Ташқи иқтисодий фаолиятни амалга ошириш турлари ва иш муносабатларини ўрнатиш - Iqtisodiyot - Referatlar

Ташқи иқтисодий фаолиятни амалга ошириш турлари ва иш муносабатларини ўрнатиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111 KB

Ko'chirib olish

Ташқи иқтисодий фаолиятни амалга ошириш турлари ва иш муносабатларини ўрнатиш Режа : 1. Ташқи савдо жараёнларини туркумланиши. 2. Бадал асосидаги катта миқёсли операциялар. 3. Т.И.Ф. ни амалга оширишнинг махсус турлари. 4. Жаҳон бозоридаги фирмалар туркумланиши. 5. Иш муносабатлари ва уларни расмийлаштириш тартибини ўрганиш услублар.

1. Ташқи савдо жараёнларининг туркумланиши. Ташки иктисодиёт фаолиятининг мухим шаклларидан бири ташки савдо булиб, уни режалаштириш, ташкил этиш, бошкариш ва амалга оширишни тугри, аниклигига эришиш учун туркумлаш лозим. Туркумлаш деганда халқаро тижорат келишувини олди-сотти ва товар алмашув келишувларга ажратиш мумкин. Бу классификация олди-сотти келишувларида сотувчи (ташқи савдо келишувларида экспортчи деб аталади) келишув объекти бўлган товарни келишувнинг бевосита қатнашчиси бўлган харидорга (ташқи савдо келишувларида импортчи деб аталади) қандайдир пул суммасини тўлаш мажбуриятини олган тақдирда, бериш мажбуриятини олади, товар алмашиш келишувларида эса бир товар келишув турига боғлиқ шартларга риоя қилинган тарзда иккинчисидан алмаштирилади. Табиийки олди-сотти ва товар алмаштириш келишувларида товарни чет элга олиб кетиш (экспорт) ёки чет элдан олиб келиш (импорт) бўлади. Лекин олди-сотди келишувларида, шартли қилиб айтганда аниқ кўринишдаги экспорт ва импортга дуч келамиз; бундай келишувларда бир контрагент (савдо шериги) ҳар бир шартномада фақат сотувчи-экспортчи ёки фақат харидор- импортчи бўла олади, карама- қарши савдо келишувлари деб аталадиган товар алмашиш операцияларида эса битта контрагент бир хил товарлар импортчиси ва бошқаларнинг экспортчиси бўла туриб харидорнинг мамлакатининг бошқа тадбиркорларидан қандайдир товарлар сотиб олиш мажбуриятини олади (яъни импортчи бўлади). қарши савдо келишувларнинг бир қанча турлари бўлиб, шу маъруза матнининг кейинги бўлимларида уларга таъриф берилган. Халқаро савдода реэкспорт ва реимпорт тушунчалари ҳам мавжуддир. Реэкспорт операциялари мамлакатга олдин олиб кирилган товарларни қайта ишловсиз олиб кетиш ва сотишни назарда тутади. Товарларни ўзига олиб келган ва кейинги учинчи мамлакатга олиб чиққан мамлакат (ёки ундаги тадбиркорчилик фаолияти субъектлари) реэкспортчи деб аталади. Реэкспортчи операциялари реэкспортчи билан икки ташқи савдо шартномасининг тузилишини назарда тутади. Биринчи шартномага кўра у товарни сотиб олади, иккинчисига кўра эса сотади.

Бунга мисол тарикасида узимизнинг Республикамиз хакида булсин. Россиянинг Немис автомобилларини Хитойга реэкспорт қилинишини мисол сифатида кўриб чиқамиз. Россия фирмаси Германиянинг экспортчи-фирмасидан импортчи бўлиб машина сотиб олади. Кейин эса бу машиналарини Хитой фирмасига реэкспортчи сифатида сотади. Бу ерда Хитой фирмаси импортчи бўлади. Автомобилларни Россияга олиб келиб кейин унинг территориясидан Хитойга сотиш мумкин, уларни Германиядан кемага ортиб тўғри Хитой харидорларига олиб бориш ҳам мумкин. Агар Германияда Хитойга машина етказиб беришга хеч қандай хукумат чеклашлари бўлмаса, Россия фирмасининг Германия фирмасидан машина сотиб олиш тўғрисидаги шартномаига машинани Германиядан тўғри Хитойга жўнатиш тўғрисидаги моддани қўшиш мумкин. Товарни экспортчидан импортчига қайси йўл билан олиб боришни реэкспортер ва охирги импортчи ташиш чиқимлари, божхона муолажалари ва бошқа харажатлар ҳисобга олиб ҳал қилинади. Реэкспортчи битимларининг энг асосий шарти шуки, реэкспортчи товарларни қайта ишларга йўл қўймайди, тузилиши ва дизайнига ҳеч қандай ўзгартириш киритмайди. Реэкспорт операциялари асосан охирги импортчининг буюртмасига биноан амалга оширилади Агар у экспортчи мамлакат бозорига чиқа олмаса ва бу чиқиш учун харажатларни ҳоҳламаса, унга экспортчи билан яхши алоқада бўлган реэкспортчига мурожаат қилиш осонроқ, балки реэкспортчи охирги импортчи олдидаги қандайдир бошқа мажбуриятлар учун унга сотувнинг фойдалироқ шартларини таклиф этиши мумкин. Баъзан баъзи мамлакатларга экспорт ёки импортни чекловчи савдо-сиёсий шароитлар реэкспорт операцияларига сабаб бўлади. Агар сотувчи учинчи мамлакатда товарни сотиш хуқуқини чекламоқчи бўлса, одатда бу нарса ўз сотиш бозорлари манфаатини ҳимоя қилиш билан боғлиқ бўлади, у бу нарса олди-сотди шартномасида аниқ кўрсатиш керак. Реимпорт операциялари ўз моҳиятига кўра амалга ошмаган экспорт операцияларидир, улар мамлакатга ундан олдин олиб кетилган товарларни олиб келишни билдиради. Уларга харидор томонидан брак қилинган, аукционда сотилмаган, консигнацион омборлар орқали сотилмаган, товарларнинг қайтариб

келиниши киради. Реимпорт операцияларининг асосий белгиларидан бири ватанда чиқарилган товарларнинг ўз мамлакати чегарасини икки марта кесиб ўтишидир, яъни олиб чиқишда ва оли келишда. Кўргазма ва ярмаркадан қайтарилаётган товарлар реимпорт қилишганга кирмайди. Бартер операцияси- бу бир ёки ҳар хил турдаги товарларнинг маълум миқдорини баҳо қиймати миқдорига мос келадиган бошқа товар ёки товарларга алмашиши бўйича операциялардир. Шундай қилиб бартер операциясида контрагентлар орасида ҳея қандай пул ҳисоби бўлмайди. Бартер битимида ёки ўзаро бериладиган товарлар миқори ёки томонлар товар етказиб бериш мажбуриятини олган сумма келишиб олинади. Бу операциянинг олди-сотти операциясидан устунлиги шундаки уни амалга ошириш учун валюта керак эмас ва томонлар банклар билан хамкорликка ҳаракат қилмайди. Айтайлик, Вьетнам фирмаси ўзбек корхонасидан замонавий жиҳоз сотиб олмоқчи, лекин унинг валютаси йўқ. Шунда у ўзбек корхонасини қизиқтирадиган товар топади ва алмашишни таклиф этади. Вьетнам бозорига чиқишга интилган ўзбек корхонаси бу алмашишга рози бўлиши мумкин. Олиб бориш ҳажмини келишишда томонлар баҳоларни келишишади ва улар ҳақида музокара олиб боришади, шартнома матнининг ўзида баҳоларни кўрсатилиши, фақат божхона органлари бож ва йиғимлар миқдорини аниқлаш ва ташқи савдо статистикаси учун зарур, Шартномада, масалан ўзбек контрагенти Вьетнамга 150 минг долларга тенг электр-нур сварка аппаратиларини, Вьетнам томони эса Ўзбекистонга 150 минг долларлик минг тонна гуруч етказиб беради деб кўрсатилиши мумкин. Қарши харидлар, экспортчининг импортчи мамлакатдан маълум бир суммага товар сотиб олиш мажбуриятини билдиради. Бундай операцияни амалга ошириш техникаси қуйидагичадир. Айтайлик Ўзбекистондаги импортчи Италияда қандайдир жихоз ёи маълум суммалик товар сотиб оляпти, шунда нархлар келишилгач музакара жараёнида импортчи экспортчига унинг мамлакатида маълум суммага товар сотиб олишни шартноманинг мажбурий шарти қилиб қўяди. Бунда берилган битимга алоқаси

бўлмаган ҳар қандай товар бўлиши мумкин. Бундан ташқари, музокаралар давомида томонлар импортчи аниқ қандай товарларни таклиф қилиши мумкинлигини ва экспортчи қандайларни сотиб олиши мумкинлигини билмасликлари ҳам мумкин. қарши харид қилганда валютанинг қисмини ўз мамлакатида сақлаб қолинишини контракда белгилаш муҳимдир. Ўз маҳсулотининг сотилишидан манфаатдор бўлган экспортчи одатда контракдаги ёзувга рози бўлади “Умумий суммадан” деб белгиланадиган харидларнинг ҳажми одатда қизғин музокаралар предмети бўлади. Агар бу ҳажм 40 % ташкил қилса яхши, лекин у ҳеч бўлмаса 10 % ни ташкил этса ҳам катта импорт хажмларида Ўзбекистон учун валюта тежами сезирали бўлади. қарши харидлар ҳажмини белгилагач, томонлар контрак шартига экспортчи, масалан шартнома имзоланган кундан бошлаб 12 ой мобайнида Ўзбекистондаги контрагентлар билан қандайдир суммага товар хариди учун (қандайлигини кўрсатмай) импорт шартномалари тузилиши ёзиб қўяди. Шартнома имзолангандан сўнг ўзбек импортчиси Италия экспортчи фирмасининг бирор товарга қизиқишини аниқлаб ўз мамлакатида бу товарни қидиришни бошлайди ва Италиядаги контрагентга таклифлар жўнатишни уюштиради. Таклифлар Ўзбекистоннинг ҳар қандай фирмаси томонидан жўнатилганидек, ҳар қандай ўзбек товарига ва Италия экспортчисини жалб қила оладиган Италия фирмаси товар етказиб бериш шартномаини имзолай олади. Жанубий Шарқий Осиёнинг бир қатор мамлакатлари шу мамлакатларга импорт қилинганда қарши харид мажбуриятини қонун йўли билан мустахкамлаганлар. Карама-карши харидлар кейинги йилларда айниқса ривожланаётган мамлакатларда кенг кулланилмокда. Ташки савдонинг бир тури,дархакикат, шу мамлакатимиз мохиятига жуда мос хам келади. Компенсация операциялари бартер операцияларидан ҳар бир томондан бир қанча товарлар алмашинуви билан фарқланади, компенсация битимлари билан “конвертация қилинмайдиган сальдо” тушунчаси боғлиқдир. Масалан Даниядаги контрагент “Сибаст” фирмаси Ўзбекистондаги контрагент “Ардус” фирмасига 5000 долларлик уй жиҳозлари етказиб беради, ўзбек томони эса фақат 4000 долларлик товар таклиф қилиши мумкин. Бериладиган товарларнинг суммасидаги

фарқ- 1000 доллар, бу ўзбек фирмасининг Дания фирмасига қарзи конвертация қилинмайди. Лекин ўзбек фирмаси уни Данияга ўтказа олмайди, чунки бу шартнома бўйича келишилмаган. Шунда томонлар бу фарқни Ардус фирмасининг ўзбек банкларидан бирида очган махсус ҳисобида сақланишини келишишмади ва шартнома шартларида кўрсатишади “Сибаст” бу пуллардан фақат Ўзбекистон фойдалана олади, шунинг учун ҳам улар конвертация қилинмайдиган сальдо деб аталади. Бу пуллар рекламага, вакиллик харажатлари, хизмат сафар- варакаларига тўлаш ва Ўзбекистондаги бошқа ҳар қандай товарни сотиб олиш учун ишлатилиши мумкин. Компенсация битимларини амалга ошириш механизми қуйидагича бўлади: - хар бир контрагент товарларнинг иккита рўйхатини тайёрлайди: бирида у сотмоқчи бўлган товарлари рўйхати, иккинчисида эса у харид қилмоқчи бўлганлари; - учрашгач контрагентлар товарлар рўйхатини мухокама қилади ва натижада икки рўйхат аниқланади: биринчисида Дания фирмаси етказиб берадиган товарлар, иккинчисида эса ўзбек фирмаси етказиб берадиган; - товарлар рўйхатини келишгач, контрагент-томонлар рўйхатнинг ҳар бир ўрни бўйича нархлар келишишга ўтадилар; - етказиб беришнинг нархи ва бошқа шартларни келишгач томонлар икки иловали шартномалар имзолайдилар: битта илова Ўзбекистонга етказиб бериладиган товарлар рўйхати, иккинчиси эса-Данияга. Иловалар ҳар бир товар номи бўйича нарх кўрсатилади, кантракт матнида эса ўзаро етказиб беришларнинг умумий суммаси, берилади. 2. Компенсация асосидаги катта миқёсли операциялар. Охирги пайтда компенсация асосидаги кенг миқёсли операциялар ривожланиб кетди. Бундай операцияларнинг моҳияти шундаки бир мамлакат бошқа мамлакатнинг жиҳоз ва технологиясидан фойдаланиб ўз маконида (ерида) масалан, территорияисда саноат объекти қуради. Бу объект куриб ишга туширилгач унинг махсулоти билан эса етказиб берилган жиҳоз ва технология учун ҳисоб-китоб қилади. Юқорида таърифланган оддий компенсация операцияларидан, кенг миқёсли операциялар қуйидагилар билан фарқ

қилади; - компенсация операциялари одатда маблағ жиҳатдан кам суммада бўлган пайтда кенг миқёсли операциялар юз минглаб, хатто миллионлаб доллар ҳажмида бўлиши мумкин; - кенг миқёсли операциялар, кредит, кредит бўлганда ҳам узоқ муддатли ва катта суммаларга амалга ошириш учун йирик банклар жалб этилади; - одатда кенг миқёсли операциялар тўғрисидаги битимдан олдин давлат даражасидаги мамлакатлараро битим имзоланади; - одатда кенг миқёсли операциялар узоқ муддатли характерга эга бўлади ( 10 йилгача ва ундан ошиқ). Бундан ташқари объектнинг қуриб бўлиниши ва кредитларга тўланиб бўлингандан сўнг ҳам контрагентлар орасидаги муносабатлар кейин ҳам давом этади: Оддий компенсация операцияси эса қисқа муддатли характерга эга бўлган кўпинча бир марталик битим билан чегараланади. Компенсация асосидаги кенг миқёсли операцияни амалга ошириш техникаси қуйидагича: - икки мамлакатнинг тегишли ҳукумат органлари Ўзбекистонда компенсация асосида саноат объектининг қурилиши тўғрисида битимлар имзолайди; - Ўзбекистондаги “буюртмачи” Франциядаги “етказиб берувчи” билан ҳар иккала томоннинг мажбуриятлари ва уларни амалга ошириш тартиби кўрсатилган компенсация асосидаги кенг миқёсли операцияни амалга ошириш тўғрисидаги битимни имзолайди; - томонлар Францияга Ўзбекистонга у ерда қурилаётган объект учун жиҳоз етказиб бериш учун шартнома имзолайдилар; - томонлар Францияга қурилган объектда чиқарилган махсулотни, етказиб берилган жиҳоз учун кредитни узиш ҳисобига етказиб бериш учун шартнома имзолайдилар; - ўзбек томони махсулотни Францияга етказиб беради. Кенг миқёсли операциянинг амалга оширишининг мураккаблиги шундаки томонлар шартномада ёзиб қўйилган ўз мажбуриятларнини аниқ бажаришлари зарур. Айниқса, бу саноат объектини ишга туширишига тегишлидир. Объект ишга тушган ондан бошлаб Францияга кредитни узиш учун махсулот етказишни

бошлаши керак, агар объектни ишга туширилиги кечикса, кредитни узиш валютада ёки бошқа корхоналарнинг тенг баҳолимаҳсулоти билан амалга оширилади. Кенг миқёсли компенсация асосидаги операцияларни амалга оширишда ҳар томондан бир эмас, балки бир нечта қатнашчи бўлиши мумкин. 3. Т.И.Ф. ни амалга оширишнинг махсус шакллари. ТИФни амлга оширишда унинг бир нечта алохида, махсус шаклларидан фойдаланилади. Уларнинг махсус дейилиши, ноёблиги, алохидалиги ва узига хослиги билан белгиланади.Бериладиган хом ашё билан бўлган битимлар ҳам қарши савдо битимларига киради. Уларни моҳияти қуйидагича, масалан Ўзбекистонда хом ашё, айтайлик нефт бор аммо унда нефтьни қайта ишлаш корхоналари етарли эмас. Шунда Ўзбекистондаги контрагентлар Туркманистондаги контрагент нефтни қайта ишлаш заводи билан нефтни қайта ишлаш ва нефт маҳсулотларини олиш ҳақида шартнома имзолайди. Нефтни қайта ишлаш маҳсулотининг бир қисмини Туркманистон нефтни қайта ишлагани учун тўлов сифатида ўзига олиб кетади. Шу операция бошқа тарзда амалга оширилиши мумкин.Туркманистон шартнома асосида Ўзбекистондан нефт олиб келади ва қисман нефт махсулотлари, қисман эса пул билан хисоб-китоб қилади. Бундай операциянинг яна бир варианти қуйидагича бўлиши мумкин: Ўзбекистон Туркманистондан ўзининг улуши бўлган нефтни қайта ишлаш махсулотларини олб кетмасдан Туркманистонни ўзида учинчи давлатга сотади ва бу савдо учун таркман корхоналарини воситачи сифатида жалб этиши мумкин.Эскирган маҳсулотни пул тўлаб қайтариб олиш-товар алмашиш операцияларининг яна бир махсус кўринишидир. У аввало машина-техник буюмлар, автотарнспорт техникаси, йўл-қурилиш техникаси, қишлоқ хўжалик машиналари кейинги йилларда эса самолёт ва вертолёт техникасига ҳам тегишлидир. Бундай операциялар ташаббускори одатда импортчи бўлади. Агар экспортчи импортчига ундан янги машиналарни сотиб олишни таклиф қилса импортёр ундан эскирган техникани қайта сотиб олинишини мажбурият қилиб қўйяди. Албатта гап бир турдаги техника ҳақида боради. Агар автомобиллар таклиф қилинса, автомобилларни қайта сотиб олиши зарур бўлади. аммо қайтариб сотишга таклиф

қилинган автомобиллар ишлатиш мумкин бўлган холатда бўлиши зарур. Бунда қайта сотиб олинаётган автомобиллар янгисини таклиф этаётган фирманики эмас, бошқа фирманики ҳам бўлиши мумкин. Янги техника сотиш, эскисини сотиб олиш тўғрисидаги музокаралар бир вақтнинг ўзида олиб борилиши мумкин: шартномалар сотиш ва сотиб олиш учун бўлак ёки битта шартнома тузилиши мумкин, бир вақтнинг ўзида у ва бу автомобиллар нархи ҳам келишиб олинади. қаттиқ рақобат ва ўз махсулотини сотиш истаги, айниқса бозорнинг келажаги бўлса экспортчи импортчининг таклифига рози бўлишига ва ундан эскирган техникани қайта сотиб олишга мажбур бўлади. Импортчига бундай операциялар жуда фойдалидир, чунки у ўзининг валюта сарфланишини камайтиради ва янгиси билан алмаштириб эски техникадан қутилади. Янги техникани сотиб эскисини сотиб олган эскпортчи ундан максимал фойда олишга харакат қилади. Эскирган техникани изчил текширувидан сўнг у қайси машиналар товар кўриниши беришини белгалайди ва уларни олдиндан таъмирлаб, бошқа харидорларга сотиш учун таклиф қилади, кўпинча ривожланаётган мамлакатларга ишлатилган машиналар, яъни “секонд-хэнд” ( second hand ) сифатида. Товар кўриниш бериш иқтисодий жихатдан бефойда бўлса экспортчи уларни қисм ва бўлакларини нуқсонли ва яроқлиларга ажратади. қайта ишлаш учун яроқсизларини металломга, бошқалари эса таъмирлаш-қайта тиклаш ишлари учун ишлатилади. Бутлаш учун етказиб бериш товар алмашув операцияларининг бир кўринишининг мохияти қуйидагилардан иборат: Масалан Узбекистондаги контрагент Туркиялик металлни кайта ишлаш асбобсозлик корхонасига метални пресслаш станоги ясаш учун буюртма беради. Кема нархи келишилгандан сўнг музокарада бўлган буюртмачиси бажарувчидан кема бутлов қисмлари асбобларининг бир қисмини ва жиҳозларнинг бир қисмини буюртмачидан бажарувчи олинишини мажбурий шарт қилиб қўяди ва олдиндан бундай қисмларнинг рўйхатини беради. Буюрмачи бу шартни ўз юртида чиқарилган жиҳозни ишлатилиши қулайроқ бўлиши билан изоҳласада у ҳақиқатда валютани тежамоқчи бўлади. Ҳар қандай мураккаб бутлов жиҳозлари ва қурилмалари бутлаш учун етказиб бериш шартномаи предмети бўлиши мумкин. Бутлов асбоб ва қисмлари эса-асосан стандарт двигателлар,

насослар, аккулмяторлар ва бошқалар.

Ўзбекистон Республикаси қонунлари 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. –Тошкент: Ўзбекистон, 2003. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Тадбиркорлик ва тадбиркорлик фаолиятининг кафолатлари тўғрисида” ги қонуни. 1999 йил 14 апрель. 3. Ўзбекистон республикаси Президентининг 14.06.2005 йилдаги «Бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни янада эркинлаштириш соҳасидаги устувор йўналишлар амалга оширилишини жадаллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида» ги фармони. 4. Ўзбекистон республикаси Президентининг 14.06.2005 йилдаги «Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида» ги фармони. 5. Ўзбекистон республикаси Президентининг 20.06.2005 йилдаги «Микрофирмалар ва кичик корхоналарни ривожлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида» ги фармони. 6. Постановление Кабинета Министров РУз от 31.03.1998 г. «О дополнительных мерах по либерализации внешнеторговой деятельности». 7. Постановление Кабинета Министров РУз от 7.04.1999 г. «О дополнительных мерах по обеспечению выполнения прогноза и поступления валютной выручки в 1999 г.» 8. Постановление Кабинета Министров РУз от 29.06.2000 г. «О мерах по дальнейшему развитию и укреплению внебиржевого валютного рынка». 9. УзР Президентининг 11.04.2005 йилдаги «Тўғридан-тўғри хусусий хорижий инвестицияларни жалб этишни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора тадбирлар тўғрисидаги» фармони Ўзбекистон Республикаси Президенти асарлари 1. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва

янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. –Т.: Ўзбекистон, 2005. 2 . Каримов И.А. Ўзбекистон демократик тараққиётининг янги босқичида – Т.: Ўзбекистон, 2005. 3. Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохотларини чукурлаштириш йулида. Т.: Узбекистон, 1995 г, стр. 17, 29, 102-119. 4. Каримов И.А. Узбекистон - бозор муносабатларига утишнинг узига хос йули. Т.: Узбекистон, 1996 г. 5. Каримов И.А. Узбекистон ХХ1 аср бусагасида: хавфсизликка тахдид баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. Т.: Узбекистон, 1997 г.

O'xshashlar

Ташқи иқтисодий фаолиятни амалга ошириш турлари ва иш муносабатларини ўрнатиш

Ташқи иқтисодий фаолиятни ташкил этиш ва бошқариш

Ташқи иқтисодий фаолиятни ташкил этиш ва бошқариш

Ташқи иқтисодий фаолият маркетинги

Божхона назорати ва уни амалга ошириш тартиби