Талаб ва таклиф таҳлили асослари - Iqtisodiyot - Referatlar

Талаб ва таклиф таҳлили асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

909.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Талаб, унинг манбалари ва таъсир қилувчи омиллари. 2. Талаб қонуни ва талаб функцияси. 3. Таклиф ва унга таъсир қилувчи омиллар. 4. Таклиф қонуни, таклиф функцияси ва даврлари.

www.arxiv.uz Талаб, унинг манбалари ва таъсир қилувчи омиллари . Таклиф ва талабни иқтисодий нуқтаи назардан таҳлил қилиш, жуда кўп ва кенг муаммоларни ҳал қилишда универсал восита бўлиб хизмат қилади. Бундай муаммоларга қуйидагилар кириши мумкин: жаҳондаги иқтисодий шароитлар ўзгаришининг маҳсулот ишлаб чиқаришга ва унинг самарадорлигига таъсири; нархларни назорат қилиш бўйича давлат томонидан кўриладиган чора-тадбирларни баҳолаш; иқтисодий рағбатлантириш ва минимал иш ҳақини белгилаш; солиқларнинг, субсидияларнинг, импортга қўйиладиган пошлинанинг, ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар фаолиятининг чегаралашларнинг умумий иқтисодиётга таъсири ва ҳоказо. Талаб ва таклиф орқали бозор механизмини ўрганиш, уларнинг графикларини таҳлил қилишдан бошланди. Маълумки, давлатнинг аралашувисиз, талаб ва таклиф мувозанат ҳолатга келади ва унга асосан товарнинг бозор нархи ўрнатилади ҳамда мувозанатни таъминлайдиган маҳсулотнинг умумий ҳажми ўрнатилади. Лекин, қандай қилиб, нарх ва маҳсулот ҳажми талаб ва таклифнинг баъзи бир характеристикалари билан боғланган? Қандай қилиб улар вақт бўйича ўзгаради ва қандай қилиб уларга умумий иқтисодий фаоллик, иш ҳақи харажатлари таъсир қилади? Нима учун талаб ва таклиф бозорлар (рақобатлашган, монопол, олигопол ва бошқа) бўйича фарқ қилади? Нима учун баъзи бир бозорларда товарлар танқис ва ҳоказо саволларга жавоб бериш учун талаб ва таклифнинг диаграммасини қарашдан бошлаймиз (3.1-расм). Ордината ўқи бўйича бир бирлик маҳсулотнинг нархи P кўрсатилган (сўмда). Абцисса ўқи бўйича берилган вақт оралиғида талаб қилинган ва таклиф қилинган маҳсулот ҳажми Q кўрсатилган. Таклиф чизиғи S ( supply ) қанча миқдорда ва қанақа ишлаб чиқариш нархида товарнинг бозорда сотилиши мумкинлигини кўрсатади. Таклиф чизиғи қанча юқорига кўтарилса, шунча нарх юқори бўлади ва шунга кўп фирмалар маҳсулот ишлаб чиқариб, сотиш имкониятига эга бўладилар.

www.arxiv.uz 3.1-расм. Талаб ва таклиф чизиқлари. Юқори нарх, мавжуд фирмаларни ишлаб чиқаришни кенгайтиришга даъват этади, бозорга янги фирмаларни ўз маҳсулоти билан кириб келишини таъминлайди, улар ишлаб чиқарган юқори харажатли рентабел бўлмаган маҳсулотлари юқори нархда рентабел бўлади. Бундай ҳолда, фирмаларда ишлаб чиқаришнинг кенгайиши қисқа вақт оралиғида интенсив бўлса, узоқ муддатда эса экстенсив амалга оширилади. Талаб чизиғи D ( Demand ) истеъмолчиларнинг берилган нархларда қанча миқдорда маҳсулот сотиб олиш мумкинлигини билдиради. Талаб чизиғининг пастга кетиши, истеъмолчиларнинг нарх қанча паст бўлса, улар шунча кўп маҳсулот сотиб олишини англатади. Паст нархлар, харидорларга янада кўпроқ миқдорда товарлар сотиб олишига ҳамда илгари сотиб олаолмаётган истеъмолчиларга эса ҳозир у товарни сотиб олишга имкон яратади. S P P 1 Q 2Q 0Q 1 E DP 0 P 2 Орти = ча ма ҳ сулот Та = чиллик

www.arxiv.uz Бу икки эгри чизиқ талаб ва таклифнинг мувозанат нуқтасида кесишади. Мувозанат бозор тизимининг шундай ҳолатини билдирадики, бу ҳолатда талаб ва таклиф бир-бирига тенг бўлади. Мувозанат нуқта мувозанат нархни ва мувозанат маҳсулот миқдорини билдиради. 0P нарх мувозанат нарх бўлганда, таклиф қилинадиган ва талаб қилинадиган товар миқдори бир-бирига тенг бўлади  0Q . Бу нуқтада товар танқислиги ҳам, ортиқча товар ҳам бўлмайди. Бозор шароитларини ўзгариши талаб ва таклиф мувозанатини бузилишига олиб келади, лекин бозорда, ўз ўзидан автоматик равишда, мувозанатни тиклаш тенденцияси мавжуд. Бундай ҳолатни тушуниш учун қуйидаги икки ҳолни қараймиз: Фараз қилайлик, нарх мувозанат нархдан юқори бўлсин яъни 1P (3.2-расм). Бу ҳолда ишлаб чиқарувчилар, истеъмолчилар сотиб олиши мумкин бўлган миқдордан кўпроқ маҳсулот ишлаб чиқаришга ҳаракат қилади. Натижада ортиқча маҳсулот тўплана бошлайди, маҳсулот тўпланишини камайтириш ёки уларни сотиш учун ишлаб чиқарувчилар нархини камайтириши лозим бўлади. Бу ҳолда нарх пасаяди, маҳсулотга талаб эса ўсади, бу ўз навбатида таклиф қилинадиган маҳсулотнинг миқдорини камайишига олиб келади, бундай ҳолнинг такроран давом этиши токи мувозанат нарх 0P ўрнатилгунча давом этади. Агар бошланғич нарх, масалан 2P мувозанат нарх 0P дан паст бўлганда, юқоридагига тескари ҳолат юзага келади. 0 2 P P  бўлганда, товар танқислиги ривожлана бошлайди, нима учун деганда 2P нархда истеъмолчилар қанча миқдорда товар хоҳласа, шунча миқдорда сотиб олаолмайди. Талаб ва таклиф графигидан кўриниб турибдики, нарх 2P бўлганда талаб 2 Q га тенг бўлса, таклиф 1 Q га тенг, яъни 1 2 Q Q  , талаб қондирилмайди. Бундай ҳолат нархнинг ўсишига олиб келади. Шундай қилиб, истеъмолчилар мавжуд товарларни сотиб олиш учун бир-бири билан рақобатлаша бошлайди, ишлаб чиқарувчилар бунга нархни ошириш билан ва ишлаб чиқаришни кенгайтириш билан жавоб беради. Натижада нарх яна ўзининг мувозанат ҳолатига 0P га эришади. Бу ерда биз ҳар бир нархга маълум миқдорда маҳсулот тўғри келади ва сотилади ҳамда у ягона деб фараз қиламиз. Бу фараз, бозор эркин рақобатлашган бўлгандагина маънога эга бўлади, қачонки бундай бозорда сотувчи ва харидор

www.arxiv.uz бозор нархига таъсир қила олмайди. Агар таклиф ягона ишлаб чиқарувчи (монополист) томонидан белгиланса, нарх билан, таклиф қилинадиган маҳсулот миқдори ўртасидаги мослик бир қийматли бўла олмайди. Нима учун деганда, монополист талабнинг ўзгаришига қараб, нархни ўз фойдасига мослаштириб ўзгартириши мумкин. Шу сабабли биз талаб ва таклиф чизиғини чизганимизда, ошкора бўлмасада, бозор эркин рақобатлашган деб фараз қиламиз. 3.2 Талаб ва таклифнинг ўзгариши Талаб ва таклиф чизиқлари, рақобатлашган ишлаб чиқарувчиларга берилган нархларда қанча миқдорда маҳсулот сотиши мумкинлигини ва истеъмолчиларга эса берилган нархларда қанча миқдорда маҳсулот сотиб олишини кўрсатиб беради. Аммо шуни ҳам унутмаслик керакки, талаб билан таклиф нархдан ташқари бошқа шароитларга ҳам боғлиқдир. 3.3-расм. Таклиф эгри чизиқлари. Масалан, ишлаб чиқарувчининг қанча миқдорда маҳсулот сотиши унинг нархидан ташқари ишлаб чиқариш харажатларига (иш ҳақи, хом ашё нархи) ҳам P нарх'S S P 1 P 2 Q ма ҳ сулот ми = дори Q 2Q 1

www.arxiv.uz боғлиқдир. Товарга бўлган талаб эса истеъмолчининг бюджетига (даромадига) ва бошқа омилларга боғлиқдир. Шу сабабли биз талаб ва таклиф эгри чизиқларининг, иш ҳақи ставкаси, капитал харажатлар ва даромадлар ўзгарганда қандай ўзгаришини қараб чиқамиз (3.3-расм). Таклиф чизиғи S дан бошлаймиз. 3.3-расмдан кўриниб турибдики, нарх 1P бўлганда, ишлаб чиқариладиган ва сотиладиган маҳсулот миқдори 1 Q га тенг. Энди фараз қилайлик, хом ашё нархи камайди, демак, бир бирлик маҳсулот харажати камаяди. Бу таклифга қандай таъсир қилиши мумкин? Хом ашё нархининг камайиши, маҳсулотга бўлган харажатнинг камайишига олиб келади, харажатнинг камайиши эса, ишлаб чиқариш самарасини оширади ва кўпроқ фойда олишга олиб келади. Бу ўз навбатида ишлаб чиқаришни ривожлантиришни рағбатлантиради ва илгари рентабел бўлмаган фирмалар учун бозорга ўз товарлари билан кириб келишга имконият яратади. Демак, агар бозорда товар нархи ўзгармаса, яъни 1P сақланиб қолса, илгаридагига нисбатан, бозордаги маҳсулот таклифи ошади, натижада таклиф эгри чизиғи унга силжийди. 1P нархга 1 Q бирлик эмас   122 QQQ  маҳсулот миқдори тўғри келади. Маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ошиши, бу ерда нархга боғлиқ эмас, шу сабабли таклиф эгри чизиғи S бутунлай ўнгга, 'S га силжийди ( 3. 3-расм). Таклиф эгри чизиғининг бундай ўзгаришига, яъни нархга боғлиқ бўлмаган ҳолдаги ўзгаришига таклиф ўзгариши дейилади. Ўзгармас таклиф эгри чизиғидаги бирор нуқтадан пастга ёки юқорига қараб ҳаракат қилишга таклиф миқдорининг ўзгариши дейилади. Хом ашё нархи пасайишининг таклиф эгри чизиғига бошқача таъсирини, ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори 1 Q ўзгармаганда кузатиш мумкин. Ҳақиқатдан ҳам, 1 Q ўзгармаганда, уни ишлаб ишлаб чиқариш учун кетган харажат камаяди (хом ашё нархи пасайгани учун), демак, товар нархи ҳам камаяди, яъни унинг нархи 1P дан 2P га ўзгаради. Бу ўзгариш ишлаб чиқарилган товар миқдорига боғлиқ эмас . Натижада, таклиф эгри чизиғи ўнгга силжийди. Умуман олганда, хом ашё нархи ўзгаришининг таклиф чизиғига таъсирини ўрганишда, юқорида келтирилган икки ҳол ҳам хусусий ҳоллардан бўлиб, энг четки

www.arxiv.uz ҳолатларни англатади. Ҳақиқатда эса, хом ашё харажатлари камайганда нарх ҳам, товар миқдори ҳам ўзгариши мумкин. Бу ўзгаришлар янги таклиф эгри чизиғининг талаб чизиғи билан мувозанатга келиши билан боғлиқдир ( 3. 4-расм). 3. 4-расм. Таклиф ўзгаргандаги янги мувозанат ҳолат. 3. 4-расмда таклиф чизиғи S дан S га силжиган, мувозанат нуқта 1 m дан 3 m га тушган, умумий ишлаб чиқариш ҳажми 1 Q дан 3 Q гача ошган. Маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари қанча кам бўлса, у шунча маҳсулот нархини пасайтиришга ва маҳсулотни кўпроқ сотишга олиб келади. Ўз-ўзидан равшанки, фан техника тараққиёти асосида бошқаришни такомиллаштириш натижасида ишлаб чиқариш харажатларини камайтириш, иқтисодий ўсишнинг муҳим ҳаракатлантирувчи кучидир. Энди, истеъмолчилар даромадини ошишининг талабга таъсирини ўрганиш учун, қуйидаги 3. 5-расмни қараймиз. P нарх ' D D P 1P 2 Q ма ҳ сулот ми қ дори Q 2Q 1P нарх 'S S Dm 1P 1 m 3P 3 Q ма ҳ сулот ми қ дори Q 3Q 1

www.arxiv.uz 3.5-расм. Талаб эгри чизиқлари. Маълумки, истеъмолчилар даромади юқори бўлса, улар товарларни сотиб олиш учун кўпроқ пул ажратади. Агар бозор нархи 1P ўзгармас бўлганда истеъмол қилинадиган маҳсулот миқдори, масалан 1 Q дан 2 Q га ўсишини кузатиш мумкин. Бу силжиш бозор нархи қандай бўлишидан қатъий назар амалга ошади, шунинг учун талаб чизиғи ўнгга қараб силжийди. Расмда бу силжиш D дан D  га силжиши каби акслантиради. Иккинчи томондан, истеъмолчининг реал даромади ошса, у 1 Q миқдордаги товарни юқорироқ нархда, масалан, 2P нархда ҳам сотиб олади, яъни даромади ошмаганда 1 Q товарни 1P нархда сотиб олса, реал даромади ошса, у шу миқдордаги  1Q товарни 2P нархда сотиб олади. Бу ҳолатда ҳам талаб чизиғи ўнгга силжийди. Умуман олганда, даромад ошганда нарх ҳам, сотиб олинадиган товар миқдори ҳам ўзгармай қолмайди. Янги нарх ва янги товар миқдори натижада талаб ва таклифнинг мувозанатлигига олиб келади ( 3. 6-расм). Q 3P нарх ' D DP 1P 3 Q Q 1

www.arxiv.uz 3. 6-расм. Таклиф ўзгаргандаги янги мувозанат. Расмдан кўриниб турибдики, истеъмолчилар юқори 3P нархни тўлаши мумкин, фирмалар эса, даромади ошгани учун кўпроқ, яъни 3 Q миқдорда маҳсулот ишлаб чиқаришади. Талабга бир-бирини ўрнини босадиган товарлар нархларининг ўзгариши ҳам таъсир қилади. Масалан, мис билан алюминий бир-бири ўрнини босадиган товарлар ҳисобланади, нима учун деганда, ишлаб чиқаришда улардан бири иккинчисини алмаштириши мумкин. Агар алюминий нархи ошса, мисга бўлган талаб ошади. Бошқа томондан бензин автомобилга нисбатан тўлдирувчи товар бўлади, яъни улар биргаликда ишлатилади. Демак, бензин нархининг камайиши ёки ошиши автомобилга бўлган талабни оширади ёки камайтиради. Шу сабабли, бир-бирининг ўрнини босадиган товарлардан бирининг нархини ошиши ёки тўлдирувчи товарлардан бирининг нархини камайиши ҳам талаб чизиғини ўнгга силжишга олиб келади.

www.arxiv.uz Кўпгина бозорларда бир вақтнинг ўзида ҳам талаб, ҳам таклиф эгри чизиқлари ўзгариб туради. Иқтисодий ўсиш юқори бўлганда истеъмолчилар даромади юқори бўлади, акс ҳолда даромадлар ҳам камаяди. Баъзи бир товарларга бўлган талаб ҳам вақт бўйича ўзгаради, масалан, мавсумлар бўйича товарларга талаб; бир-бирини ўрнини босадиган товарлардан бирининг нархини ўзгариши; дид ва моданинг ўзгаришига қараб талабнинг ўзгариши. Худди шундай, вақт бўйича иш ҳақи, хом ашё нархи, капитал маблағ қўйишлар ҳам ўзгаради, натижада бу ўзгаришлар таклифга жиддий таъсир қилади. Таклиф ва талаб эгри чизиқлари бундай ўзгаришлар оқибатини таҳлил қилишга ёрдам беради. 3. 7-расмда ҳам талаб, ҳам таклиф чизиқларининг ўнгга силжишлари келтирилган. 3. 7-расм. Таклифдаги ва талабдаги ўзгариш натижасидаги янги мувозанат графиги Бу силжишлар, нархни 1P дан 2P га ошишига ва товар ишлаб чиқаришни эса, 1 Q дан 2 Q га ошишига олиб келади. Талаб ва таклифдаги ўзгаришларнинг миқдори ва йўналишларини олдиндан айтиб бериш учун, талаб билан таклифнинг ' D P нарх 'S S DP 1P 2 Q Q 2Q 1

www.arxiv.uz нархдан ва бошқа параметрлардан боғланганлигини миқдорий жиҳатдан ифодаламоқ керак.

www.arxiv.uz Талаб ва таклиф функциялари Замонавий иқтисодий назариянинг аниқроқ бўлиши, у ўрганадиган иқтисодий жараёнларнинг миқдорий муносабатларини ўрганиш учун математик инструментдан кенгроқ фойдаланишни тақозо қилади. Ҳозирги вақтда иқтисодчилар иқтисодий жараёнларни ўрганишда модел тушунчасидан кенг фойдаланмоқдалар. Модел деганда, иқтисодий жараённинг схемаси, лойиҳаси, математик формулалар билан ифодаланиши тушунилади. Бу ерда кенгроқ ишлатиладиган моделлардан бири иқтисодий-математик моделлардир. Иқтисодий математик моделлар, иқтисодий жараёнларнинг миқдорий муносабатларини функция, тенглама, тенгсизликлар орқали ифодалайди. Функция - бу математик тушунча бўлиб, боғлиқ ўзгарувчи билан эркин ўзгарувчилар ўртасидаги миқдорий боғлиқликни ифодалайди. Агар функция битта боғлиқ ўзгарувчи билан, битта эркин ўзгарувчи ўртасидаги боғлиқликни ифодаласа, унга бир ўзгарувчили функция дейилади ва у қуйидагича ёзилади: ) (x f y . Агар функцияда эркин ўзгарувчилар сони n -та  1n бўлса, nx x x ,..., , 2 1 , у ҳолда n ўзгарувчили функцияни оламиз:  nx x x f y ,..., , 2 1  . Бир ўзгарувчили функцияга мисол сифатида нархга боғлиқ бўлган талаб функциясини қараш мумкин: ) (P f Q D . бу ерда: D Q - талаб миқдори; P - бир бирлик маҳсулот нархи. Талаб функцияси маҳсулот нархи P бўлганда, истеъмолчи қанча максимал миқдорда маҳсулот сотиб олиши мумкинлигини кўрсатади. Нарх ошганда, талаб

www.arxiv.uz миқдори камаяди. Масалан, ўқувчи дафтарига бўлган талаб ва дафтар нархи ўртасидаги боғлиқлик қуйидаги жадвалда берилган. Битта дафтар нархи, сўм (P ) 10 20 30 Талаб, Q (дона) 18 12 6 Бу жадвалдаги талаб Q билан нарх P ўртасидаги боғлиқлик, тескари боғлиқликдир. Нима учун деганда, нарх (аргумент) ўсиши билан талаб миқдори (функция қиймати) камайиб боради. Жадвалдаги боғлиқлик график кўринишида ҳам бўлиши мумкин ( 3. 8-расм): 3. 8-расм. Талаб ва нарх ўртасидаги боғлиқлик графиги. P 30 20 10 Q 12 6 18

www.arxiv.uz Жадвалдаги талаб билан нарх ўртасидаги боғлиқлик аналитик, яъни функция шаклида берилганда у қуйидагича ёзилади:P QD    6,0 24 , ёки талаб функциясига тескари функция 3 5 40 Q P    кўринишида ёзилади. Ушбу функциялардаги Q ва P лардан бирига, унинг жадвалдаги қийматларини қўйсак, мос ҳолда иккинчисининг қийматини аниқлаймиз. Умуман олганда, чизиқли бир ўзгарувчили талаб функцияси қуйидагича ёзилади: P b a QD    бу ерда 0DQ ва 0 P , a ва b параметрлар статистик маълумотлар асосида ҳисобланади. Чизиқли талаб функциясининг графиги қуйидаги тартибда аниқланади. Нарх 0 P бўлганда, талаб a QD бўлади. Нарх b a P  га тенг бўлганда, талаб 0DQ бўлади. Олинган қийматлар графикда ифодаланиб, талаб чизиғи графигини оламиз: талаб функцияси чизиқли бўлгани учун, нарх P нолдан b a гача ўзгарганда, талаб D Q нинг қиймати AB тўғри чизиғи устида ётади ( 3. 9-расм). P A b a P b a Q D    0 QB a

www.arxiv.uz 3. 9-расм. Чизиқли талаб графиги. Энди юқорида келтирилган талаб функцияси графигини чизамиз ( 2. 10-расм).0 P бўлганда, талаб қиймати 24D Q га тенг (графикда у B нуқта билан белгиланган). Товар нархи 40 P га тенг бўлганда, талаб миқдори 0DQ га тенг бўлади (графикда бу A нуқта). A нуқта билан B нуқтани туташтирувчи тўғри чизиқ берилган функция учун талаб чизиғини беради. 3.10-расм. Талаб функциясининг графиги. Кўп ўзгарувчили талаб функцияси, талаб миқдорини унга таъсир қилувчи бир неча омиллар асосида аниқлайди. Мисол тариқасида нон бозори моделини қандай аниқланишини қараймиз. Маълумки, нонга бўлган талаб, ноннинг нархи нP га ва истеъмолчининг даромади R га боғлиқдир ва бу боғлиқлик қуйидагича ифодаланади.  R P D Q н D ,  . (1) QP A P Q D    6,0 24 B4 0 3 0 2 0 1 0 1 2 6 1 8 2 4

www.arxiv.uz Бу ҳолда кўп ўзгарувчили талаб функцияси икки ўзгарувчидан: нон нархи нP ва истеъмолчи даромади R дан боғлиқ. Нон пиширувчилар томонидан таклиф қилинадиган нон миқдори S Q ноннинг нархи нP дан ва уннинг нархи унP га боғлиқ, деб қарайлик. У ҳолда таклиф функцияси  ун н S P P S Q ,  , (2) кўринишда ёзилади. Нон бозоридаги нонга талаб ва таклифнинг бир-бирига тенг бўлиши шарти S D Q Q  (3) бўлади. (1), (2) ва (3) муносабатлар нон бозори моделини беради. Мисол. Нонга бўлган икки омилли талаб функцияси берилган: R P Q н D      2 20 80 Бу функция орқали берилган нон нархи ва истеъмолчи даромадида нонга талаб қанча эканлигини аниқлаш мумкин. Агар нон нархи нP =20 сўм, даромад 250 сўм бўлса, нонга талаб 180 250 2 20 20 80      DQ бўлади. Агар истеъмолчи даромади ўзгармас бўлиб, R =250 сўмга тенг бўлса, у ҳолда бир омилли нонга талаб функциясини оламиз: н D P Q    20 580 , ёки нон нархи 20нP бўлиб, ўзгармас бўлса, биз даромадга боғлиқ нонга талаб функциясини оламиз. R QD    2 320 . Талабга нархдан бошқа барча таъсир қилувчи омилларни ҳисобга оладиган бўлсак, кўп омилли талаб функцияси қуйидагича ёзилади;  B N P P W Z R P f Q у D , , , , , , , ком  бу ерда D Q - талаб; R - даромад; Z - истеъмолчи диди; W - кутиш; уP - ўрнини босувчи товарлар нархи; комP - комплектга кирувчи товарлар нархи; N - харидорлар сони; B - бошқа омиллар.

www.arxiv.uz Шундай қилиб, кўп омилли талаб функцияси ёрдамида, талаб миқдорининг унга таъсир қилувчи омиллар (ёки бир қатор омиллар таъсири ўзгармас бўлганда қолган омиллар) таъсири бўйича ўзгариш қонуниятларини таҳлил қилиш мумкин. Талаб қонуни бўйича нархдан бошқа омиллар таъсири ўзгармаганда, нархнинг ўсиши билан талаб миқдори камайиб боради (яъни, ўсмайди). Бозор талаби чизиғини аниқлаш учун, биринчи навбатда статистик маълумотлар ва истеъмолчи диди ҳамда одатига кўра, алоҳида харидорнинг талаб функцияси аниқланди ва ундан кейин ушбу индивидуал талаб чизиқлари горизонтал қўшилади. Бир ўзгарувчили таклиф функцияси қуйидаги кўринишда ёзилади:  P QS  , бу ерда S Q - товарга бўлган талаб миқдори; P - битта товар нархи. Таклиф функцияси бир бирлик товар нархи P бўлганда товар сотувчилар максимал даражада қанча миқдорда товар таклиф қилишини кўрсатади. Унинг графиги, талаб функцияси графигидай аниқланади. Масалан, чизиқли таклиф функцияси берилган бўлсин: P b a QS    , бу таклиф функцияси товар нархига боғлиқ бўлиб, бу боғлиқлик мусбатдир, яъни нарх (аргумент) ўсиши таклифнинг (функциянинг) ўсишига олиб келади. Таклиф функцияси ўсувчидир. Таклиф функцияси графиги талаб функцияси графиги каби аниқланади. Таклифнинг таклиф чизиғи бўйича ўзгаришига, таклиф миқдорининг ўзгариши дейилади. Таклиф миқдорининг ўзгариши, яъни таклифнинг таклиф чизиғи бўйича ўзгариши, фақат нарх таъсири остида бўлади. Нархдан бошқа таклифга таъсир қилувчи омиллар таклиф чизиғини унга пастга ёки чапга-юқорига силжитади. Таклиф чизиғининг ўзини ўнгга ёки чапга силжишига таклифнинг ўзгариши дейилади. Таклиф миқдори нархдан ташқари бошқа омилларга ҳам боғлиқдир:

www.arxiv.uz  ишлаб чиқариш технологияси, (технология даражасининг ўсиши, таклиф чизиғини ўнгга силжитади, нима учун деганда, янги технология ишлаб чиқариш харажатларини камайтиради ва ишлаб чиқарувчи берилган нархда кўпроқ маҳсулот ишлаб чиқариш имкониятига эга бўлади);  ресурслар нархи (ресурслар нархи ошганда, ишлаб чиқариш харажатлари ошади, натижада берилган нархда ишлаб чиқарувчи камроқ маҳсулот ишлаб чиқариб, таклиф қилади, натижада таклиф чизиғи чапга силжийди, ресурслар нархи камайганда, юқоридаги ҳолатнинг акси бўлади, яъни таклиф ошади, натижада таклиф чизиғи ўнгга силжийди);  ушбу маҳсулотни ишлаб чиқарувчилар сони ошганда (ишлаб чиқарувчилар сонининг ошиши, умумий таклиф чизиғини ўнгга силжитади);  солиқлар ва дотациялар (солиқнинг ортиши натижасида, таклиф қилинадиган маҳсулот миқдори камаяди, шу сабабли таклиф чизиғи чапга силжийди; дотация берилганда юқоридагининг акси бўлади, яъни таклиф чизиғи ўнгга силжийди). Кўп омилли таклиф функцияси қуйидаги кўринишда бўлади:  B N D C P T P Q p S , , , , , ,  бу ерда S Q - таклиф миқдори; P - товар нархи; T - технология даражаси; PP - ресурслар нархи; C - солиқ ставкаси; D - дотация миқдори; N - ишлаб чиқарувчилар сони; B - бошқа омиллар. Таклиф қонунига кўра, (нархдан бошқа омилларнинг таъсири ўзгармаса нархнинг ( P ) ўсиши билан, таклифнинг ( S Q ) миқдори ўсади, таклиф функцияси ўсувчидир. Бозор мувозанати Мувозанат - бу тизимнинг шундай бир ҳолатики, агар унга бирор бир ташқи куч таъсир қилмаса, у ўзининг ушбу ҳолатини сақлаб қолади. Талаб ва таклиф моделида талаб D чизиғи билан таклиф S чизиғининг кесишган нуқтаси бозор мувозанатини билдиради. Демак, бозор мувозанати талаб ҳажми билан таклиф ҳажмининг тенглигини таъминлайдиган нарх даражаси ва товар миқдори билан аниқланади. Талаб ва таклиф қонунига кўра шуни таъкидлаш

www.arxiv.uz мумкинки, агар бозор мувозанат ҳолатида бўлса, у ҳолда, унинг қатнашчилари товар нархини ёки товар миқдорини ўзгартиришга ҳеч нарса сабаб бўлмайди. Мувозанат нарх eP (3.11-расм) деб, шундай нархга айтиладики, агар у бозорда таклиф қилинадиган неъмат миқдори S Q ни унга бўлган талаб миқдори унга бўлган талаб миқдори D Q га тенглаштирса, яъни D S Q Q  . 3.11-расм. Мувозанат нарх P e ва мувозанат ишлаб чиқариш Q e . 3. 11-расмдан кўриниб турибдики, бозор мувозанати ягона. Талаб ва таклиф чизиғиқлари ягона мувозанат E нуқтада кесишади. eP ва e Q нуқталар, мувозанат нуқта E нинг координатлари ҳисобланади. Бозордаги талаб ва таклифнинг ўзгариши, бозор мувозанатини ўзгаришига олиб келади. Масалан, бозордаги талаб ошса, (талаб чизиғи ўнгга силжиганда) мувозанат нарх eP ва мувозанат товар ҳажми e Q ўсади. Агар бозор талаби камайса (талаб чизиғи чапга силжиса), eP ва e Q лар ҳам камаяди. Бозор таклифи ошса (таклиф чизиғи ўнгга силжиса), мувозанат нарх eP камаяди, мувозанат товар ҳажми S Q ўсади. Агар бозор таклифи камайса (таклиф чизиғи S чапга силжиса), мувозанат нарх eP ўсади, мувозанат товар ҳажми S Q камаяди ( 3. 12, 3. 13-расмлар).P SD E P e Q 0 Q e

www.arxiv.uz 3. 12-расм. Талаб чизиғининг 3. 13-расм.Таклиф чизиғининг силжиши. силжиши. Агар таклиф ва талаб чизиқлари бир вақтнинг ўзида силжишса, мувозанат нарх eP ва мувозанат миқдор e Q ларнинг ўзгариши ҳар хил бўлиши мумкин. Юқорида келтирилган бозор модели статик бўлиб, у маълум вақт оралиғини олади (масалан, у бир ойга, бир йилга тенг бўлиши мумкин). Бундай бозор моделида ўзгарувчилар вақтга боғлиқ эмас. Моделда талаб, таклиф ва нархларнинг боғлиқликларини вақт ўзгариши билан боғласак, модел динамик моделга айланади. Фараз қилайлик, маълум вақт оралиғида (масалан, бу оралиқ бир ой бўлсин) бир бирлик товарнинг бозор нархи )(t P бўлсин (яъни, товар нархи бир ой ичида ўзгармайди). Товарнинг бозор нархи )(t P мувозанат нархга тенг бўлиши ҳам, тенг бўлмаслиги ҳам мумкин. Агар биз T вақт оралиғини қарасак, у ҳолда T t ,...,2,1 қийматларни қабул қилади. ) ( ),...,2( ),1( T P P P - нарх траекториясини ёки динамик модел траекториясини беради. Битта маҳсулот учун бозорнинг динамик моделини қараймиз. Моделда талаб чизиғини D ва таклиф чизиғи S вақт ўзгариши билан ўзгармайди деб фараз қилайлик. Талаб функцияси t Q D ва таклиф функциясиD 2D D 1 SP 0E 0eP E 1 EP e 1eP eQ 1eQ Q 0 e Q S 2S 1D SP 0E 0eP E1 E P e 1eP eQ 1eQ Q 0 e Q

www.arxiv.uzt Q S нарх )(t P га боғлиқ. Бу ерда )(t P t - оралиқдаги нарх, )1 ( t P - олдинги P )1 ( t - оралиқдаги нарх. Талаб функцияси:  )( 1 0 t P a a t QD    бу ерда 1 0,a a - ўзгармас параметрлар. Таклиф функцияси:  )1 ( 1 0     t P b b t QS бу ерда 1 0,b b - ўзгармас параметрлар. Мувозанат нарх қуйидаги қайтариладиган босқичлар бўйича аниқланади: 1. Талаб ва таклиф чизиқлари графиги чизилади (горизонтал ўқ бўйича нарх P қўйилади, вертикал ўқ бўйича таклиф ва талаб қилинган маҳсулот миқдори Q ); 2. Бошланғич вақт оралиғи 1t бўйича таклиф миқдори )(t Q S , бошланғич нарх )1( P га кўра аниқланади, (бошланғич нарх )1( P ) олдиндан сотувчи томонидан берилади; 3. 2t оралиқ учун нарх )2(P мувозанатлик шартидан аниқланади. )2( )2( S D Q Q  )1( )2( 1 0 1 0 P b b P a a      Нарх )1( P маълум бўлгани учун, юқоридаги тенгликдан )2(P аниқланади; 2t учун )2(P аниқланганидан кейин юқоридаги иккинчи ва учинчи босқичлар такрорланиб, )3(P аниқланади ва ҳоказо. Ҳисоб-китобларнинг тўхташ шарти )1 ( )(   t P t P бўлиб, бу шарт баржарилса, мувозанат нарх ).1 ( )(    t P t P Pe кўринишида аниқланади. Тақрибий баҳолаш: Агар     )1 ( )( lim t P t P p бўлса, eP t P )( деб қараш мумкин. Мисол. Қуйидаги талаб функцияси берилган бўлсин: )( 10 41 )( t P t Q D    Таклиф функцияси: )1 ( 3 2 )(     t P t Q S 2t учун бошланғич нарх 5 )1(  P бўлсин ва бу нархда таклиф миқдорини аниқлаймиз: . 17 5 3 2 )2(     SQ

www.arxiv.uz Мувозанатлик шартига кўра )2(P ни аниқлаймиз. )2( )2( S D Q Q  дан 17 )2( 10 41    P , 4.2 10 24 )2(   P Энди 3t ҳол учун таклиф миқдорини аниқлаймиз: 2.9 4.2 3 2 )2( 3 2 )3(        P QS Мувозанатлик шартидан )3(P ни аниқлаймиз: )3( )3( D S Q Q  ёки 2.9 )3( 10 41    P 18.3 )3(  P 4 t учун таклиф миқдори аниқланади; 54. 11 18.3 3 2 )4(     SQ Мувозанатлик шартидан )4(P ни аниқлаймиз. 54. 11 )4( 10 41    P , 946.2 )4(  P . Кейинги ҳисоб-китобларда 0162.3 )5(  P ва 9954.2 )6(  P , 0208.0 )5( )6(  P P . Агар аниқлик даражасини 1,0 деб олсак, 1,0 0208,0  бўлгани учун мувозанат нарх сифатида биз 1,0 аниқлик билан 9954,2 )6(  P ни қабул қилишимиз мумкин. Мувозанат нархни тўғридан-тўғри мувозанатлик шарти бўйича аниқлаш ҳам мумкин: P t P t P    )1 ( )( деб )( )( t Q t Q S D  ёки P P      3 2 10 41 , 3 13 39   P . Мувозанат нарх 3eP га тенг, мувозанат товар миқдори 11   S D e Q Q Q . Умуман олганда бозорнинг динамик моделида бозор нархи ) (t P нинг ўзгариши уч хил вариантга олиб келиши мумкин: 1. Вақт ўтиши билан бозор нархи )(t P нинг мувозанат нархдан четланиши камайиб боради; 2. Бозор нархи мувозанат нархдан узоқлашиб боради; 3. Бозор нархи мувозанат нарх атрофида тебраниб туради ва бозор мувозанатига ҳеч вақт эришилмайди. Агар таклиф чизиғи S талаб чизиғига нисабат ти к роқ бўлса, биринчи ҳол юз беради. Агар таклиф чизиғининг ётиқлиги талаб чизиғининг ётиқлигига нисбатан

www.arxiv.uz тикроқ бўлса,    биринчи ҳол амалга ошади Учинчи ҳолатда талаб ва таклиф чизиқлари ётиқлиги бир хил бўлади (3.14-расм): 3.14-расм.    бўлган ҳол. Агар таклиф чизиғи S талаб чизиғи D га нисбатан ётиқроқ бўлса, иккинчи вариант юз беради (2.15-расм) ва учинчи вариантда таклиф ва талаб чизиқлари ётиқлиги бир хил бўлади: D SP P 0 P e   Q Q e0     D SP P 0 P e  Q Q e0   

www.arxiv.uz 3.15-расм.    бўлган ҳол. Тўғри чизиқли талаб ва таклиф функциялари: )(t P A a D    )1 (     t P B b S учун  t да )1 ( )(   t P t P бўлади, яъни мувозанат нархга бозор нархи яқинлашади агар қуйидаги шарт бажарилса, яъни 1   бўлса. Бозорнинг динамик моделида нархлар траекторияси )...2( ),1( P P ўргимчак уяси тўрига ўхшагани учун ҳам бу модел тўрсимон модел деб ном олган. Тўрсимон модел сифатида биржа бозорини (масалан, қимматли қоғозлар бозори, ёки валюта бозорини) қараш мумкин. Товарнинг максимал ва минимал баҳоси . Баъзи вақтларда бозор нархи давлат томонидан ўрнатилади. Нарх максимал дейилади, агар ўрнатилган нарх P~ мувозанат нархдан кичик бўлса eP P ~ ( eP - мувозанат нарх) ва нархни максимал нарх P~ дан юқори белгилаш таъқиқланса. Максимал нарх баъзи бир маҳсулотларга аҳолини ушбу маҳсулот билан маълум даражада таъминлаш мақсадида давлат томонидан ўрнатилади. SDP E D E P e P н P~ Q SQ eQ DQ 0 E'

www.arxiv.uz Талаб ва таклиф назариясига кўра, максимал нархнинг ўрнатилиши маҳсулот танқислигига олиб келади. Товар танқислигини давлат ўз заҳирасидан маҳсулотни бозорга чиқариш йўли билан ечади, яъни ўз заҳирасидаги S D Q Q  миқдорда маҳсулот чиқариб талаб ва таклифни тенглаштиради. Агар сотувчиларга товарни максимал нарх P~ дан юқори нархда сотишга рухсат бўлмаса, таклиф S Q миқдор билан чегаралангани учун, норасмий бозор (хуфиёна бозор) вужудга келади (расмда бу DE нуқта орқали ифодаланган ва бу бозорда товар норасмий бозор нархи нP да сотилади; нP мувозанат нархдан анча юқори бўлиши мумкин). Маҳсулотнинг нархи P минимал нарх дейилади, агар минимал нарх мувозанат нархдан катта бўлса, eP P  ( Р е -мувозанат нарх) ( 2. 17-расм) ва нарх P ни пасайтириш мумкин бўлмаса. E E Q SDP E SE D P e P н P~ S Q eQ D Q0

www.arxiv.uz 3.17 -расм. Нарх минимал бўлганда маҳсулот отиқчалиги. Бундай минимал нарх давлат томонидан, ушбу маҳсулотни ишлаб чиқарувчиларни ҳимоя қилиш учун ўрнатилади. Минимал нархнинг ўрнатилиши, ортиқча маҳсулотнинг вужудга келишига олиб келади ёки маҳсулотлар сотилмасдан омборларда тўпланиб қолишига олиб келади. Бу вазият 2. 17-расмдаги графикда келтирилган, ортиқча маҳсулот ҳажми D S Q Q  га тенг. Агар давлат маҳсулотни минимал нархдан паст нархда сотишга рухсат бермаса, бу ерда ҳам норасмий бозор вужудга келади. Графикдаги ' E нуқта ортиқча маҳсулотни норасмий равишда мувозанат нархдан паст нархда ( нP нархда) сотилиши мумкин бўлган вазиятни кўрсатади. Шундай қилиб, талаб ва таклиф модели орқали бозор нархларини ўзгартиришнинг оқибатларини чуқур таҳлил қилиш мумкин.

www.arxiv.uz Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Ғуломов С.С., Алимов Р.Х., Салимов Б.Т., Ходиев Б.Ю. Микроиқтисодиёт. - Т.: Шарқ, 2001. 2. Конюховский П.В. Микроэкономическая моделирование в банковской деятельности. Москва, Харьков, Минск, 2001. 3. Фальцман В.К. Основў микроэкономике. - М.: ТЕИС, 2000. 4. Москва Институт Микроэкономики. 5. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Талаб ва таклиф эластиклиги

Талаб, таклиф ва бозор мувозанати

Талаб ва таклиф . Бозор мувозанати

Ялпи талаб ва ялпи таклиф назарияси

Миллий иктисодиёт, унинг мароиктисодий улчамлари ялпи талаб ва ялпи таклиф