган қиймат солиғи, акцизлардан иборат. Ҳуқуқий-маъмурий усуллар лицензиялаш, квоталаш, товар сифатини сертификациялаш, айрим товарлар экспорти ва импортига давлат монополиясини ўрнатиш, шунингдек, божхона чегаралари орқали товарлар, капиталлар ва хизматларнинг ўтиб туриши билан боғлиқ ташкилий-ҳуқуқий ва ташкилий-техник чора-тадбирларни ўз ичига олади. Мамлакатнинг экспорт ҳамда импорт қилиш билан боғлиқ миллий манфаатлари ва хавфсизлигини ҳимоя қилиш учун самарали ва мослашувчан экспорт назорати тизимини шакллантириш муҳим аҳамият касб этади. Экспорт назорати асосида экспорт шартномаларининг халқаро мажбуриятларга, мамлакат иқтисодий хавфсизлиги талабларига мослиги таъминланади.

Давлат органларининг божхона назорати вазифаларини бажариш учун халқаро тажрибада кўп қўлланувчи қуйидаги усуллардан фойдаланилади: - божхона йиғимлари миқдорини тартибга солиш орқали мамлакатга кириб келаётган товарлар таркибига таъсир кўрсатиш. Бунда товарларнинг мамлакат ҳаёт фаолияти учун қай даражада муҳимлиги эътиборга олинади. Аҳоли ва мамлакат эҳтиёжлари учун муҳим бўлган импорт маҳсулотларига бож тўловлари камайтирилади ёки бекор қилинади. Бошқа товарларга эса бож тўловлари юқори даражада белгиланади; - мамлакатнинг ҳисоб ва тўлов балансининг ҳолатини ҳисобга олган ҳолда тариф қоидаларини тартибга солиш; - миллий иқтисодиётни жаҳон бозоридаги маҳсулотлар сифат кўрсаткичлари, ишлаб чиқариш харажатларидаги фарқлар ҳамда ички ва ташқи бозорлардаги нарх қайчиси туфайли юзага келадиган салбий омиллар таъсиридан ҳимоя қилиш. Ички ва жаҳон бозорлари нархларини мувофиқлаштириш учун божхона дастаклари ва воситаларидан фойдаланилади. Хорижий инвестицияларни жалб этиш билан боғлиқ хавфсизлик ва мамлакатнинг рақобатбардошлиги Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида миллий иқтисодиётга хорижий инвестицияларни жалб этиш муҳим аҳамият касб этади. Хорижий капиталнинг кириб келиши Ўзбекистон иқтисодиётида таркибий қайта қуришни, истиқболли, замонавий тармоқларни вужудга келтиришга, ишлаб чиқаришни модернизация қилишга, ички бозорни товарлар ва хизматлар билан тўлдиришга, товарларни экспорт қилишнинг янги бозорларини, хўжалик субъектларини бошқаришни замонавий менежмент асосида қайта ташкил этиш ва такомиллаштиришга, янги ишчи ўринларини яратишга имкон беради. Капитал киритувчи хорижий инвесторнинг инвестициялардан кутилаётган даромади капитал эвазига олиш мумкин бўлган фоиз ставкасидан юқори даражада бўлиши керак.

Шуни айтиш жоизки, миллий иқтисодиётга хорижий инвестицияларни жалб этиш билан бир қаторда, ушбу жараёнларда юзага келадиган таҳдидларнинг олдини олиш, иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш чора- тадбирларини ишлаб чиқиш лозим бўлади. Чунки хорижий инвесторлар томонидан инсофсиз хатти-ҳаракатлар содир этилиши мумкин. Бундай инсофсизликлар қуйидаги шаклларда намоён бўлади: - чайқовчилик келишувлари. Давлат мулкини хусусийлаштириш жараёнида иштирок этиб, бирон-бир корхонани қўлга киритилади, сўнгра уни ёки ундаги ноёб техника, асбоб- ускуналар юқори баҳода сотилади; - қисқа муддатда юқори фойда олиш учун капитал киритилади. Фойда олингач, ўз фаолиятини тўхтатиб қўяди; - хориждаги корхоналар учун рақобатлаша оладиган миллий корхонани қўлга киритиб, ундаги ишлаб чиқариш жараёнларини тўхтатиб қўяди, иложи борича, ишлаб чиқаришни хорижга кўчиришга ҳаракат қилади; корхонадаги илмий-техникавий ва тажриба-конструкторлик ишларини тўхтатиб қўйиб, охир-оқибатда хорижий компаниянинг ўзини мустақил ривожлантира олмайдиган бир бўлимига айлантириб қўяди; - қўлга киритилган мулкдан ноиқтисодий мақсадларда фойдаланиш; - стратегик аҳамиятга молик соҳаларга кириб олиб, мамлакатнинг мудофаа қобилиятини пасайтиришга уриниш; стратегик хом ашё ресурсларини арзон нархларда четга ташиб кетиш; - табиий ресурсларни қазиб чиқариш ва қайта ишлаш ҳамда экологик жиҳатдан хавфли ишлаб чиқаришларга сармоя киритиб, иқтисодий ва экологик талабларга риоя этмасликка уринадилар; ҳамкорларнинг ҳудудларига ривожланган мамлакатларда фойдаланиш ман этилган технологияларни, зарарли ишлаб чиқариш чиқандиларини олиб киришга ҳаракат қиладилар; - инвестицион лойиҳаларнинг мақсадга мувофиқлиги, инвестицион муҳитни ўрганиш баҳонасида давлатнинг сиёсий ва иқтисодий сирларини

билиб олишга, кўпроқ ўзларининг бошқа нохолис мақсадлари учун ахборотлар тўплашга ҳаракат қиладилар. Бунда турли соҳаларни ислоҳ қилишга бағишланган, давлат бошқарув органлари ҳамда илмий жамоатчилик иштирокидаги илмий-амалий анжуманларни ташкил этишни молиялаштириш усулларидан фойдаланилади. Давлат хорижий инвестицияларни миллий иқтисодиётга жалб этиш жараёнларини тартибга солиш орқали юқорида келтирилган нохуш, салбий хатти-ҳаракатларга қарши ўз механизмини яратди. Давлатнинг инвестицион сиёсати қуйидагиларни ўз ичига олиши керак; - иқтисодий ва сиёсий манфаатлардан келиб чиқиб, ички ижтимоий- иқтисодий барқарорликни сақлаган ҳолда ташқи иқтисодий фаолиятни эркинлаштириб бориш; - хорижий капиталнинг стратегик аҳамиятга молик соҳа, тармоқ ва корхоналар фаолиятига бўлган таъсирининг олдини олиш учун тўғридан- тўғри инвестицияларнинг жойлаштирилишини тартибга солиш; - самарали фаолият юритаётган миллий компания ва корхоналарни хорижий инвесторлар ва трансмиллий компаниялар томонидан бутунлай сотиб олинишига ёки қўшиб олишларига йўл қўймаслик. Халқаро иқтисодий ташкилотларда миллий манфаатларни ҳимоялаш ва иқтисодиёт рақобатбардошлигини таъминлаш йўллари Мамлакатимизда очиқ иқтисодиётнинг шаклланиши ва унинг ривожланиш истиқболлари устувор даражада жаҳон ҳўжалиги тизимига кириб боришига боғлиқдир. Ҳозирги даврда Ўзбекистонни мустақил давлат сифатида дунёдаги 150 дан ортиқ давлат тан олди. Ўзбекистон халқаро иқтисодий ташкилотларда фаол иштирок эта бошлади. Жумладан, Ўзбекистоннинг Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг иқтисодий муассасалари, Умумжаҳон Банки, Халқаро Валюта Фонди, Халқаро Меҳнат Ташкилоти, Жаҳон Соғлиқни сақлаш ташкилоти, Европа тикланиш ва тараққиёт банки, Осиё тараққиёт банки каби халқаро молиявий-иқтисодий

ташкилотларга аъзо бўлганлиги қувонарлидир. Шунингдек, Ўзбекистон Марказий Осиё давлатлари билан биргаликда иқтисодий ҳамкорлик ташкилотига аъзо бўлиб кирди ва мазкур ташкилот доирасида дунё денгиз портлари, мамлакатлараро транспорт тармоқлари, жаҳон товар ва капитал бозорларига чиқиш имконини берадиган халқаро йўлларни қуриш лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва амалга оширишда фаол қатнашмоқда. Мамлакатимизни халқаро савдо тизимига интеграциялашувининг қуйидаги шарт-шароитларини яратиш лозим бўлади: -иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш ва иқтисодиётни янада эркинлаштириш, шу жумладан, ташқи иқтисодий фаолиятни эркинлаштириш; -ривожланиш стратегиясини шакллантириш; халқаро маркетингни йўлга қўйиш; - ташқи иқтисодий фаолиятни, шу жумладан, халқаро савдони тартибга солиш ва қўллаб-қувватлаш; - халқаро савдони молиялаштириш ва инфратузилмани шакллантириш; - малакали кадрларни тайёрлаш. Ўзбекистон Жаҳон савдо ташкилоти фаолиятида 1994 йилдан буён кузатувчи мақомида иштирок этмоқда. Эндиликда, ЖСТга аъзо бўлиб киришга тайёрланмоқда. Бунда республиканинг ЖСТга аъзо бўлишининг ижобий ва салбий оқибатларини баҳолаш мақсадга мувофиқдир. Чунки мазкур ташкилотга аъзо бўлиб кириш билан боғлиқ ижобий имкониятларни ва хавф-хатарни тўғри баҳолаш лозим бўлади. Бунинг учун ЖСТнинг мажбуриятларини чуқур ўрганиш, бошқа мамлакатлар тажрибасини таҳлил қилиш, аъзо бўлиб кириш оқибатларини баҳолаш учун ёндашувларни ишлаб чиқиш, шунингдек, иқтисодиёт тармоқларининг таъсирчанлигини таҳлил қилиш ва оқибатларни миқдорий баҳолаш керак. Ушбу ишларни амалга ошириш асосида ЖСТ талабларига мослашиш бўйича таклифлар тайёрланади.

Проф. Д.Қ. Ахмедовнинг Ўзбекистоннинг ЖСТга аъзо бўлиши натижасида кутилаётган ижобий ва салбий оқибатлар тўғрисидаги фикрлари эътиборга сазовордир. Унинг фикрича, Ўзбекистон ЖСТга аъзо бўлиши натижасида кутилаётган ижобий оқибатлар қуйидагилардан иборат: - ЖСТнинг бошқа аъзолари билан савдо қилишда мумкин қадар қулай режимга эга мамлакат мақомини олиш; - тариф ва нотариф тўсиқларнинг бекор қилиниши натижасида ташқи бозорга, энг аввало, ривожланган мамлакатлар бозорига кириш имкониятларининг кенгайиши (айниқса, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, тери, тўқимачилик маҳсулотлари, кимё ва саноат маҳсулотларига нисбатан); - савдо муносабатларида дискриминацияни бартараф этиш, ўзбек экспортерлари манфаатларини хорижда ҳимоя қилиш, бунинг натижасида мамлакат экспорти учун преференциал режимнинг барпо бўлишига имкон яратилади; - хорижий сармоядорларнинг ишончи мустаҳкамланади, республика иқтисодиётига хорижий сармояларнинг оқими ортади, Ўзбекистоннинг халқаро капитал бозоридаги ўрни мустаҳкамланади; - юкларни ЖСТга аъзо давлатлар ҳудуди орқали эркин транзит қилиш ҳуқуқидан фойдаланилади; - стандартлаштириш ва сертификациялаш тизими асосида савдода нотариф чекловлардан, шу билан бирга, ички бозорни ҳимоя қилиш бўйича тариф чора-тадбирлари аҳамиятини камайтиришда санитар ва фитосанитар чора-тадбирлардан компенсацион механизмлар сифатида кенг қамровли фойдаланиш имконияти яратилади; - савдо шериклари билан юзага келадиган тушунмовчилик ва баҳсларни ЖСТ томонидан белгиланган механизмлар ва қоидалар ёрдамида ҳал қилиш; - савдода вужудга келган муаммолар юзасидан ЖСТ аъзоларидан маслаҳатлар олиш, ташқи иқтисодий сиёсат ҳамда ҳукуматлар ва иштирокчи мамлакатларнинг мақсадлари бўйича тезкор маълумотларга эга бўлиш; - экспорт, импорт, хорижий ва маҳаллий сармоялар салмоғининг ортиши

натижасида давлатнинг фискал даромадлари ошади; - ишлаб чиқариш жараёнида импорт хом ашёсидан, яримфабрикатлардан фойдаланадиган маҳаллий ишлаб чиқарувчиларнинг ишлаб чиқариш харажатлари қисқаради. ЖСТга аъзо бўлиш натижасида кутилаётган салбий оқибатлар, яъни хавф-хатарлар ҳам мавжуд бўлиб, улар проф. Д.Қ. Ахмедовнинг хулосаларига кўра қуйидагиларда намоён бўлади: - мамлакатнинг иқтисодий хавфсизлигига таҳдидлар ортади, миллий иқтисодиётнинг кўп жиҳатдан очиқлиги натижасида айрим тармоқларнинг барқарор ривожланиши хавф остида қолиши мумкин; - ташқи шокларга нисбатан мамлакат иқтисодиётининг заифлиги ортади ҳамда жаҳон бозоридаги нархларнинг тебраниши республика тўлов балансига таъсир этиши мумкин; - республикамизда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларга айнан ўхшаш бўлган маҳсулотларни нисбатан арзон нархларда импорт қилиш (товар интервенцияси) натижасида саноат тармоғининг айрим базавий тармоқларида рақобатбардошлик пасайиши мумкин; - музокаралар жараёнида ЖСТга аъзо мамлакатлар босими остида амалиётга жорий қилиниши лозим бўлган божхона тарифлари ва божларининг камайтирилиши натижасида илк босқичларда давлат бюджетининг даромадлар қисми қисқариши мумкин; - иқтисодиётнинг айрим стратегик тармоқларини тўғридан-тўғри қўллаб- қувватлаш бўйича ҳукумат имкониятларининг камайиши; - трансмиллий корпорациялар ва хорижий фирмаларнинг мамлакатдаги мавқеи ошиши натижасида улар миллий иқтисодиётнинг асосий тармоқларини тартибга солиш жараёнига аралашишлари мумкин; - ички бозор нархлари, монополиялар тарифлари, техник нормалар ва стандартлар, интеллектуал мулкдан фойдаланиш қоидалари каби амалиётда мавжуд бўлган тартибга солиш усулларини ўзгармаган ҳолда сақлаб қолиш имконияти камаяди.

Мамлакатнинг жаҳон хўжалик тизимига кириб бориши ва халқаро иқтисодий ташкилотларга, шу жумладан, Жаҳон Савдо Ташкилотига аъзо бўлиши жараёнларида хавфсизликни таъминлаш учун ватанимизда ишлаб чиқарилган маҳсулотлар рақобатбардошлигини юксалитириш чора- тадбирларини амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. Охирги йилларда саноат тармоғининг ривожланиш натижалари кўплаб ишлаб чиқариш корхоналарининг бозор шароитига мослашганлиги ва давлат кўмаги ёрдамида юқори самарали ишлаб чиқаришни йўлга қўйганлигини кўрсатмоқда. Шу билан бирга, саноатда кузатилаётган ўсиш омиллари ва манбаларининг нобарқарор характерини кўрсатувчи муаммолар ҳам юзага келган. Бу ҳол эса ўзбек товарларининг жаҳон бозорига чиқишига тўсқинлик қилиши билан бир қаторда мамлакатнинг ЖСТга аъзо бўлиш жараёнида жиддий муаммоларни келтириб чиқариши шубҳасиздир. Ушбу муаммоларни ҳал этиш ва маҳсулотларнинг жаҳон бозоридаги рақобатбардошлигини мустаҳкамлаш учун иқтисодий ўсиш суръатларини ошириш, бой табиий ресурслар салоҳиятидан фойдаланиш орқали устувор тармоқлар ва ишлаб чиқаришни такомиллаштириш, унинг экспортга йўналтирилган таркибини шакллантириш, мамлакатнинг экспорт салоҳиятини ривожлантириш ва мустаҳкамлаш чора-тадбирлари кўрилади. Барқарор иқтисодий ўсиш ва хавфсизликни таъминлаш ҳамда жаҳон хўжалик тизимида мамлакатнинг рақабатбардошлигини ошириш учун қуйидаги макроиқтисодий шарт-шароитлар яратилиши лозим бўлади; - йиллик инфляция даражасини 3-4%га тушириш; - иқтисодиётдаги солиқ юкини янада пасайтиришга эришиш; - миллий валюта барқарорлигини таъминлаш; - банк тизими ва иқтисодий фаолиятни эркинлаштиришни давом эттириш; - мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришни янада чуқурлаштириш асосида иқтисодиётда давлат улушини 15-18%гача камайтириш,

хусусийлаштирилган корхоналар фаолияти самарадорлигини оширишга эришиш; - кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш асосида уларнинг ялпи ички маҳсулотдаги улушини 60%га етказиш; - эркин иқтисодиёт тамойилларини жароий этиш, бозор инфратузилмасини жадал ривожлантириш; - давлатнинг иқтисодиётга аралашувини камайтириб бориш орқали иқтисодиётни тартибга солишнинг бозор ва давлат механизмларини уйғунлаштириш; - институционал ислоҳотларни амалга ошириш орқали иқтисодиётни маъмурий асосда бошқаришдан воз кечиб, уни иқтисодий восита ва дастаклар орқали тартибга солиш механизмини шакллантириш; - миллий иқтисодиётнинг жаҳон хўжалик тизимида мустаҳкам ўрин тутишига эришиш, миллий маҳсулотларнинг жаҳон бозорида рақобатбардошлигини ошириш; - мамлакат экспорт салоҳиятини янада ривожлантириш ва мустаҳкамлаш.

Адабиётлар: 1. Мирзиёев Ш.М.Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик -ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак: Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2017йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маъруза. -Т.:” Ўзбекистон”, 2017. 2. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз: Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи. // Халқ сўзи, 2016 йил 15 декабрь. 3. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга мурожаатномаси// Халқ сўзи, 2017йил 23 декабрь 4. Абулкасимов Х.П. Давлатнинг иқтисодий хавфсизлиги. Ўқув қўлланма. - Т.: Akademiya, 2012. 5. Aбулқосимов Ҳ. П., Фармонов Қ. З., Содиқов А.Х. Божхона ва иқтисодий хавфсизлик.Т.:” Iqtisod - Moliya “, 2009. 6. Абулқосимов Ҳ. П., Расулов Т.С. Ўзбекистонда озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш йўллари. Рисола. - Т., ” Fan va texnologia”, 2015. 7. Абулкасимов Х.П., Саидахмедова Н.И., Абулкасимов М.Х.Экономическая безопасность предпринимательской деятельности. Учебное пособие. -Т.: Ilmiy- TexnikaAxboroti-Press, 2016. - 168 с.

O'xshashlar

Мамлакатнинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш

Экологик хавфсизлик ва уни таъминлаш йўналишлари

Иқтисодий хавфсизлик шакллари ва асосий кўрсаткичлар

Ташқи иқтисодий фаолият маркетинги

Минтақа иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш