Статистик жадваллар ва графиклар - Iqtisodiyot - Referatlar

Статистик жадваллар ва графиклар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97 KB

Ko'chirib olish

Статистик жадваллар ва графиклар Режа: 1. Статистик жадвалларнинг моҳияти ва аҳамияти. 2. Статистик жадвалларнинг турлари. 3. Статистик жадвалларни тузиш қоидалари. 4. Статистик жадвалларни ўқиш ва таҳлил қилиш. 5. Статистик кўрсаткичларни графикларда тасвирлашнинг аҳамияти. 6. Статистик жадваллар ва графиклардан амалиётда фойдаланиш. 7. Статистик маълумотларни таҳлил қилишда статистик жадваллар ва статистик графиклардан комплекс фойдаланиш ва унинг аҳамияти.

Статистик маълумотларни шундай тақдим этиш керакки, улардан фойдаланиш қулай бўлсин, уларни ўқиш ва тушуниш осон бўлсин. Уларни тақдим этишнинг энг камида 3 та усули мавжуд: матнда сўз билан баён этиш, жадвал зуҳурида ва графиклар орқали тасвирлаш. Маълумотларни сўз билан матнда баён этиш кўринишда яхши йўлга ўхшаб туюлса ҳам, аммо субъектнинг маҳоратига, маълумотларни талқин қилишдаги ўзига хосликка боғлиқ. Бундан ташқари, бу ҳолда уларни ҳар тарафлама тушуниш, боғланишларини пайқаш бирмунча оғирлашади. Статистик ахборотларни жадвалда ифодалаш сўз билан баён этишга қараганда ўрганилаётган воқеаларни равшан ва жозибали қилиб тасвирлайди. Статистикадаги жадваллар логарифмлик, карра ва бошқа жадваллардан тубдан фарқ қилади. Улар ижтимоий - иқтисодий ҳаётимиз, турмушимизнинг турли томонларини таърифловчи кўрсаткичларни яққол ва ихчам шаклда, ўзаро боғланишда ифодалаб, умумий ва ўзига хос хусусиятларини ойдинлаштиради. Жадваллар ётиқ ва тик тўғри чизиқлар кесилмаларидан тузилган геометрик шакл бўлиб, қатор ва устунлардан таркиб топади. Уларда ўрганилаётган объектлар ва уларнинг кўрсаткичлари жойлаштирилади. Ҳар бир қатор ва устун ўз номига, жадвал эса умумий сарлавҳаларга эга бўлиб, булар жадвалнинг асосий унсурлари ҳисобланади. Агарда жадвал қаторлари ва устунлари ўз номларига ҳамда умумий сарлавҳага эга бўлиб, сонлар билан тўлдирилмаган бўлса, у жадвал макети деб аталади. Ҳар бир жадвал қисқа, аниқ ва тушунарли, шу билан бирга маълумотлар маъносини ойдинлаштирадиган сарлавҳага эга бўлиши керак. Умумий сарлавҳада жадвалда жойлашган сонларнинг асосий маъноси ифодаланган бўлиши ва шунингдек, қайси ҳудуд, қайси даврга нисбатан олинганлиги кўрсатилган бўлиши, шунингдек, ўлчов бирлиги ҳам берилган бўлиши лозим. Статистик жадвал чуқур маънога эга бўлиб, ижтимоий воқеа ва ҳодисаларни ифодалаши бўйича уни ўзига хос мантиқий гапга ўхшатиш

мумкин. Шунинг учун ҳар бир статистик жадвалнинг эгаси ва кесими мавжуддир. Ҳар хил кўрсаткичлар орқали таърифланаётган статистик тўплам жадвалнинг эгаси, кўрсаткичлар эса жадвалнинг кесими ҳисобланади. Жадвалнинг эгаси, одатда, жадвалнинг чап қисмида, кесими эса ўнг томонида бўлади. Лекин улар аксинча жойланиши ҳам мумкин (жадвал 4.1 га қаралсин). Иқтисодий изланишларда статистик жадвалларнинг ҳар хил турлари қўлланилади. Эганинг тузилишига қараб статистик жадваллар уч турга бўлинади: оддий, группавий ва комбинацион. Оддий жадвал деб ўрганилаётган объектлар ва уларнинг кўрсаткичлари бирма-бир рўйҳат кўринишида ёзилган жадвалга айтилади. Оддий статистик жадвалнинг эгасида статистик кузатишга жалб қилинган объектларнинг номлари ёки маълумотлар тегишли даврлар ёзилган бўлади. Жадвалнинг эга қисмида ўрганилаётган объектнинг муҳим бир белгиси бўйича группалаш амалга оширилган бўлса, бундай жадвал группавий жадвал дейилади (5.5 жадвалга қаралсин). Группавий жадвал деганда ўрганилаётган объектларни бир белги асосида гуруҳлаш натижаларини ифодалайдиган жадвал назарда тутилади. Айрим пайтларда воқеа ва ҳодисаларни бир белгиси бўйича гуруҳлаганда уларни тўлиқ ўрганишнинг иложи бўлмайди. Бундай пайтда воқеа ва ҳодисалар икки ва ундан ортиқ белгиси асосида гуруҳларга ажратилиб ўрганилади. Бунинг учун, аввал ўрганилаётган ҳодиса тўплами бир белгиси бўйича, кейин ҳар қайси гуруҳ бошқа белги бўйича ичик гуруҳчаларга ажратилади. Бундай гуруҳлаш натижалари асосида комбинацион жадвалар тузилади. Улар оддий жадвалларга қараганда воқеа ва ҳодисаларнинг ўзаро алоқаси ва боғланишларини чуқурроқ ва тўла ёритишга ёрдам беради. Воқеа ва ҳодисаларни ўрганиш жараёнида ва қўйилган вазифаларга қараб эга ва кесим ўз ўринларини алмаштириб туриши

мумкин. Статистик жадвал ихчам ва кўримли чиқиши учун, уни тузишда қуйидаги қоида ва тартибларга амал қилиш керак: 1. Жадваллар ҳажми катта бўлмаслиги керак. Мураккаб тўпламларни ўрганишда жадвал ҳажмини кенгайтирмасдан, яхшиси икки ва ундан ортиқ ўзаро боғланган жадваллар тузиш керак. Жадваллар аниқ, тушунарли ва ўқишга осон кўринишда тузилиши керак. 2. Жадвалнинг умумий номи ундаги эга ва кесимлар мазмунини ифодалаши лозим, уни қисқартириб ёзиш мумкин эмас. 3. Жадвалда бир-бири билан боғлиқ кўрсаткичлар бирин-кетин, содддан мураккабга ўсиб бориш тартибида жойлаштирилиши лозим. 4. Жадвалдаги маълумотлар мазмунини англаш осон бўлиши учун уларни бир хил аниқлик даражаси билан бутунлаштириб, каттароқ сонлар орқали ифодалаш лозим. 5. Шартли белгилашларга катта эътибор бериш керак. Зарур бўлганда айрим кўрсаткичлар ёнига юлдузча ёки рақамлар қўйилиб, уларни қаердан ёки қандай ҳисоблаб олинганлиги илова тарзида берилиши керак. 6. Ҳодиса содир бўлганлиги тўғрисида маълумотлар бўлмаса, жадвалда шу кўрсаткич ўрнига “маълумот йўқ” ёки нуқталар (...) қўйилади, агарда ҳодиса умуман содир бўлмаган бўлса, тире (-) белгиси билан ифодаланади. Жадвалларни тузиш техникаси яхши эгалланса, уларни ўқиш ва тушуниш иши анча осонлашади. Статистик маълумотларни кенг омма учун тушунарли, таъсирчан, диққатга сазовор ва лўнда қилиб баён этиш жуда муҳимдир. График усули ана шу мақсад учун хизмат қилиб, амалда кенг қўлланади. Статистикада графиклар деганда ижтимоий ҳаёт ҳақидаги маълумотларни шартли олинган меъёрда тузилувчи ҳар хил геометрик шакл ва чизиқлар, предметларнинг тасвирлари (суратлари) ҳамда географик хариталарда нишонланган шартли белгилар ёрдамида тасвирлаш тушунилади. Улар кишининг диққатини ўзига тез жалб этиш билан бирга маълумотларни эсда яхшироқ сақлаш, тўлароқ ва чуқурроқ

тасаввур қилишга имкон беради. Шунинг учун графиклар иқтисодий, маданий ва умуман ижтимоий тараққиётнинг барча соҳаларида эришилаётган ютуқларимизни оммалаштиришда муҳим қурол вазифасини ўтайди. Шундай қилиб, статистик маълумотларни графикларда тасвирлаш натижасида уларни соддалаштириш, аёнлаштириш, умумлаштириш, якунлаштириш ва пировардида тасаввуримизни бойитиш каби муҳим фазилатларга эга бўламиз. Бу усул турли ҳодисаларни таққослашда, уларни динамикаси ва ўзаро боғланишларини таҳлил қилишда,режаларни, давлат буюртмаларини бажариш устидан назоратни амалга оширишда, ўрганилаётган мураккаб тўпламларнинг тузилишини текширишда, айрим воқеаларнинг ёйилиш кўламини тасвирлашда қўлланади. Графиклар тузилиш шакли ва қандай жараёнларни тасвирлаши жиҳатидан ҳар хил турларга, таснифий гуруҳларга бўлинади. Диаграмма деганда статистик маълумотларни геометрик шакллар ёрдамида тасвирлаш тушунилади. Агар маълумотлар шартли белгиларни географик карталарга тушириш йўли билан тасвирланса, бундай графиклар картограммалар деб аталади. Картодиаграммалар диаграмма ва картограммаларнинг аралашмасидан ташкил топади. Бу ҳолда географик карталар ҳодисаларнинг ҳудудий тақсимланишига қараб контурларга (бўлакларга) бўлинади ва уларда маълумотларни тасвирловчи диаграммалар келтирилади. Картограмма ва картодиаграммалар ҳодисаларнинг маконда (территорияда) жойланишини тасвирлашда қўлланади. Графикларнинг асосий тури диаграммалардир. Уларни тузаётганда кўпинча ясси геометрик шакллар ва чизиқлардан фойдаланилади. Статистик маълумотларни графикларда тасвирлаш учун аввало масштаб қабул қилинади ва унга қараб шкала тузилади. Масштаб деб сонлар билан ифодаланган кўрсаткичларни текисликдаги тасвирий нисбатларга айлантирувчи шартли меъёрга айтилади. У

ўрганилаётган ҳодисанинг қандай миқдори текисликдаги чизиқнинг битта бирлигига тенг деб шартли равишда қабул қилинганлигини билдиради. Масалан, Ўзбекистонда пахта етиштириш диаграммасини тузаётганда 1 млн.т. пахтани 1 сантиметрга тенг деб қабул қилсак, бу меъёр ушбу графикнинг масштаби ҳисобланади. Шкала деганда шундай чизиқ тушуниладики, унинг айрим нуқталари тасвирланаётган ҳодисанинг маълум миқдорларига тенг бўлади ва, демак, шу миқдор деб ўқилиши мумкин. У учта элементдан иборатдир (4.2-тарҳ). 0 10 20 30 40 50 1-чизма . Шкала (тенг меъёрли). 1) шкала таянчи деб аталувчи чизиқ; 2) чизиқлар билан нишонланиб маълум тартибда шкала таянчига жойлашган нуқталар; 3) шу нуқталарга тааллуқли сонларни белгиловчи рақамлар. Шкала таянчининг ҳар бир нуқтасига ўрганилаётган ҳодисанинг маълум миқдори мос келади ва, аксинча, ҳодисанинг ҳар бир миқдорини чизиқдаги маълум нуқта ифодалайди. Масалан: 2000 йил Ўзбекистонда 3.8 млн. тонна пахта ҳосили олинган эди. Агар масштабни, юқорида айтилганидек, 1 см. 1 млн тонна пахтага тенг деб олсак, у ҳолда шкала таянчи чизиғининг саноқ бошланадиган “0” нуқтасидан 3.8 см узоқликда ётган нуқтаси жами етиштирилган пахтани билдиради ёки аксинча, 3.8 млн тонна пахта “0” нуқтасидан 3.8 см олисликда ётган нуқта орасидаги масофа ўлчами билан тасвирланади. Шкала таянчи тўғри чизиқдан ёки эгри чизиқдан иборат бўлиши мумкин. Шунга қараб шкалалар тўғри чизиқли ва эгри чизиқли шкалаларга бўлинади. Тўғри чизиқли шкалага оддий миллиметрли чизғич (линейка) мисол бўла олади. Соатнинг циферблати эса эгри чизиқли шкалага мисолдир.

Кўп ўлчов асбоблари ёйсимон эгри чизиқли шкалага эга. Бундан ташқари шкалалар тенг меъёрли ва ўзгарувчан меъёрли бўлиши мумкин. Графикларни статистикада қўллаётганда одатда тенг меъёрли шкалалардан фойдаланилади. Тасвирланаётган миқдорлар бир-биридан кенг кўламда фарқ қилса, графикларни тузишда ўзгарувчан меъёрли шкалалар ишлатилади. Бу турдаги шкалалар қаторига логарифмик ёки нимлогорифмли шкала киради. Унда шкала таянчидаги кесмалар тасвирланаётган миқдорларнинг логарифмларига пропорционалдир. Чизиқли ва ясси диаграммаларнинг жуда кўп турлари мавжуд бўлиб, улар орасида энг муҳимлари қуйидагилардан иборат. Чизиқли диаграммалар . Бу диаграммалар энг кенг тарқалган бўлиб, улар ёрдамида динамика қаторлари, ҳодисалар орасидаги боғланишлар, тақсимланиш қаторлари ва шартнома (режа)ни бажариш кўрсаткичлари тасвирланади. Чизиқли диаграммалар координат майдони ёки рақамли сетка асосида тузилади. Вертикал ўққа (ордината ўқи) олинган масштабда динамика қаторининг кўрсаткичлари ёки натижавий белгининг қийматлари нуқтачалар билан нишонланиб жойлаштирилади. Горизонтал ўққа (абцисса ўқи) маълум масштабда қаторнинг даврлари (вақтлари) ёки фактор белгисининг қийматлари нуқтачалар билан нишонланади. Кейин ўқлардаги ҳар қайси нуқтачалардан қарама-қарши ўққа нисбатан параллел равишда перпендикуляр чизиқлар ўтказилади. Уларнинг ўзаро учрашган нуқталари (ордината чўққилари) бир-бири билан бирлаштирилади ва натижада синиқ чизиқ ҳосил бўлади. Бу синиқ чизиқ динамика қаторини ёки ўрганилаётган ҳодисаларнинг ўзаро боғланишини тасвирлайди. Интервалли (оралиқли) вариацион қаторлар учун тузилган диаграмма эса тақсимланиш гистограммаси деб юритилади. 4.4-графикда Ўзбекистон фермер хўжаликларида пахта теримчиларининг кундалик терим нормасини бажариш даражаси бўйича тақсимланиши гистограмма шаклида тасвирланган. Чизиқли диаграммалар кўпинча синиқ чизиқ шаклида тузилади. Аммо

мураккаб ҳодиса ва жараёнларни ўрганишда бу шакл ҳар доим қўл келавермайди. Айрим ҳолларда чизиқли диаграммани спираль шаклида тузиш мақсадга мувофиқдир. Спираль шаклли диаграммалар ўрганилаётган тўпламнинг умумий ўзгариши билан бир вақтда унинг таркибий қисмларининг ўзгаришини ҳам тасвирлаш ёки ҳодисанинг даврма-давр (масалан, йилма-йил) ўзгариши билан бир йўла ҳар бир давр ичидаги (масалан, ойма-ой) ўзгаришини ҳам акс эттириш зарур бўлганда қўлланилади. Устун (ёки тасма) шаклли диаграммлар. Устун (ёки тасма) шаклли диаграммалар статистик маълумотларни кўримли қилиб тасвирлашнинг энг оддий усулидир. Улар ҳар хил кўрсаткичларни таққослаш, мураккаб ҳодисаларнинг тузилиши ва уларнинг замонда (вақтда) ўзгаришини тасвирлаш учун хизмат қилади. Секторли диаграмма бўлакларга ажратилган доирадан иборат бўлиб, уларнинг катталиги тасвирланувчи сонларга мос келади. Бундай диаграммалар ёрдамида мураккаб ҳодисаларнинг таркибий қисмларга тақсимланиши, яъни уларнинг структураси тасвирланади. Улар қуйидаги тартибда тузилади. Доира чизилиб, уни ўрганилаётган тўпламнинг умумий йиғинди сони (100%) деб қабул қилинади. Кейин эса таркибий қисм сонларига пропорционал ҳолда доира секторларга бўлинади. Бунинг учун секторларнинг марказий бурчаклари топилиб, транспортир ёрдамида улар доирада белгиланади. Агар бутун ва бўлак сонлар абсолют миқдорда ифодаланган бўлса, марказий бурчакларни аниқлаш учун 360 0 ни умумий бутун сонга бўлиб, масштаб белгиланади ва уни кетма-кет бўлак сонларга кўпайтирилади. Агарда ҳодисанинг тузилиши тузилмавий нисбий миқдорлар билан ифодаланган бўлса (умумий тўплам 100% деб олиниб, унинг айрим қисмлари жамига нисбатан процентда ҳисобланган), у ҳолда масштаб 3,6 0 га тенг (360 0 : 100%) бўлиб, айрим қисмларнинг салмоғи (% да ҳисобланган) унга кўпайтирилади. Графикларнинг таъсирчанлигини кучайтириш учун диаграммлар

ўрганилаётган ҳодисаларнинг тасвирлари (суратлари) ни чизиш йўли билан тузилади. Ўлчов бирлиги қилиб шартли равишда тасвирланаётган ҳодиса сурати (фигураси) олинади. Масалан, темир йўлда юк айланмасининг ўсишини тасвирлаш учун юк вагонлари чизилади. Жўғрофий тузилишга эга бўлган статистик қарорлар статистик харита шаклида тасвирланади. Бу хариталар ўрганилаётган ҳодисаларнинг ҳудудий тақсимланишида қандай хусусият ва қонуниятлар мавжудлигини ойдинлаштиради. Улар ишлаб чиқарувчи кучларни иқтисодий минтақалар бўйича жойлаштириш ва ривожлантириш масалаларини ўрганишда, иқтисодий ресурслардан фойдаланишни ҳудудий кесимда қараб бу борадаги миқдорий нисбатни ва қонуниятларни белгилашда жуда қўл келади. Статистик хариталар иқтисодий жўғрофий хариталардан фарқ қилади. Иқтисодий-жўғрофий хариталар ишлаб чиқарувчи кучларни сифат жиҳатдан тавсифлаб ва чамалаб (баҳолаб), уларнинг жўғрофий жойланишини катта аниқлик билан муфассал тавсифлайди. Статистик хариталар эса шу масалаларга оид статистик маълумотларни умуман ҳудудий кесимда фазовий миқдорий нисбатларни яққолроқ тасаввур қилишга имкон беради. Демак, иқтисодий жўғрофий хариталар иқтисодий ресурсларнинг жойланишини сифат томондан таърифлаб берса, статистик хариталар эса уни миқдор жиҳатидан ифодалайди. Бу ўринда статистик хариталарни, умуман жўғрофий кесимда тузилган статистик жадваллар мазмунини тасвирий ифодалаш деб таърифлаш мумкин бўлар эди. Аммо улар бундай жадвалларга нисбатан бир мунча сермазмундир, чунки тасвирий тил жадвал тилига қараганда жўғрофий жадвалларда ифодаланган миқдор ва нисбатларни фазода белгилаб олиш учун яхшироқ мослашгандир. Демак, статистик хариталар жўғрофий тартибда тузилган жадвалларни зўрайтириб беради. Статистик харита шундай контурли жўғрофий харитаки, унда фақат маъмурий бўлинмаларнинг контурлари (айрим ҳолларда яна сув артериялари) мавжуд бўлиб, улар чегарасида статистик маълумотлар шартли белгилар билан тасвирланади.

Статистик хариталар кўзланган мақсад ва вазифаларга қараб уч турга - харитограмма ва харитодиаграммаларга ва марказграммаларга бўлинади. Агарда бирор ҳодисанинг ҳудудлар бўйича тақсимланишини тасвирлаш зарур бўлса, у ҳолда харитограмма қўлланилади. Аммо мақсад айрим минтақаларни берилган белгилар асосида тўлароқ таърифлашдан ёки минтақалараро алоқаларни тасвирлашдан иборат бўлса, у ҳолда харитодиаграмма тузилади. Харитограмма - шундай статистик харитаки, унда ўрганилаётган ҳодисанинг ҳудудий тақсимланиши унинг маълум оралиқдаги қийматларига мослаб олинган шартли белгилар (штрихлар, ранг, нуқталар ва ҳ.к.) билан тасвирланади. Бу белгилар ҳар бир бўлинма контури ичига кўрсаткичнинг қийматига қараб жойлаштирилади. Харитогармма тусли ва нуқтали турларга бўлинади. Ҳодисанинг интенсивлигини (масалан, аҳоли зичлиги) ҳудудлар бўйича таърифловчи тақсимланиш қаторлари тусли харитогармма кўринишида тасвирланади (4.11-график). Бу ҳолда тасвирланаётган миқдорларнинг йиғиндиси иқтисодий мазмунга эга эмасдир. Демак, шундай ҳолларда тусли харитогарммаларни тузиш мумкин. Ўрганилаётган ҳодисанинг айрим ҳудудларда тарқалиши, яъни унинг туманлар бўйича тақсимланиши нуқтали харитограммалар шаклида тасвирланади. Бу ҳолда тасвирланаётган миқдорлар (сонлар)нинг йиғиндиси иқтисодий мазмунга эгадир. Фақат шундай холатда нуқтали харитограммаларни тузиш мумкин. Марказграммалар деганда жадваллар тўла ҳолда жойлаштириладиган харитограммалар тушунилади. Масалан, вилоятлар бўйича аҳоли динамикаси ҳақидаги маълумотларни статистик-жўғрофий жиҳатдан тасвирлаш учун бундай марказграммалар тузиш мумкин. Бу ҳолда контурли хариталарда маълумотлар тегишли ҳудудий бўлинмалар (вилоятлар) бўйича тасвирланади.

O'xshashlar

Статистик жамлаш ва гуруҳлаш

Стратегик маълумотларни такдим этиш

Статистик индекслар

Статистик кўрсаткичлар

Статистик таснифлаш ва гуруxлаш услубияти