Tanlanma kuzatish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117.5 KB

Ko'chirib olish

Tanlanma kuzatish Reja: 1. Tanlama kuzatish mohiyati va uni qo’llash sabablari. 2. Tanlama kuzatish reprezentativ xato lar i. 3. Bosh t o’ plam parametrlarini tanlama statistikalari yordamida ba h olash. 4. Tanlama t o’ plam zaruriy sonini ani q lash. 5. Tanlanma kuzatish natijalarini bosh to’plamga tarqatish yo’llari.

1. Tanlanma kuzatish mohiyati va uni qo’llash sabablari Tanlanma - bu to’plamdan saylab olingan ma’lum birliklar soni bo’lib, uning har biri mazkur to’plamning unsuridir. Mustasno hol sifatida tanlanma butun to’plamni o’z ichiga olishi mumkin. Tajriba va his-tuyg’ularga asoslangan umumiy imon komiligiga binoan, tanlanma doimo boshlang’ich to’plam haqida biror narsa anglatadi. O’rganiladigan to’plamdan yetarli miqdorda birliklar maxsus yo’llar bilan tanlanib, ular ustida o’tkazilgan kuzatish ma’lumotlari asosida boshlang’ich to’plam haqida qoniqarli axborot olish imkonini beradigan usul tanlanma tekshirish deb ataladi. Tanlanma tekshirish umuman quyidagi maqsadlarni ko’zlaydi: vaqt va mablag’ni tejash. Agar tanlanma kuzatishda bosh to’plamning, masalan, faqat 2 foiz birliklari qatnashsa, u holda kuzatish ishlarining hajmi 50 marta (100:2) kamayadi, sarflanadigan vaqt va mablag’ ham deyarli shuncha marta tejaladi; tekshirish jarayonida sifati buziladigan yoki foydalanish uchun butunlay yaroqsiz shaklga keladigan predmetlar (to’plam birliklari) sonini qisqartirish. kuzatish ob’ektini kengroq va to’laroq o’rganish. Bu holda bevosita tekshiriladigan to’plam hajmi qisqarishi hisobiga kuzatish dasturini ob’ektlarning yangi muhim belgilari bilan boyitish va har bir birlik haqida to’la va batafsilroq ma’lumotlar to’plash imkoniyati tug’iladi. Tanlanma - bu o’rganilayotgan to’plam-dan saylab olingan birliklar majmua-sidir, ularning har biri ushbu to’plam-ning tarkibiy unsuri. Tanlanma kuzatish - bu o’rganiladigan to’plamdan yetarli miqdorda birliklar maxsus yo’llar bilan tanlanib, ularni kuzatish ma’lumotlari asosida boshlang’ich to’plam haqida qoniqarli axborot olish imkonini beruvchi statistik tekshirish usulidir.

4) YOppasiga kuzatish natijalarini nazorat qilish. Tanlama tekshirish odatda sifatli axborotlar bilan ta’minlaydi. CHunki bu holda malakali mutaxassislarni jalb qilish, ularni kuzatish ijrochisi sifatida puxta tayyorlash va sinash uchun imkoniyat oshadi. Xo’sh, tanlanma kuzatish oldida qanday vazifalar turadi ? Asosiy vazifa shundan iboratki, kam kuch va mablag’ sarflab, bosh to’plam haqida iloji boricha ko’p va sifatli axborot olishdir. Bu, o’z navbatida, ma’lumotlar xarakteri va ularni olish usullariga bog’liq. Tanlanma kuzatishda bizni ko’pincha bitta yoki bir nechta to’plam belgilari qiziqtiradi. Bunday hollarda boshlang’ich to’plamni ta’riflovchi barqaror ko’rsatkichlarni miqdoriy baholash bilan chegaralanamiz. Ko’pincha tanlanma tekshirish mana shunday yechimlarni olish bilan yakunlanadi. SHu munosabat bilan tanlanma tekshirish nazariyasining katta bo’limi tanlanma asosida bosh to’plamni ta’riflovchi barqaror ko’rsatkichlarni baholashga bag’ishlanadi. Tanlanma bo’yicha bosh to’plam ko’rsatkichlarini baholash usullari ko’p, ular bir-biridan yaxshi jihatlarga ega. Bunday masalalarni tadqiq qilish bilan baholash nazariyasi shug’ullanadi. U baholashlar oldiga qo’yiladigan talab va shartlarni belgilaydi, qanday sharoitlarda u yoki bu usulga ustuvorlik berish masalalarini yechadi, baholash natijalarini qiyosiy tahlil qiladi. Demak, tanlanma tekshirish ma’lumotlari asosida boshlang’ich to’plam xaqidagi fikr yuritish qat’iy aniqlikka ega emas, balki ehtimollarga tayanadi. Tanlanma kuzatishning asosiy vazifasi kam kuch va mablag’ bilan bosh to’plam haqida ko’proq va sifatliroq axborot to’plashdir

Tanlanma tekshirish nazariyasining boshqa vazifasi bosh to’plam ko’rsatkichlarini baholash natijalarini ishonchlilik darajasini iloji boricha ob’ektiv holda aniqlashdan iborat. Tanlanmalar kichik hajmda bo’lganda, ularni tekshirish natijalariga asoslanib boshlang’ich to’plamda belgining chin qiymati yotadigan tor chegaralarni aniqlash juda qiyin. Bu holda tekshirish vazifasi boshlang’ich to’plamdagi korrelyatsiya me’yorini belgilash emas, balki meyori qanday bo’lishidan qat’iy nazar, to’plamda korrelyatsiya mavjudligi aniqmi, boshqacha aytganda, tanlamada kuzatilgan korrelyatsiya muhimmi degan masalani oydinlashtirishdan iborat. SHuning uchun kichik tanlanmalarga bag’ishlangan ko’pchilik tekshirishlar o’ziga xos xususiyatga ega. Ularda statistik ko’rsatkichlarning aniqliligini baholash, ularning muhimligini aniqlash asosiy maqsad deb qaraladi. Bunday baholashlar uchun ishlab chiqilgan usullar katta tanlamalarda ham qo’llanishi mumkin va haqiqatda tez-tez qo’llanadi. 2. Tanlanma kuzatish reprezentativ xatolari Tanlanma kuzatish ma’lumotlari bilan bosh to’plamni xarakterlash ularning umumiylashtiruvchi ko’rsatkichlari orqali amalga oshiriladi. Buning uchun tanlanma bosh to’plamning barcha muhim xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgan bo’lishi kerak. Agar tanlanmada bosh to’plamning muhim xususiyatlari namoyon bo’lsa, u reprezentativ deyiladi. Tanlanma qanchalik reprezentativ bo’lishidan qat’i nazar bosh va tanlanma ko’rsatkichlar o’rtasida doimo tafovutlar bo’ladi.CHunki bosh to’plamda Bosh to’plam-bu o’rganiladigan ko’p hajmli birliklar majmuasidir. Tanlanma to’plam yoki qisqacha tanlanma - bosh to’plamdan kuzatish uchun tanlab olingan birliklar yig’indisi.

tanlanmaga kiritilmagan boshqa birliklar ham bor. Ana shu tafovutlar tanlanmaning reprezentativlik xatolari deyiladi. Reprezentativlik xatolari ikki turga bo’linadi: tasodifiy xatolar; sistematik (muntazam) xatolar. Kuzatish jarayonida ko’rsatkichlarning miqdorlarini o’zgartirish ko’zlanmasdan, shuningdek, kuzatish usullari va asboblarining kamchiliklari bilan bog’liq bo’lmagan holda yo’l qo’yilgan xatolar tasodifiydir. Katta sonlar qonuniga binoan tanlanmaning miqdori oshgan sari tasodifiy xatolar kamayib boradi. Muntazam xatolar o’z navbatida ko’zlanmagan va ko’zlangan bo’lishi mumkin. O’lchash asboblarining noaniqligidan, tanlash va kuzatish usullarining kamchiliklaridan ko’zlanmagan muntazam xatolar kelib chiqadi. Kuzatish natijalarini o’zgartirib ko’rsatish maqsadida qilingan xatolar ko’zlangan muntazam xatolardir. Masalan, ishlab chiqarilgan mahsulotlarning sifatini oshirib ko’rsatish uchun tanlanmada bosh to’plamga nisbatan sifatli mahsulotlarning salmog’ini sun’iy ko’paytirish natijasida muntazam xato hosil bo’ladi. Statistikada tanlanmaning reprezentativligini ta’minlaydigan turlicha tanlash usullari mavjud bo’lib, ular avvalo individual va seriyalab (yoki guruhlab) tanlashga bo’linadi. Individual tanlashda bosh to’plamdan birliklar alohida- alohida, seriyalab tanlashda esa ular seriyasi (guruhi) bilan olinadi. Bundan tashqari, tanlash usullari bosh to’plamdan birliklarini (seriyalarini) tanlab olish printsiplariga qarab tasodifiy, mexanik va kombinatsion tanlashlarga bo’linadi. Reprezentativlik xatosi- tanlanma umumlashtiruvchi ko’rsatkichlari bilan bosh to’plamning huddi shunday parametrlari orasidagi farq (tafovut).

Bosh to’plamdan birliklar tasodifiy ravishda olinib tanlanma tuzilsa, u tasodifiy tanlash deyiladi. Tasodifiy tanlash takrorlanuvchi yoki takrorlanmaydigan sxemalarda o’tkazilishi mumkin. Agar tanlab olingan birlik (yoki seriya) tanlanmaga kiritilganidan (ya’ni zaruriy ma’lumotlar yozib olinganidan) keyin yana bosh to’plamga qaytarilsa va bundan keyingi tanlash jarayonlarida teng huquqda qatnashsa, tanlash tartibi takrorlanuvchi deb ataladi, aksincha, qaytarilmasa, takrorlanmaydigan sxema deb yuritiladi. Bosh to’plamdan birliklar (yoki seriyalar) ma’lum oraliqlarda tanlab olinsa va tanlanmaga kiritilsa bunday usul mexanik tanlash deb ataladi. Oraliq kengligi (i) bosh to’plam hajmini (N) tanlanma hajmiga (n) bo’lish yo’li bilan aniqlanadi, ya’ni iqN:n Tipalogik tanlashda: bosh to’plam bir jinsli guruhlarga ajratiladi; Asl ma’noda tasodi- fiy tanlash deb, bosh to’plamning birliklari uchun bab-barobar tanla-nish ehtimolini ta’-minlovchi usulga ayti-ladi. Mexanik tanlash deb bosh to’plam bir-liklarini ma’lum tartibda yozib chiqib, so’ngra belgilangan oraliqlarda bitta-dan birliklarni tanlab olishga ayti-ladi.

har bir guruhning to’plamdagi salmog’i aniqlanadi; har bir guruhdan birliklar ularning salmog’iga proportsional ravishda tasodifiy yoki mexanik usulda tanlanadi. SHunday qilib, tanlash usullari o’rganilayotgan to’plamning tuzilishiga va birliklar soniga, tanlash tartibi va shakllariga qarab turli ko’rinishlarda qo’llanilishi mumkin. Ixtiyoriy tanlama ko’rsatkich (a) xatosining yuqori chegarasi ( D a ) uning o’rtacha xatosi ( m a ) bilan ishonch koeffitsiyentining (t) ko’paytmasiga teng:D a a t  * m (7.1) Endi ishonch koeffitsiyenti va o’rtacha xatolarni aniqlash usullari bilan tanishib chiqamiz. Ishonch koeffitsiyentini aniqlash. P(t) ehtimol bilan ishonch koeffitsiyenti (t) o’rtasidagi bog’lanish ushbu integral bilan ifodalanadi: P t e dz z t t ( )    1 2 2 2  . (7.2) Ishonch koeffitsiyentining berilgan qiymatlari uchun ehtimollarni hisoblash jarayonini qulaylashtirish maqsadida ular o’rtasidagi bog’lanishni xarakterlaydigan jadval tuzilgan. Bu jadval berilgan ishonch koeffitsiyentiga ko’ra ehtimolni va aksincha istalgan ehtimolga mos keladigan ishonch koeffitsiyentini aniqlash imkonini beradi. Amaliy yoki o’quv masalalari yechilganda ishonch koeffitsiyentining asosan quyidagi qiymatlari keng qo’llaniladi: t 1.00 1.96 2.00 2.58 3.00 P(t) 0.683 0.950 0.954 0.990 0.997 Tanlanma ko’rsatkich xatosining ehtimolli chegarasi t karra kvad-ratik o’rtacha xatoga teng.

Tanlanma ko’rsatkichlarning o’rtacha xatolari ( µ ) tanlash usullari va shakllariga qarab turlicha aniqlanadi. Tanlanma o’rtacha miqdorning ( ` x) o’rtacha kvadratik xatosi ( µ x ) tanlash usullari va shakllariga qarab quyidagicha hisoblanadi: Tartib raqami Tanlash usullari va ularning ko’rinishlari Tanlash sxemalari Takrolanuvchi Takrorlanmaydigan 1 YAkka tartibda tasodifiy tanlash n Х 2  m  )1 ( 2    N n N n Х  m * 7.3 2 YAkka tartibda mexanik tanlash qo’llanilmay di )1 ( 2    N n N n Х  m * 7.4 3 Guruhlab (tiplarga ajratib) yakka tartibda tasodifiy tanlash n Х 2  m  )1 ( 2    N n N n Х  m * 7.5 Tanlanma ko’rsat- kichning o’rtacha xatosi - bu bosh to’plamdan u yoki bu usulda ko’p tanlamalar tashkil etib, ular-ning xatolaridan hisoblangan o’rtacha xatodir.

$4 Guruhlab iplarga ajratib yakka tartibda mexanik tanlash qo’llanilmay di)1 ( 2    N n N n Х  m * 7.6 5 Seriyalab tasodifiy tanlash s Х 2  m  )(     S s s X Х  m 7.7 6 Seriyalab mexanik tanlash qo’llanilmay di )(     S s s X Х  m 7.8 Formulalarda foydalanilgan belgilar: N, n - bosh va tanlanma to’plam birliklarining soni; S, s - bosh va tanlanma to’plamdagi seriyalar soni;  2 - tanlanma dispersiya;  2 - o’rtacha ichki guruhiy dispersiya; 2 ix - guruhlararo (seriyalararo) dispersiya. P.L.CHebishev teoremasi tasdiqlaydiki, R(t) ehtimol bilan ushbu tengsizlik o’rinli . ~ Х x x D   Bundan quyidagi tengsizliklar kelib chiqadi: х х х Х Х     D D ~ 7.10) Demak, R(t) ehtimol bilan aytish mumkinki, belgining bosh o’rtacha miqdori ( ~х ) ushbu ( х х Х Х   D D , ) oraliqda yotadi. O’rganilayotgan belgiga ega bo’lgan birliklarning (m) tanlanmadagi salmog’ining (   т п ) o’rtacha xatosi ( m r ) tanlash usullari va sxemalariga qarab quyidagicha aniqlanadi: Tanlash sxemalari 1 [8] 1 [8] Назарий жищатдан формулада р – бош тыпламдаги белги салмо\и олиниши керак. Натижада альтернатив белги дисперсияси pq формула$

Tartib raqami Tanlash usullari va ularning ko’rinishlari Takrolanuvchi Takrorlanmaydigan 1 YAkka tartibda tasodifiy tanlash P n m     ( ) 1         1 ) 1( N n N n P   m * 2 YAkka tartibda mexanik tanlash qo’llanilmaydi         1 ) 1( N n N n P   m * 3 Tiplarga ajratib (guruhlab) yakka tartibda tasodifiy tanlash P n m     ( ) 1         1 ) 1( N n N n P   m * 4 Tiplarga ajratib (guruhlab) mexanik tanlash qo’llanilmaydi         1 ) 1( N n N n P   m * 5 Seriyalab tasodifiy tanlash P s m   2            S s s P  m 6 Seriyalab mexanik tanlash qo’llanilmaydi            S s s P  m Keltirilgan formulalarda belgining guruhlardagi salmoqlarining (  j ) o’rtachasi (  ) va guruhlararo dispersiyadan (    ) foydalanilgan, ya’ni: . ) ( ) ( ,             j j j j j j j n n w w n n       суръатида былади. Аммо бу кырсаткич номаълум былгани учун амалиётда танлама тыплам альтернатив белги дисперсияси =ылланади. Худди шунга ыхшаб ыртача танлаш хатосини ани=лашда щам бош тыплам дисперсиясига назарий жищатдан асосланиш керак. Аммо у номаълум былгани учун танланма дисперсия =ылланади.

Endi tanlanma salmoq ( ) va uning chegaraviy o’rtacha xatosiga ( D Р P t  *m ) asoslanib, bosh salmoq (R) uchun ishonch oralig’ini aniqlaymiz. P.L.CHebishev teoremasi tasdiqlashicha, R( t ) ehtimol bilan ushbu tengsizlik o’rinli Р Р    D . Bundan       D D Р Р Р yoki ( )* (%) ( )*       D D Р Р Р 100% 100% tengsizliklar kelib chiqadi. Demak, R(t) ehtimol bilan aytish mumkin, belgining bosh salmog’i ushbu ( , )     D D Р Р yoki ( , )   100 100 100 100   D D Р Р oraliqda yotadi. Eslatma. Kichik tanlamaning o’rtacha xatosini yuqoridagi formulalar yordamida aniqlash uchun uning dispersiyasi quyidagicha hisoblanadi: 1 ) ( 2 2 ..     n х х тк  8.4. Tanlanma to’plam zaruriy sonini aniqlash Tanlanma o’rtacha miqdor xatosining chegarasiga ( D x ) asoslanib, tasodifiy tanlash usuli uchun tanlanmaning zaruriy miqdori quyidagicha aniqlanadi: Tanlash takrorlanuvchi sxemada o’tkazilsa, , 2 X n t D   bundan Odatda 30 tadan kam birliklaridan (n < 30) tuzilgan tanlanma kichik tanlanma deb yuriti-ladi.

2 2 2 X t n D  Bu tengsizlikdan ko’rinadiki, tanlanmaning miqdori kamida n t X  2 2 2  D bo’lishi kerak ekan. Tanlash takrorlanmaydigan sxemada o’tkazilsa, 2 2 2 2 2   t N N t n X  D  Salmoqning xatosiga ( D r ) asoslanib, yakka tartibda tasodifiy tanlash usuli uchun tanlanmaning zaruriy miqdori quyidagicha aniqlanadi: n t P   2 2 1   ( ) D (takrorlanuvchi) (7.13) va n t N N t Р     2 2 2 1 1     ( ) ( ) D (takrorlanmaydigan) (7.14) 5. Tanlanma kuzatish natija larini bosh to’plamga tarqatish yo’llari Tanlanma kuzatish ma’lumotlari bosh to’plamga quyidagi ikki usul orqali tarqatiladi. 1. qayta hisoblash usuli. Faraz qilaylik, tanlanma kuzatish o’tkazilib biror belgining o’rtacha miqdori ( х ) va salmog’i (R) uchun ishonch oraliqlari aniqlangan: х х х Х Х     D D ~ va       D D Р Р Р .

Tengsizliklar bosh to’plam miqdoriga ( N ) ko’paytirilsa, belgi qiymatlarining (x) yig’indisi ( ` xN ) va o’rganilayotgan belgiga ega bo’lgan birliklarning miqdori ( PN ) uchun ishonch oraliqlari xN N xN xN N X X     D D ~ va   N N РN N N Р Р     D D hosil bo’ladi. Bu miqdorlarning xatolari P(t) ehtimol bilan mos ravishda D x N va D r N dan oshmaydi. 2. Koeffitsiyentlar usuli. Ba’zi hollarda yoppasiga kuzatish ma’lumotlari tanlanma kuzatish metodi bilan tekshirib ko’riladi va unga tegishli o’zgartirishlar kiritiladi.

Adabiyotlar: 1. N.M.Soatov, X.Nabiev, D.Nabiev, G.N.Tillaxo’jaeva. Statistika. Darslik. – T.: TDIU, 2009. – 568 bet. 2. X.Nabiyev, D.X.Nabiyev. Iqtisodiy statistika. Darslik. – T.: Aloqachi, 2009. 512 bet. 3. Statistika: Uchebnik. / N.Umarov A. Abdullaev. R. Zulinova T-2009. 4. Qishloq va suv xo’jaligi statistikasi. S. Ochilov. SH. Ergasheva T-2008 5. Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi. A.X. Ayubjonov T-2004 6. Makroiqtisodiy statistika YO. Abdullaev T-1998 7. A.X.SHoalimov, SH.A.Tojiboyeva. Iqtisodiy taxlil nazariyasi.Toshkent “Iqtisodiyot” 2012y. 8. SHodiyev va boshqalar. Statistika bo’yicha praktikum. Toshkent “Tafakkur bo’stoni” 2012y. 9. A.X.Ayubjonov, B.X.Mamatqulov, S.N.Sayfullaev.”Statistika fanidan amaliy mashg’ulotlar o’tkazish uchun o’quv qo’llanma. Toshkent. “Iqtisodiyot- 2012

O'xshashlar

Tanlanma tekshirish

Statistik kuzatish uslubiyati

Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi