Ташқи иқтисодий фаолиятда ахборот таъминоти - Iqtisodiyot - Referatlar

Ташқи иқтисодий фаолиятда ахборот таъминоти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

122 KB

Ko'chirib olish

Ташқи иқтисодий фаолиятда ахборот таъминоти Режа: 1. Жаҳон бозорида фаолият кўрсатаётган фирмалар классификацияси. 2. Иш муносабатларини ўрганиш услублари ва уларни расмийлаштириш тартиби.

Жаҳон бозорида фаолият кўрсатаётган фирмалар классификацияси Халқаро савдодаги битимларнинг жуда кўп миқдори воситачилик ишини олиб бораётган корхоналар ёрдамида амалга оширилади. Бу бўлимда савдо- воситачилик операцияларининг асосий турлари, уларни амалга оширишнинг механизми ёритиб берилади, уларнинг ўзига хослиги очиб берилади.савдо- воситачилик операциялари деганда ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчининг топшириғи билвн улар боғлиқ бўлмаган, улар орасидаги битим ёки махсус топшириқ асосида иш кўрувчи савдо воситачиситомонидан бажариладиган олди- сотти операцияларига айтилади. Иқтисодий маънодаги савдо воситачилиги- анча кенг тушунча бўлиб асосан чет эл контрагентини излаш, битимларни тайёрлаш ва бажариш, томонларни кредитлаш ва харидорга товарга тўлаш учун кафолат бериш, танспорт ва операцияларни амалга ошириш ва товарларни ташишда товарларни суғурта қилиш, божхона расмиятчиликларини бажариш, товарларни чет эл бозорларида юритиш учун реклама ва бошқа тадбирлар ўтказиш, техник хизмат кўрсатишни амалгаошириш ва бошқа операцияларни ўтказишларни ўз ичида олади.Воситачилик жалб этиш:- товар сотиш тезлигини ошириш ва капитал айланишини тезлаштириш ҳисобига фойдани кўпайтириш;- бевосита конъюнктурани яхшилаш даврида хориж бозорида товарни сотиш ҳисобига фойдани ошириш, чунки воситачилар охирги истеъмолчилар билан бирга туриб талабнинг ҳар қандай ўзгаришига сезгирлик билан жавоб беради;- махсулот бирилигга қаратилган чиқимларни камайтириш ҳисобига фойдани кўпайтириш. Воситачилик операциялари савдо ва фуқаролик хуқуқи нормалари билан тартибга солинади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси “Фуқаролик кодекси” икки турдаги вакилликни (бир шахснинг иккинчи шахс ўрнига маълум юридик ҳаракат қилиш учун вакил қилиниши) кўзда тутади: вазифа шартномаси билан расмийлаштириладиган комиссия шундай қилиб чет эл корхоналари билан муносабатлар топшириқ шартномалари ёки комиссия шартномалари билан тартибга солинади. Ўзбек корхоналари хорижий воситачиларга мурожаат қилишда шартнома шартномаларидаги шахсий хуқуқ нормалари ёки халқаро шақсий хуқуқ номалари ўзбек корхоналарининг экспорт-импорт операцияларига тўғри келиши

ёки келмаслигига қарайди.Хорижий мамлакатларда воситачи ва тадбиркорлар орасидаги муносабат фуқаролик шартномаларининг қуйидаги турлари билан тартибга солинади: 1. Роман-герман хуқуқ тизими таъсиридаги мамлакатлар (Франция, ГФР, Япония, Италия, Бельгия, Нидерландия, Швейцария, Скандинавия, Лотин амеракаси давлатлари ва бошқа кўп мамлакатлар)-шартнома топшириғи ва шартнома комиссияси. 2. Инглиз-америка қонун тизими таъсиридаги мамлакатларда ( Япония, А+Ш, Британия миллатлари хамдўстлиги мамлакатлари, қисман Канада, Хиндистон, Покистон, Австралия ва бошқалар)-агентлик шартномаси. 3. Барча мамлакатларда - товар ва хизматларни жойланиши тўғрисидаги 9алоҳида савдо қилиш хуқуқи бериш тўғрисида, алоҳида импорт, франмиз тўғрисида ва бошқалар) шартнома ва фракторинг тўғрисидаги шартнома билан. Топшириқ шартномалари ва комиссия шартномалари бўйича ҳаракат қилувчи воситачиларни “агентлар”, воситачилар имзолаган шартномалар эса, - “агетлик битимлари” деб аташ мумкин. Халқаро хукумат ва нохукумат тошкилотлари, бўлак фирмалар томонидан ишлаб чиқилган агентлик битимлари проформалари шартнома амалиётида кенг қўлланилмоқда. Масалан, халқаро савдо палатаси агентлик шартномалари тузиш бўйича қўлланма ишлаб чиққан ( International Chamberof Commerce Commercial agency (Guide for the drawing up of contvact/ No 4100, 1990)). Ташқи савдодаги воситачиларни уларга бериладиган ваколатлар қўлаш ва уларни бозордаги ўрнига қараб классификация қилиш мумкин.Воситачининг хуқуқ ва мажбуриятлари уларни ваколат берувчилар билан шартномасида белгиланади. Бунда шунга ўхшаган асосда бўлади: воситачи учинчи шахс билан битим имзолай оладими, кимнинг хисобидан ва кмининг номидан у бу ишни қила олади. Шунинг учун воситасиларни тўрт асосий гуруҳга бўлиш мумкин:- учинчи шахслар билан битим тузиш хуқуқига эга бўлмаган воситачилар (агент вакил, брокер, даллоллар);- ўз номидан, лекин вакил қилинга ншахс хисобидан учинчи шахс билан битим имзолайдиган воситачилар (комиссионерлар, консигнаторлар);- вакил қилган шахс номидан ва ҳисобидан учинчи шахс билан битим имзолайдиган

воситачилар (вакил агентлар, савдо агентлари);- ўз номи ва ўз хисобидан учинчи шахс билан битим имзолайдиган воситачилар (савдогарлар, дистрибьюторлар, диллерлар). Агент-вакил фақат маълум бозорда товарларни келишилган хисоби бўйича принципал (вакли қилинган шахсни) нинг манфаатини ҳимоя ҳилади. У на ўзи ва на принципал номидан агент қилинган товар учун шартнома имзолаш хуқуқини олмайди. Агент вакилнинг мажбуриятилари қуйидагилари киради:- макетинг тадқиқотларини ўтказиш ва принципал бозор йўналишлари тўғрисида хабардор қилиш;- принципалга товарларга техник талаблар ва нархлар тўғрисида хабар бериш;- принципални истеъмолчилар талаби, буюртмаларнинг тахминий жойлашиши ҳақида хабардор қилиш;- ишбилармон доираларда принципал ва унинг товарлари ҳақида яхши фикр яратиш ва рекламани амалга ошириш;- шартномаларни тузилиши ва амалга оширилишига ёрдам бериш;- принципиалларни буюртмаларини жойлаштириш хақидаги қарорлар боғлиқ бўлган товар, импортчилар, давлат ва бошқа ташкилотлар билан иш алоқалари ўрнатиш. Агент-вакил номига катта фирмалар ёки ишбилармонлар доираларда етарли даражада юқори ўринни эгаллайдиган жисмоний шахсларни жалб этилади. Агар шу агент ёрдамида шартнома имзоланса унга 2-5 % миқдорида мукофат тўланади, битим суммаси катта бўлганда эса бу сумма катта миқдорни ташкил этиб агентнинг қилган харажатларидан анча юқори бўлади. Аммо принципал бу битимга келажакда шу харид билан агент-вакилнинг қатнашувсиз битим тузиш мақсадида рози бўлади. Брокерлик операциялари -аниқ белгиланган товар ёки операциялар бўйича ишлайдиган мутахассис воситачи-брокерлар томонидан амалга оширилади. Брокерлар-товарларни сотиш ва сотиб олиш бўйича ҳаракат ҳилувчи шахслар бўлиб ўзлари шартнома томонида сотувчи ҳам харидор бўлиб хам иштирок этмайди. Уларнинг вазифаси сотувчи учун харидорни топиш ва улар орасида шартнома тузилишида ёрдам беришдир. Товарлар бўйича ишловчи брокерларга мисол бу Англядаги ёғоч маҳсулотлари бўйича брокерлардир. Англиядаги маҳсулотлари бўйича операцияларни деярли хаммаси брокерлар орқали амалга оширилади. Операциялар бўйича ишлайдиган брокерлар булар биржа брокерларидир. Брокер ишини шу тарзда схематик тарзда тасвирлаш

мумкин.- Финляндиядаги экспортчилар инглиз брокерларига берилган товар бўйича исталган хар қандай мамлакатдан харидор топишни илтимос қилади;- брокер Суриядаги импортчига берилган товарни экспортчидан сотиб олишни таклиф қилади;- розичиликдан кейин брокер контрагентларни учраштиради;- контрагентлар шартнома имзолайдилар;- экспортчи Сурияга товар етказиб беради.Агар муносабатлар узоқ муддатли характерга эга бўлса, улар шартнома билан расмийлаштирилади. Одатда брокерлар анча қимматли катта партия билан савдо қиладилар, шунинг учун ҳам уларнинг хизмати учун оладиган маблағи ҳам кўп эмас. Йирик брокерлик компаниялари кредитлашда барклар билан хамкорлик қиладилар. Баъзан харидорларнинг ўзи кредитчи бўлади ёки брокерлар баъзан харидорлар учун кафолатни ўзларига олади, албатта уларнинг хизмат ҳақлари миқдорини оширади. Комиссион операцияларида комитент ва комиссионер контрагентлар бўлади. Бунинг моҳияти шундаки, комитент комиссионерга комиссионер қошида, аммо комитент ҳисобидан учинчи контрагент билан олдт- сотти операциясини амалга оширишни топширади. Комиссионер фақат комитент учунгина воситачи бўла олади. Учинчи контрагент томони, аниқроқ айтганда агар комиссионерга бирор нарса сотиш топширилган бўлса-харидор ёки комитент комиссонерга бирор нарса сотиб олишни топширган бўлса, сотувчи бўлади. комиссионер комитент билан алоқаларини комиссия шартномаси асосида тузади. Одатда комиссяи шартномаси бир марталик характерли бўлиб, унда хуйидагилар эслатилади;- импортдаги минимал ва экспортдаги максимал нархлар;- келишилган товар партияларини етказиб бериш муддати;- товарнинг ахриги техник ва сифат тавсифи;- комитентнинг комиссионерлар ва комиссионерларнинг комитент олдидаги мажбуриятлари;- комиссион мукофатлар миқдори ва тўланиш тартиби; Комиссия операциялари икки турда бўлими мумкин. Биринчи турдагиси-қуйидаги хусусиятлар билан ажралиб турувчи операциялар;- комиссионер операцияни амалга ошира туриб бир лахза хам товар эгаси бўла олмайди ва това тўғри сотувчидан харидорга ўтади;- комиссионер комитент олдида учинчи томондан мажбуриятларни бажарилиши учун жавобгарликни олмайди;- комитент билан учинчи томон ўртасидаги ҳисоб-китоб тўғридан тўғри амалга

оширилади.Комиссион мукофатлари миқдори комиссионернинг савдо операцияларини амалга ошириш харажатларини қоплаш ва фойда олишни таъминлаши зарур. Жаҳон амалиётида комиссион операциялардаги комиссион мукофат миқдори умумий битим нархининг 1,5-3,5 %ни ташкил этади. Комиссион операцияларнинг иккинчи тури комитент комиссионерга бирор нарсани сотишни топширганда қўлланиши мумкин. Комитент ва комиссионер орасида “делькредере” деб аталадиган шартнома тузилади, унга кўра агар харидо тўлашга қодир бўлмай чиқса комиссионер харидорнинг тўловга қодирлиги тўғрисида жавобгарликни ўзига олиб комитентга барча харажатларни қайтаради. Комиссионер комитентнинг бирор нарса сотиш истагини билса ўзи харидор билан шартнома тузиш мумкин, бунда у оралиқ харидор ролини бажаради. Бундай операцияларда комиссионер фақат харидордан тўловни олганидан сўнг комитентга пул ўтказади. Комиссионер фойдани комитентдан, у сотган товар ва харидор олган товар нархи ўртасидаги фарқ сифатида олиши мумкин, шу сумма комиссионернинг комиссион мукофатини ташкил этади. Комиссионернинг фойда олишини иккинчи варианти-бу мукофат миқдори комиссия шартномаси битим суммасидан фоиз сифатида белгиланади, аммо бу ҳолда мукофат оддий комиссион операцияларидан юқори бўлади, чунки комиссия шартномасини имзолаш даврида битим кафолатланган (харид тўғрисида шартнома тузиб бўлинган). Комиссия шартномасининг бир тури бўлган консигнация шартномасига кўра принципал (консигнант) товарларни агент ( консигнатор) омборига кейинчалик уларни консигнаторнинг бозорида сотилиши учун олиб боради. Консигнант товар сотишганга қадар уни эгаси бўлади. Кенг истеъмол товарлари консигнатор констгнантга товар сотилишига қараб тўлов амалга оширилади. Консигнация шартномаси қатор хусусиятларга эгадир:- у бир вақтда консигнация омборида сақланаётган ва товар сотилиши билан тўлдириладиган суммани белгилайди;- у бирор суммалик товар сотилиши кеоак бўлган консигнатция муддатини белгилайди (масалан, 50 минг долларлик товарларга, консигнация муддати 2 йил);- у консигнаторни консигнант фойдасига унинг омборида сақланаётган товарларни суғурта қилишга мажбур қилади, чунки сотувчига улар консигнант мулкдир;- у

очиқ ҳисоб бўйича консигнаторнинг банк кафолати бериши билан ёки консигнациялар суммасига сарфларга акцент билан календар муддатлари бўйича тўловлар амалга оширилишини белгилайди, чунки моҳиятига кўра консигнантлар консигнаторлардан товарни сотилишининг ўртача муддатига кредитлайди;- унда томонлар консигнациянинг қандай аниқ йўлини танлаши аниқданади: бутунлай қайтарилмайдиган, қисман қайтариладиган. қайтарилмайдиган консигнация- консигнация шартномасида айтилган товарларнинг қайндайдир қисми консигнатор томонидан сотилмаса консигнатор уларни консигнантдан қаттиқ ҳисобга сотиб олиш мажбуриятини олади. лекин бу каби шартномаларга консигнаторлар камдан- кам борадилар. қисманқайтариладиган консигнацияда эса консигнатор сумманинг маълум бир қисмига товар сотиш мажбуриятини олади, қолган суммалик товар эса, агар уларни сотишнинг иложи бўлмаса, консигнантга қайтарилади. Айтайлик 50 минг долларлик консигнация суммасидаги товардан 35 мингга тенг суммалик товар қайтарилмайдиган консигнация шартида ҳисобланади қолган 15 минг долларлиги эса қайтариладиган консигнация шароитида ҳисобланади. Мисол учун, консигнация шароитида консигнатор 25 минг долларлик суммага товар сота олади. Шунда 15 минг суммалик товар консигнантга қайтарилади, а 10 минг суммага консигнаторнинг ўзи сотиб олади ва тўлайди. қайтариладиган консигнация, барча сотилмаган товарлар консигнантга қайтарилишини билдиради. Вариант сифатида консигнация муддатини узайтириш ёки шу товарга чегирмалар бериш мумкин. Бунда чегирма миқдорини товарларни қайтариш бўйича харажатлар билан таққослаб кўриш керак. Одатда товарларни қайтариш харажатларни томонлар тенг бўлиб олишдилар.Консигнация шартномаси консиганторга бозордаги нархлар даражасини талаб қўтариманда ошириб қийиг сотилиш дарида тушириб фаол таъсир кўрсатиш имконини беради. Консигнантнинг мукофати одатда консигнант айтган нархлар ва харидорга сотилиш нархларининг фарқини ташкил этади. Бундай агентлик операциясининг моҳияти қуйидагича: принципал деб оталадиган бир томон агент деб аталадиган иккинчи томонга сотиш (кўпинча) ёки товарларни харид қилиш ҳамда принципал нами ва ҳисобидан келишилган муддат ичида, келишилган территорияда қандайдир хизматлар кўрсатиш учун буюртмачи ва

ижро этувчини топиш билан боғлиқ харакатларни олиб боришни топширади. Принципал ва агент орасидаги муносабатлар моҳиятига кўра топширув шартномаси бўлган агентлик шартномаси билан тартибга солинади. Бундай шартноманинг комиссия шартномасидан фарқи қуйидагидадир:- ўз номидан ҳаракат қилувчи комиссионердан ўлароқ, агент принципал томонидан ҳаракат қилади;- агентлик битими вақтинчалик характерга эга, қандайдир ҳаракат муддати билан чегараланганяхши натижаларга эршилганда принципал ва агент орасидаги узоқ вақтли ҳамкорлигини назарда тутади.- агентлик битими территориал характерга эга бўлиб, агент принципалнинг топшириғига кўра ҳаракат қиладиган маълум чегара билан чегараланган. Агент-вакилнинг мажбуриятлари ҳажми комиссионерникидан анча кенгдир. Агентлик битими одатда агент-вакилнинг қуйидаги мажбриятларини белгилайди:- бозор коньюнктурасини ўрганиш ва принципални товар берилган бозорда рақобатбардош бўлиши учун қондириш керак бўлган савдо шартлари ва талабларидан хабардор қилиш;- бозорда принципалнинг товарлари ва унинг ўзи ҳақида товарлар рекламасини амалга оширувчи ишончли шерик сифатида яхши фикрлар яратиш;- принципалга товарларни сотш ёки харид қилишга ёки принципал номидан товарларни сотишда ёрдам бериш;- товарни имтеъмолчиларга етказиб бериш вақтини қисқартириш учун омборлар олиши ёки ижарага олиши;- ўз сотиш тармоғи яратиш ва ундан фойдаланиш ва агарда бу агентлик шартномасида кўрсатилган бўлса савдоолди хизмат ва техник хизматни амалга ошириш. Агентнинг мукофати агентлик шартномасида улар томонидан тузилган битим бўйича сотилган товарлар баҳоси фоизи тарзида бегланади. Бундан ташқари агентлик шартномасида принципал вакилининг харажатларининг бир қисман (мансалан, реклама тадбирлари, презентациялар) бўлак тарзда тўлдириш ҳам ёзилиши мумкин. Дистрибьюторлар ўз номи ва ўз ҳисобидан товар сотиш билан шуғулланади, уларни ўзи товарларнинг бузилиш ёки йўқолиши, ҳамда харидорларнинг тўловга кобилиятсизлиги ўзларига олади. Дистибьюторлик агентлик битимлар принципал учун шуниси билан қизиқки улар унга янги бозорларга чиқиш имконини беради бир неча йиллар давомида

унинг товари рекламасини бу бозорларда бўлишини таъминлайди, ўз сотиш тармоқлари ёки уларни яратиш учун маблағи бўлган фирмалар билан тузилади, товар етказиб бериш учун олди-сотти шартномалари билан бўлади, консигнация шартномаларидан фарқ қилиб товарни етказиб бергандан сўнг тезда товар учун тўловни олинишини кафолатлайди (агар товар кредитга етказиб берилаётган бўлмаса), бегона мамлакат ҳудудида товарнинг шикастланиши ёки йўқотилиши билан боғлиқ харажатларнинг бўлишини истисно қилади, чунки уни сотиб олгач дистрибьютор унинг эгаси бўлади. Дистрибьютор учун бу шартномаларнинг фойдали томони шуки, бошқа воситачиларга қараганда, дистрибьюторлар катта тижорат мустақиллигига эга бўладилар, мустақил рвишда нарх белгилаб ўз территориясида принципалнинг товарларини сотишнинг монопол хуқуқини олади (одатда фирмалар яхши бозор обрўсига ва номига эга бўлган компаниялар маҳсулотларининг дистрибьюторлари бўлишига интиради). Дистрибьютор билан агентлик шартномаси одатда кейинчалик томонлар келишуви бўйича ўзгартириш шарти билан узоқ муддатга тузилади (2-5 йил). Бундай битимлар асосан машина-техник, хам ашё ва истеъмол товарларини сотиш учун тузилади. Томонлар ўзаро муносабатларининг умумий асослари белгиланган, агентлик шартномаси имзолангач, улар товарларни етказиб берилиши учун олди-сотти шартномасини тузишади, унга кўра агент принципалнинг товарларни сотиб олиш ва кейин охриги истеъмолчига сотиши керак. Товарнинг сотилиши бу агент мажбуриятлари рўйхатидаги охриги операция, унгача у сотиш рекламаси ва тизимини, омборда сақлашни ва техник хизмат кўрсатишни амалга ошириш зарур. Сотишнинг катта ва доимий ҳажмларида, агент-бу ҳолда у бош агент деб аталади. Булак аҳоли пунктларига хизмат кўрсатувчи ДИЯРЛАР ва маълум регионларда ишловчи субагентлардан иборат ўз сотиш тармоғини ташкил этади. Агентнинг мукофати товарни принцалдан сотиб олгандаги нарх билан уни қайта сотишдаги нархи роасидаги фарқ бўлади. Бозордаги ўрнига кўра воситачи- агентлар “биринчи қўл” хуқуқига эга бўлган оддий агентларга ва монопол ёки эксклюзив (махсус) агентларга бўлинади. Оддий агентлик тўғрисидаги битим

воситачига келишилган территорияда принципал товарларнинг маълум рўйхатини сотиш ва ундан фойда олишдир. Бундай битим мустақил ёки бошқа агентлар ёрдамида худди шу бозорга оддий агентга қандайдир мукофат ёки тўлов тўламай чиқа оладиган принципалнинг хуқуқларини чекламайди. Агентлик битимида принципалнинг мустақил ёки бошқа воситачилар орқали шу бозорда манфаатлироқ тижорат шартларида сотмаслиги тўғрисидаги мажбурияти ҳам ёзилади. Оддий агентлик битими воситачига бозордаги барқарор мавқе кафолатини бермайди, принципал эга агентнинг фаол ишига умид қила олмайди. Шунинг учун ҳам оддий агентлик шартномалари одатда экспортчи янги бозорга чиқаётганда қисқа муддатга (бир йилгача) баъзан эса яхшироқ шерик танлаб олиш ва қобилиятини баҳолаш учун бир неча агентлар билан ҳам тузилади. “Биринчи қўл” хуқуқи билан бўладиган агентлик битими-оддий агентликнинг бир кўринишдир. “Биринчи қўл” хуқуқи билан бўладиган агентлик тўғрисидаги шартномага кўра принципал, биринчи навбатда товарни агентга таклиф қилишга мажбур, фақат агент рад этган ҳолдагина товарни шу бозорда ўзи ёки бошқа воситачилар орқали агентга мукофат тўланмасдан сотиш мумкин. Рад этишнинг сабаби агентнинг фикрича товарнинг бозорда кетишига тўсқинлик қиладиган техкин тавсифлар, етказиб бериш муддатлари нархлар ва бошқа шароитлар бўлиши мумкин. Бу сабаблар одатда агентлик битимида кўрсатилади. Сабаб принципалга ёзма ҳолда берилиши мумкин. Агентга монопол хуқуқнинг берилиши тўғрисидаги битим, фақат ичида пирнципалнинг маълум рўйхатдаги товарларини сотиши ва бу учун мукофат олиши мумкинлигини билдиради, принципал эса ўзи ёки агентлар орқали товарларнинг битимда белгиланган рўйхати билан бу бозорга чиқиш хуқуқ ва имкониятларидан маҳрум бўлади. Агар принципал келишилган худудда ўзи ёки бошқа агентлар орқали сотса у барибир монопол агентга битимда белгиланган мукофатни тўлашга мажбурдир. Шунинг учун бундай битимни имзолашдан олдин принципал қайси ҳолларда монорол агентнинг бозорида ўзи мустақил товар сотиши кераклигини аниқ келишиб олиши зарур. Бу бевосита давлат органларининг сотиш ёки олдин сотилган жихозга эҳтиёт қисмлар етказиб бериш ҳолларида учрайди. Битимнинг

бундай кўриниши принципалга ҳам, агентга ҳам фойдалидир: у агентга бозордаги барқарор мавқега ишонч беради ва уни сотиш тармоқларини яратилиши ва ишлаш учун капитал қўйишга ундайди, буларнинг ҳаммаси эса принципалга агентнинг фаол сотиш фаолиятини кафолатлайди. Аммо агарда монопол агент товарнинг рақобатбардошлигининг пастлиги ёки бозор коньюнктураси ва бошқа сабаблар билан мукофатининг камлиги учун товарни сотилишидан манфаатдор бўлмай қолса принципал учун бу бозор битим муддати тугагунча ёпиқ бўлади. Шуни ҳисобга олиш керакки агентнинг мамлакати ёки чет эл мамлакатининг рақобатчи фирмалари агентнинг сотиб олиши мумкин натижада агент монопол битимини тузади, аммо принципал товарни сотиш учун ҳеч қандай чора кўрмайди, бу принципал учун бу бозорни ёпади ва принципалнинг рақобатчилари учун кенг йўл очиб беради. Шундай холатларни истисно қилиш мақсадида принципал агент олдига маълум давр ичида, масалан, бир йилда бозорда товарнинг маълум бир миқдорини сотиш мажбуриятини қўяди. Аммо агент ўз талабларини кўпайтиришига дуч келиши мумкин, бу асосан мукофат миқдорини ошириш талабидир. 3. Иш муносабатларини ўрганиш услублари ва уларни расмийлаштириш тартиби. Бирор-бир товарни сотиш ёки харид қилиш ниятида сотувчи ва харидорлар шерик қидириш ва танлаш борасида катта иш олиб борадилар. Бунда уларнинг имижи, асосий иқтисодий кўрсаткичларини тўлиқ, ўзаро ўрганиш амалга оширилади. Ҳар қандай ташқи савдо битимларининг тузилишидан олдин кўп иш қилинади, тайёрлов босқичида экспортчининг ҳам импортчининг ҳам асосий вазифаси контрагентни танлаш ва топишдир. Бозорни фойда билан сотиш ёки фойдали харид мақсадида ўрганиш-бу маркетинг деб аталадиган хўжалик фаолиятининг ягона комплекс йўналишидир. Ҳар хил соҳаларда, бундай тадқиқотлар билан шуғулланувчи кўплаб фирмалар мавжуд, тезкор ташқи савдо хизматчиларининг вазифаси эса маркетинг тадқиқотлари натижаларини энг кўп самара билан шилатилишидир. Банклар маълумотлари, ихтисослашган маълумот компания ва ташкилотлар маълумотлари,

йиллик ҳисоботлари, реклама нашрлари, проспектлар, кўргазмалар рўйхатлари, фирмалар рўйхатлари, ҳар хил маълумотномалар, ҳамда фирмалар тўғрисида хабарлар бериладиган даврий матбуот материаллари мумкин бўлган контрагентни топишда қизғин баҳсга сабаб бўлади. Савдо уйлари, ассоциациялар , маълумот- информация агентлари томонидан нашр этиладиган фирма маълумотномалари ахборот манбалари орасида муҳим ўрин эгаллайди. Бир мамлакат фирмаларини ўз ичига олган, ҳалқаро ҳамда бўлак соҳалар бўйича маълумотлар бордир.Бундай маълумотномаларга асосан: АВС Evropa Prodiction (экспортчиларнинг умумевропа маълумотномаси, ГФРда нашр этилади), Kelly’s Business Directory (Буюк Британия), Austria Export Data(Австрия), Melbourne Bia (Австралия), Wer Baut Masehinen und Aniagen(ГФР), Trade Directory fon Denmavk (Дания), Italia Tedevexpoit (Италия), Katalog dev itannovev Messe(Ганновердаги кўргазма каталоги, ГФР), World Aidлар киради.Маълумотномалардан бўлажак контрагентлар тўғрисида билиш мумкин бўлган маълумотлар асосан қуйидагилар: тўлиқ ва қисқартирилган номлар; почта ва телефон манзиллари; телекс, телефон, факс рақами; фирманинг ташкил топган йили ва ривожланиш босқичлари; фаолияти соҳаси ва асосий савдо ёки ишлаб чиқариш товарлари, хизмат турлари; фирманинг ўз операцияларини амалга оширадиган банклар; фирманинг эгалари ёки асосчи компаниялар; раҳбар органлар таркиби; фирманинг жойлашган жойи ва сони; дочерние и ассоцированнўе фирмў; фирмада бандлар сони; фаолиятининг асосий кўрсаткичлари (савдонинг йиллик ҳажми, фойда, активлар, хусусий капитал ва бошқалар); капиталда қатнашиши орқали бошқа фирмалар билан алоқалар; бошқа фирма ва ташкилотлар билан шахсий алокалар; фирманинг иш обрўси ва раҳбарлари тўғрисида маълумотлар. Табиийки хамма фирмалар ҳам юқорида саналган маълумотларни ола олмайди, лекин улар тижора сири ҳисобланмайди ва ахборот нашрларида чоп этилади, қанчалик кўп маълумотлар йиғилса бундай фирма билан ишлаш осонроқ ва ишончлироқ бўлади, фирманинг молиявий ҳисоботи бўлажак шерик тўғрисидаги қимматли ахборотлардир, уларни ўрганиш бўлажак контрагентнинг молиявий аҳволини баҳолаш имконини беради. Ҳар хил кўргазма ва ярмаркаларда

қитнашиш савдо шеригини танлашда жуда катта фойдалидир. қизиқтирган соҳадиги фирмалар тўғрисидаги маълумотлар билан танишиб чиққач ва мумкин бўлган контрагентни танлагач у билан алоқа ўрнатишга ўтиш мумкин. Бунинг йўлларидан бири-бу бўлажак контрагентга тижорат таклифи (оферта) жўнатишдир.ОфертаОферта бўлажак битимнинг барча асосий шартларини ўз ичига олади, булар товар номи, миқдори, сифати нархи, етказиб бериш шартлари, етказиб бериш муддатлари, тўлов шартлари, идиш ва ўраш характери, қабул қилиш-топшириш тартиби, етказиб беришнинг умумий шартларидир.Оферта ёрдамида битим тузиш қоидалари БМТнинг 1980 1илда қабул қилинган ҳалқаро олдиқсотди шартномалари тўғрисидаги конвенцияси ёрдамида тартибга солинади. Халқаро савдо амалиётида офертанинг икки хил тури мавжуд булар: қаттиқ ва эркин оферталардир.қаттиқ офертақаттиқ офер-бу сотувчи (оферент) томонидан бир мумкин бўлган харидорга маълум бир товарни сотиш учун қилган таклифи бўлиб, унда оферентнинг амал қилиш муддати, яъни оферентнинг офертада санаб ўтилган шартлари ўзини мажбур деб ҳисобланадиган вақт кўрсатилган бўлади. қуйидаги қаттиқ оферта намунаси берилган,OBIInc., Remington drSunnywell, Califirnia,. USAОферта №1 20 май 1998 йил “Мозаика” ишлаб чиқариш тижорат фирмаси Сизга қуйидаги товарни, қуйида саналган шартларда сотиб таклиф этади:Товар номи: чармдан тикилган спорт сумкалари.Миқдори: ўн минг донаБаҳоси донаси ўн тўрт АқШ долларидан:Умумий суммаси: бир юз қирқ минг АқШ доллариЕтказиб бериш шартлари: Франко-ташувчи Тошкент аэропортида.Тўлов шартлари: 60 кунга очиладиган чақирилмайдиган хужжатли аккредитив, “Мозаика” фирмаси фойдасига бизнинг тушириб олиш тўғрисидага хабарномани олинган кундан бошлаб ўн кун ичида очиладиган ва Тошкентдаги Ўзбекистон Миллий банкида ижро этиладиган. Тўлов қуйидаги ҳужжатлар кўрсатилгандан сўнг амалга оширилади:- ҳисоб фактура;- тушириш ихтисоси;- автотранспорт йўл қоғози.Етказиб бериш муддати 1998 йил июнь.Оферта харакати: қатиқ оферта, офертанинг амал қилиш муддати-уч ой“Мозаика” ИЧТФ Директори. __А.А.Сидиров__ Агар харидор офертанинг барча шартларига рози бўлса, оферентга оферта акцентига тасдиқ жўнатади, яъни оферта шартларига тасдиқ

жўнатади. Агар харидор офертанинг бир ёки бир неча шартларига рози бўлмаса сотувчига унинг таклифига жавоб ёки ўзини тлари бўйича озод деб хисоблайди ёки хародорга унинг барча фикрлари ҳисобга олинган оферта жўнатади. Битимни тузилишидан манфаатдор бўлган томонлар тўлиқ келишувга эришгунча оферта ва контроферталар аралашуви йўли билан томонлар шартларни келишишади. Агар офертанинг амал қилиш муддати тугагунча харидордан жавоб олинмаса, бу харидор сотиб олиш нияти йўқлигини билдиради ва бу сотувчини қилган таклифидан озод қилади.Эркин офертаЭркин офертанинг амал қилиш муддати бўлмайди, сотувчини офертада кўрсатилган шартларига қандайдир муддат давомида риоя қилишга мажбур қилмайди. Харидорнинг оферта шартларига розилиги унинг шартлари кўрсатилган қаттиқ котроферта билан тасдиқлайди. Агар сотувчи контрофертани қабул қилса ва бундан харидорни ёзма равишда озод қилса, битим тузилган деб ҳисобланади ва томонлар контрофертада кўрсатилган барча шартларни бажаришга мажбурдирлар. Агар офертда уни чақириб олинмайдиганлиги ёзилмаган бўлса шартнома тузилгунига қадар таклиф сотувчи томонидан қайтариб олиниши мумкин, аммо бу нарса харидор уни қабул қилганлигини тасдиқлагунича қлиниши мумкин. Агар тасдиқ кечикиб жўнатилган бўлса ва у ҳолда у фақат сотувчи рози бўлса ва у харидорни бу тўғрида ёзма равишда хабардор қилсагина ўз кучини сақлаб қолади.СўровАгар импортчи бирор бир товарни сотиб олишдан манфаатдор бўлса, мумкин бўлган контрагентни топиб у билан алоқа боғлашнинг энг яхши йўли унинг номига сўров юборишдир (2-расмга қаранг). Намунадан кўриниб турибдики сўровнинг асосий мақсадларидан бири-бу экспорт фирмаларидан тижорат таклифларини олишдир. Одатда сўровда керакли товарнинг аниқ номи, унинг сифати, нави, миқдори кўрсатилади ва това олиб келиш ва тўлов шартлари тўғрисида мумкин қадар тўлиқ ахборот сўралади. Сўровларни бир ёки бир нечта мамлакатларнинг бир қанча фирмаларигажўнатилган маъқулдир. Бу бир қанча рақобатли таклифлар олиш мақсадида қилинади ва кейинчалик улардан фойдалироғи танлаб олинади.Tribba Vision GmbHHolbachstr., 27Affenbura, BRD8.02.98 СЎРОВ Ҳурматли жаноблар Европа савдо маълумотномасидан Сизнинг фирмангиз доим тақиладиган контакт

линзалари ишлаб чиқарувчилар орасида илғорларидан бири эканлигини билиб олдик. Сизнинг янгиликларни жорий этиш марказингиз юмшоқ контакт линзаларни сотиб олишдан манфаатдор. Шунинг учун Сиздан ўн мингта контакт линзалари жўнатишдан иборат тижорат таклифингизни йўллашингизни сўраймиз. Етказиб бериш шарти “Тошкентгача олиб бориш тўланган” бўлгани маъқул. Бизни аккредити билан тўлов қаноатлантиради. Сўраладиган партия анча катталигини инобатга олиб бизга улгуржи чегирмалар беришингизга умид қиламиз. Орамизда узоқ муддатли ва самарали ҳамкорлик пайдо бўлишига ишонамиз.“Рух” Я.Т.М. директори: В.В.Валиев__БуюртмаЭкспортчининг вакиллари билан шахсан суҳбатлар ёки ўтган музокаралар, ўзишма ва харидлар натижасида экспортчининг етказиб бериш шартлари билан таниш бўлган харидор сотувчига харидорнинг товарни унга маълум шартлари асосида жўнатиш илтимоис билан буюртма жўнатиши мумкин.Агар сотувчи буюртма шартларига рози бўлса у буюртмага тасдиқ жўнатади. буюртманинг тасдиғи бу буюртма шартларини тўлиқ қабул қилганлигини билдирувчи тижорат хужжатидир. Тасдиқ қуйидаги кўринишда бўлиши мумкин: Сизни токаркарусел станколари етказиб бериш учун қилинган буюртмангизни қабул қилнганлигиеи тасдиқлаймиз ва ижро этишга йўллаймиз. Сизнинг буюртмангизни пухталик билан ва белгиланган муддатда бажарамиз”.Муҳим сўзлар: олди-сотди битими, товар алмашиш битими, экспорт, импорт, реэкспорт, реимпорт, бартер, қарши харидлар, тўлов операциялари, тўлов асосидаги кенгш миқёсли операциялар, берилган хом ашё операциялари, эскирган махсулотларни сотиб олиш, агент-вакил, брокерлик операциялари, комиссион операциялари, консигнация шартномаси, оферта, қаттиқ оферта, эркин оферта, сўров, буюртма.

Фойдаланилган адабиётлар: Ўзбекистон Республикаси қонунлари 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. –Тошкент: Ўзбекистон, 2003. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Тадбиркорлик ва тадбиркорлик фаолиятининг кафолатлари тўғрисида” ги қонуни. 1999 йил 14 апрель. 3. Ўзбекистон республикаси Президентининг 14.06.2005 йилдаги «Бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни янада эркинлаштириш соҳасидаги устувор йўналишлар амалга оширилишини жадаллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида» ги фармони. 4. Ўзбекистон республикаси Президентининг 14.06.2005 йилдаги «Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» ги фармони. 5. Ўзбекистон республикаси Президентининг 20.06.2005 йилдаги «Микрофирмалар ва кичик корхоналарни ривожлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида» ги фармони. 6. Постановление Кабинета Министров РУз от 31.03.1998 г. «О дополнительных мерах по либерализации внешнеторговой деятельности». 7. Постановление Кабинета Министров РУз от 7.04.1999 г. «О дополнительных мерах по обеспечению выполнения прогноза и поступления валютной выручки в 1999 г.» 8. Постановление Кабинета Министров РУз от 29.06.2000 г. «О мерах по дальнейшему развитию и укреплению внебиржевого валютного рынка». 9. УзР Президентининг 11.04.2005 йилдаги «Тўғридан-тўғри хусусий хорижий инвестицияларни жалб этишни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора тадбирлар тўғрисидаги» фармони Ўзбекистон Республикаси Президенти асарлари 1. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва

янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. –Т.: Ўзбекистон, 2005. 2 . Каримов И.А. Ўзбекистон демократик тараққиётининг янги босқичида – Т.: Ўзбекистон, 2005. 3. Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохотларини чукурлаштириш йулида. Т.: Узбекистон, 1995 г, стр. 17, 29, 102-119. 4. Каримов И.А. Узбекистон - бозор муносабатларига утишнинг узига хос йули. Т.: Узбекистон, 1996 г. 5. Каримов И.А. Узбекистон ХХ1 аср бусагасида: хавфсизликка тахдид баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. Т.: Узбекистон, 1997 г.

O'xshashlar

Ташқи иқтисодий фаолиятда ахборот таъминоти

Маркетинг тизимида ахборот таъминоти

Ташқи иқтисодий фаолият маркетинги

Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлашнинг ахборот таъминоти

Давлат ташқи иқтисодий фаолият субъекти сифатида